Vikipediya

Germaniya — Rossiya munosabatlari

Germaniya — Rossiya munosabatlari hamkorlik va ittifoqchilikdan keskinlik va umumiy urushga qarab baʼzan oldinga va baʼzan orqaga oʻtadigan toʻlqinli munosabatlarni ifodalaydi. Tarixchi Jon Wiler-Bennet 1740-yillardan beri shunday degan edi:

Germaniya — Rossiya munosabatlari

Germaniya
Rossiya
Germaniya prezidenti Frank-Valter Shtaynmayer Rossiya prezidenti Vladimir Putin bilan suhbatda. 2017-yil 25-oktyabr.
Rossiya prezidenti Vladimir Putin va Germaniya kansleri Angela Merkel Sochida. 2018-yil 18-may.
Rossiya va Germaniya oʻrtasidagi munosabatlar … oʻzining achchiqligi bilan ajralib turadigan bir qator begonalashuvlar va iliqligi bilan ajralib turadigan yaqinlashishlar boʻldi. . . . Mustaqil Polshaning mavjudligi munosabatlarning asosiy omili boʻldi … Germaniya ikkiga boʻlinganda, Sharqiy Yevropaning ikki buyuk davlati doʻstona munosabatda boʻlgan, chegaralarning tutashganligi esa dushmanlikni keltirib chiqargan[1].

Otto fon Bismark 1873-yilda Rossiya, Germaniya va Avstriya-Vengriya bilan Uch imperator ligasini tuzdi. Ammo 1890-yilda Bismark siyosatdan ketgandan soʻng, uning vorislari Bolqondagi raqobatdosh taʼsir uchun Rossiyaga qarshi Avstriyani qoʻllab-quvvatlashni tanladilar. Birinchi jahon urushida (1914—1918) Germaniya Rossiyaga qarshi kurashdi. Munosabatlar 1920-yillarda iliq, 1930-yillarda juda sovuq, 1939—1941-yillarda doʻstona boʻlgan[2], keyin esa 1941—1945-yillarda urushga aylangan. 1920-yillarda ikkala davlat bir-biri bilan savdo va (yashirin) harbiy ishlarda hamkorlik qilganlar. 1930-yillarda Berlin homiylik qilgan fashistlar va Moskva homiylik qilgan kommunistlar butun dunyo boʻylab, eng mashhuri Ispaniya fuqarolar urushida (1936—1939) bir-birlari bilan jang qilishganligi sababli urushlar avj oldi. 1939-yil avgust oyida boʻlib oʻtgan hayratlanarli burilishda ikkala davlat ham kelishuvga erishdilar va Sharqiy Yevropaning ilgari mustaqil boʻlgan davlatlarini boʻlishishdi. 1941-yilda Germaniya SSSRga bostirib kirganida bu doʻstlik qulab tushdi. Sovet qoʻshinlari omon qoldi va Buyuk Britaniya va AQSh bilan ittifoq tuzdi va nemislarni ortga haydadi va 1945-yil may oyida Berlinni egallab oldi.

1947—1991-yillardagi Sovuq urush davrida Germaniya ikkiga boʻlingan. Sharqiy Germaniya kommunistik nazorat ostida boʻlib, u yerga katta harbiy kuch joylashtirilgan va 1953-yilda Sharqiy Germaniyadagi qoʻzgʻolonni bostirgan Moskvaning yaqin nazorati ostida edi. Sovuq urush tugashi va Germaniyaning birlashishi 1989—1991-yillarda Germaniya va Rossiya „Strategik hamkorlik“ ni ishlab chiqdilar, bunda energiya shubhasiz eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Germaniya va Rossiya energiya boʻyicha bir-biriga bogʻliq, yaʼni Germaniyaning Rossiyadan energiyaga boʻlgan ehtiyoji va Rossiyaning energetika infratuzilmasini rivojlantirish uchun katta nemis sarmoyasiga boʻlgan ehtiyoji tufayli bir-biriga kerak.

BBC Jahon xizmatining 2014-yilgi soʻroviga koʻra, nemislarning atigi 21 foizi Rossiya taʼsiriga ijobiy qaraydi. Biroq, ruslar Germaniyaga nisbatan nemislarga qaraganda ancha ijobiy fikrda, 57 % Germaniya taʼsirini ijobiy va 12 % salbiy deb hisoblaydi[3].

2014-yilda Rossiyaning Qrimni Ukrainadan tortib olishi va Ukrainadagi isyonchilarni qoʻllab-quvvatlashiga javoban munosabatlar juda salbiy tus oldi. Germaniya Rossiya neft, bank sanoati va prezident Vladimir Putinning eng yaxshi ittifoqchilariga qarshi Yevropa Ittifoqining tobora keskinlashib borayotgan sanksiyalari boʻyicha NATO Kvinti oʻrtasida yetakchi boʻldi. Rossiya bunga javoban Yevropa Ittifoqidan oziq-ovqat importini qisqartirdi.

2022-yilgi Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi Germaniyaning yangi kansleri Olaf Scholz bilan Germaniya-Rossiya munosabatlarining deyarli butunlay oʻzgarishiga olib keldi. Scholz bosqinchi rus kuchlariga qarshi kurashda yordam berish uchun minglab raketalarni zudlik bilan Ukraina harbiylariga topshirishga „buyruq“ berdi. Germaniya urush boshlanganidan beri Rossiyaga qarshi qattiq iqtisodiy bank sanksiyalarida ham ishtirok etgan. Biroq, Germaniya tabiiy gaz boʻyicha Rossiyaga juda bogʻliq va „Shimoliy oqim 2“ gaz quvurini toʻxtatib qoʻyishdan tashqari, bu sektorni sanksiyalashga unchalik tayyor emas. Bu quvur Germaniyaning Rossiyadan import qilinadigan neftning katta qismini tashkil etdi[4].

Tarixi tahrir

Dastlabki davr tahrir

 
Knyaz Aleksandr Nevskiy 1242-yilda Muz jangida tevtonik ritsarlar ustidan gʻalaba qozondi (XX asr ishi)

Nemislar va Sharqiy slavyanlar oʻrtasidagi birinchi aloqalar nomaʼlum. Muhim aloqalar Tevton ritsarlarining Boltiqboʻyidagi yurishlariga borib taqaladi. Knyaz Aleksandr Nevskiy 1242-yilda Muz jangida Teutonik ritsarlar ustidan gʻalaba qozongan.

XVIII asrning oʻrtalariga qadar Rossiya nemis siyosiy hayotidan uzoqda boʻlgan. Germaniya esa Muqaddas Rim imperatori rahbarligida koʻplab kichik davlatlarga boʻlingan.

Shvetsiya bilan Shimoliy urushdan soʻng, Rossiyaning kuchi Boltiqboʻyida tarqaldi.

 
Rossiya imperatori Aleksandr I 1805-yilda qirol Frederik William III va Meklenburg-Strelitzlik Luiza huzurida Buyuk Fridrixning qabrini ziyorat qilmoqda.

Germaniyaning sharqqa koʻchishi tahrir

Asrlar davomida nemislarning sharqqa, koʻpincha asosan slavyan hududlariga va Rossiyaga yaqin yoki uning nazorati ostidagi hududlariga barqaror harakatlanish boʻlib turgan. Flegelning taʼkidlashicha, nemis fermerlari, savdogarlari va tadbirkorlari Sharqiy va Gʻarbiy Prussiyaga, Boltiqboʻyi mintaqasiga (Litva, Latviya va Estoniya), Danzig va Vistula daryosi mintaqasiga, Galitsiya, Sloveniya, Banat, Bachka, Bukovina, Transilvaniya, Rossiyaning Volga daryosi hududi, Posen, Varshava knyazligi, Polsha va Ukraina Voliniya, Bessarabiya, XVII—XX asrlarda Ararat togʻi oʻlkasigacha borgan. Koʻpincha ular Rossiya hukumatining taklifiga binoan kelishgan. Nemislar odatda yerga egalik qilish va tadbirkorlik faoliyatida ish olib borgan. Baʼzi guruhlar, masalan, mennonitlarning bir qismi, 1860—1914-yillarda Shimoliy Amerikaga koʻchib oʻtdi. Boltiqboʻyi mamlakatlaridagi nemislar 1940-yilda oʻz ixtiyori bilan vatanlariga qaytishgan. 1944—1946-yillarda Polsha, Chexoslovakiya va Sharqiy Yevropaning boshqa davlatlaridan 12—14 million kishi shafqatsizlarcha quvgʻin qilindi, 500 ming va undan ortiq kishi halok boʻlgan[5][6]. Sovuq urush tugagach, Germaniya yuz minglab nemis millatiga mansub odamlarni, ular nemis tilini bilmasligidan qatʼi nazar, qaytishini moliyalashtirdi[7].

 
Boltiqboʻyi nemis harbiy muhandisi Eduard Totlebenning Sevastopoldagi haykali. Qrim

Bir qator Boltiqboʻyi nemislari Rossiya Imperator Armiyasi va Harbiy-dengiz flotida darajali generallar boʻlib xizmat qilishgan, jumladan Maykl Barklay de Tolli, Adam fon Krusenstern, Fabian fon Bellingshauzen, Fridrix fon Buxxoeveden, Pol fon Rennenkampf, Ivan Ivanard Mishelson va Evendu.

Koʻpgina Boltiqboʻyi nemislari (masalan, baron Roman fon Ungern-Sternberg, baron Pyotr Nikolaevich Vrangel, Yevgeniy Miller va Anatoliy Lieven) Rossiya fuqarolar urushi davrida oqlar va unga tegishli bolsheviklarga qarshi kuchlar (masalan, Baltische Landesver va Freykorps harakati) tarafida boʻlishgan.

Prussiya va Rossiya tahrir

1701-yilda Prussiya Qirolligining tashkil etilishi va 1721-yilda Rossiya imperiyasining eʼlon qilinishi bilan oʻzaro hamkorlik qila boshlagan ikkita yangi qudratli davlat paydo boʻldi.

Avstriya vorisligi urushi (1740 — 1748) paytida ular qarama-qarshi tomonlarda jang qilishgan, ammo urushda ikkalasi ham kuchli edi. Rossiya Shvetsiyani, Prussiya esa Avstriyani magʻlub etgan. Yetti yillik urush (1756—1763) davrida Rossiya va Prussiya yana qarama-qarshi boʻlib, Gross-Yagersdorf, Zorndorf, Kay va Kunersdorf janglarida qatnashdilar. Biroq, Rossiya podshosi Pyotr III hokimiyat tepasiga kelgach, u Sankt-Peterburg shartnomasini imzolash orqali Prussiya bilan sulh tuzdi va bu Prussiya qiroli Buyuk Fridrixga diqqatini boshqa dushmanlariga qaratishga imkon berdi.

Prussiya va Rossiya Avstriya bilan kelishib, keyin 1772- 1793- va 1795-yillarda Polsha-Litva oʻrtasida boʻlinish uchun hamkorlik qildilar. Polsha davlati xaritada gʻoyib boʻldi.

 
Prussiya qiroli Fridrix III, rossiyalik Aleksandr I va avstriyalik Frensis I Leypsig jangidan keyin. 1813-yil

Rossiyada ham, Prussiyada ham mutlaq monarxiyalar mavjud boʻlgan. Ular fransuz inqilobi qirolni qatl qilganida keskin munosabat bildirishgan. Monarxlar dastlab Fransiya inqilobiy urushlari va keyinchalik Napoleon urushlari davrida yangi fransuz rejimiga qarshi koalitsiyaning bir qismi boʻlgan. Napoleon davrida (1799—1815) Avstriya, Prussiya va Rossiya bir paytlar Napoleon bilan uning ashaddiy dushmani Buyuk Britaniyaga qarshi koalitsiyada boʻlgan. Oxir-oqibat, ikki Germaniya davlati Avstriya va Prussiya Rossiya va Angliya bilan birlashib, Napoleonga qarshi chiqdi. Bu koalitsiya birinchi navbatda har bir xalq ozodligi uchun xizmat qilgan. Asosiy rahbar Avstriya kansleri Klemens fon Metternix edi. Metternix 1813—1814-yillarda Napoleonni agʻdarishda hal qiluvchi rol oʻynagan birlashgan frontni tuzgan[8].

Rossiya 1815-yildan keyin qitʼadagi eng qudratli kuch edi va Fransiya, Rossiya, Avstriya va Britaniyani oʻz ichiga olgan Yevropa kelishuvida katta rol oʻynadi[9]. 1815-yilda Parijda Prussiya, Rossiya va Avstriyadan iborat Muqaddas ittifoq tuzildi. Qirq yil davomida (1816-56) rus-german diplomati Karl Nesselrode tashqi ishlar vaziri sifatida Rossiya tashqi siyosatini boshqargan. 1848-yilgi inqiloblar Rossiyaga yetib bormadi, lekin uning siyosiy va iqtisodiy tizimi zamonaviy armiyani saqlab qolish uchun yetarli emas edi. Qrim urushi Rossiya uchun muvaffaqiyatsiz boʻldi. Fuller taʼkidlaganidek, „Rossiya Qrim yarim orolida kaltaklangan edi va harbiylar uning harbiy kuchsizligini bartaraf etish uchun choralar koʻrmasa, muqarrar ravishda yana kaltaklanishidan xavotirda edilar“[10]. Qrim urushi Yevropa kelishuvining tugashini belgiladi. Prussiya 1848-yilgi inqiloblardan larzaga keldi, lekin inqilobchilarning Rossiyaga qarshi urush chaqirigʻiga dosh bera oldi. Biroq, Prussiya Daniya bilan urushga kirdi va faqat Britaniya va Rossiya bosimi bilan bu hujum toʻxtatildi. Prussiya Qrim urushida betaraf qoldi.

1860-yillarda Germaniyani birlashtirish urushlarida Prussiyaning muvaffaqiyatlariga Rossiyaning ishtirok etmaganligi yordam berdi. 1871-yilda Prussiya hukmronligi ostida Germaniya imperiyasining tashkil etilishi ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlarni sezilarli darajada oʻzgartirdi.

Germaniya va Rossiya imperiyalari tahrir

 
Uchlik ittifoq (qizil rangda koʻrsatilgan) Germaniya tomonidan Fransiyani izolyatsiya qilish uchun tuzilgan. Unga javoban yangi ittifoq, Buyuk Britaniya va Rossiya bilan Uch tomonlama Antanta. Natijada, Rossiya va Germaniya endi qarama-qarshi tomonlarda boʻlgan.
 
Birinchi jahon urushidan oldin Rossiya-Germaniya chegarasi

Dastlab, ikki buyuk imperiya kuchli ittifoqchi boʻlib qoladigandek tuyuldi. Germaniya kansleri Otto fon Bismark 1872-yilda Rossiya, Avstriya va Germaniyani birlashtirgan Uch imperator ligasini tuzdi. Liga respublikachilik va sotsializm umumiy dushman ekanligini va uch kuch tashqi siyosatga oid har qanday masalalarni muhokama qilishini aytdi. Bismark Fransiyani yakkalanib qolishi uchun Rossiya bilan yaxshi munosabatlarga muhtoj edi. 1877—1878-yillarda Rossiya Usmonli imperiyasi bilan gʻalabali urush olib bordi va unga San-Stefano shartnomasini kiritishga harakat qildi. Bu, ayniqsa, inglizlarni xafa qildi, chunki ular uzoq vaqtdan beri Usmonli imperiyasini saqlab qolish va Bosfor boʻgʻozini Rossiya tomonidan bosib olinishini oldini olish bilan shugʻullanishgan. Germaniya Berlin Kongressiga mezbonlik qildi (1878), unda mo''tadil tinchlik kelishuviga erishildi. Germaniya Bolqon yarim orolidan bevosita manfaatdor emas edi, bu esa asosan Avstriya va Rossiyaning ta'sir doirasi bo'lgan[11].

 
1914-yil rus plakati. Yuqoridagi yozuvda „kelishuv“ deb yozilgan. Noaniq Britannia (oʻngda) va Marianna (chapda) Buyuk urushda ularni boshqarish uchun qatʼiy ona Rossiyaga (oʻrtada) qarashadi.

1879-yilda Bismark Germaniya va Avstriya-Vengriyaning ikki tomonlama ittifoqini tuzdi, bu Rossiya tomonidan hujum qilingan taqdirda oʻzaro harbiy yordam koʻrsatish maqsadida Berlin kongressida erishilgan kelishuvdan qoniqmaganlik uchun tuzilgan. Ikkilik ittifoqning tashkil etilishi Rossiyani yanada murosachi pozitsiyani egallashiga olib keldi va 1887-yilda Germaniya va Rossiya oʻrtasida qayta sugʻurtalash shartnomasi imzolandi: unda ikki davlat Fransiya Germaniyaga hujum qilgan taqdirda oʻzaro harbiy yordamga kelishib oldilar yoki Avstriya Rossiyaga hujum qilgan taqdirda. Rossiya shundan keyin eʼtiborini Sharqqa, Osiyoga qaratdi va keyingi 25 yil davomida Yevropa siyosatida deyarli faol boʻlib qoldi[12].

Germaniya Rossiyaning potensial sanoatlashuvidan biroz xavotirda edi — chunki Rossiya ancha koʻproq potensial askar kuchiga ega boʻlgan — Rossiya Germaniyaning sanoat kuchidan xavfsirardi. 1907-yilda Rossiya Buyuk Britaniya va Fransiya bilan Antanta koalitsiyasiga kirdi[13].

Buning yakuniy natijasi birinchi jahon urushida Rossiya va Germaniyaning dushmanga aylanishi edi. Sharqiy jabha Germaniyani Tannenberg, Birinchi va Ikkinchi Masuriya koʻllari va Naroch koʻlida gʻalaba qozondi. Chor tuzumi 1917-yilda quladi. Oktyabr inqilobida hokimiyat tepasiga bolsheviklar keldi. Yangi rejim Germaniya uchun juda foydali boʻlgan Brest-Litovsk shartnomasini imzoladi, lekin Germaniya 1918-yil noyabrida ittifoqchilarga taslim boʻlgach, bu shartnoma bekor qilingan[14].

Urushlararo davr tahrir

 
 
Veymar Respublikasi (1918—1933)
 
Natsistlar Germaniyasi (1933—1945)
 
Rossiya SFSR (1917—1922) suveren davlat sifatida
 
SSSR (1922—1991)

Buyuk urushni tugatgan tinchlik shartnomalaridan soʻng, Veymar Respublikasi va Sovet Ittifoqining yangi tashkil etilgan davlatlari xalqaro tizimda oʻzlarini chetlab oʻtishdi va bir-birlariga qaram boʻlishdi. Rapallo shartnomasi (1922) ularning iliq munosabatlarini rasmiylashtirdi[15]. 1933-yilgacha Sovet Ittifoqi Germaniya Qurolli Kuchlari uchun yashirin ravishda oʻquv lagerlarini taqdim etgan[16].

1933-yilda Adolf Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi va antisemit va antikommunistik shiddatli ritorika bilan natsistlar davlatining yaratilishi har ikki yoʻnalishda ham oʻta dushmanlik tashviqotiga sabab boʻldi. Yevropa va Lotin Amerikasi boʻylab natsistlar targʻiboti Moskvadan kelayotgan yahudiy va bolshevik tahdidlariga qarshi ogohlantirishlarga qaratildi[17]. Moskvaning xalqaro kommunistik tarmogʻining vakili boʻlgan Komintern 1934-yildan keyin ommabop front yondashuviga oʻtdi va bu butun dunyo boʻylab kommunistlarga fashizmga qarshi sotsialistlar, ziyolilar va chap ishchilar bilan hamkorlik qilish imkonini berdi. Ispaniya fuqarolar urushida (1936—1939) respublikachilarni butun dunyo boʻylab qoʻllab-quvvatlaganlar orasida kommunistlar alohida oʻrinni egalladi. Germaniya va Sovetlar Italiya singari Ispaniyaga harbiy kuchlar va maslahatchilar yuborganlar[18].

 
1939-yil sentyabr oyida Polshaga bostirib kirishdan keyin nemis va sovet qoʻshinlarining qoʻl siqishlari.

Ispaniya fuqarolar urushida General Fransisko Franko boshchiligidagi millatchilar va Respublikachilar hukumati mamlakatni nazorat qilish uchun kurashdilar. Harbiy jihatdan odatda millatchilarning qoʻli baland edi va ular yakunda gʻalaba qozonishdi. Germaniya elitasi havo va tank boʻlinmalaridan iborat Kondor legionini millatchi kuchlarga yubordi. Sovet Ittifoqi „sodiq“ yoki respublikachilarni qoʻllab-quvvatlash uchun harbiy va siyosiy maslahatchilarni yuborgan va oʻq-dorilar sotgan. Komintern butun dunyodagi kommunistik partiyalarga loyalistlar uchun kurashgan xalqaro brigadalarga koʻngillilarni yuborishga yordam berdi[19].

1939-yil avgustda ikki totalitar davlat Molotov-Ribbentrop pakti boʻyicha yirik kelishuvga erishib, dunyoni lol qoldirdi. Ular Polshani bosib olishga hamda boʻlishishga rozi boʻlishdi va Sharqiy Yevropani boʻlib olishdi. Sovetlar Germaniyani neft bilan taʼminladi va butun dunyodagi kommunistik partiyalarning natsistlarga qarshi ritorikasini oʻzgartirdi[20]. Shu bilan birga, Bolqon-Dunabi mintaqasida sovet va nemis manfaatlari bir-biriga mos kelmadi. Shunday qilib, 1940—1941-yillarda Janubi-Sharqiy Yevropaning yangi boʻlinishi boʻyicha qizgʻin sovet-german munozaralari davom etdi. 1940-yil iyun oyida Moskva Slovakiya Germaniya taʼsiri ostida ekanligini tan oldi[21]. Aks holda, Rossiyaning Ruminiya, Bolgariya va Turkiyaga eksklyuziv taʼsir koʻrsatish haqidagi iltimosi 1940-yil noyabrda Berlin tomonidan rad etilardi.

Germaniyaning Sovet Ittifoqiga bostirib kirishi va Ikkinchi Jahon urushi tahrir

 
Ikkinchi Jahon urushi paytida Leningradni qamal qilish tarixdagi eng halokatli qamal edi

1941-yilda navbat Rossiyaga keldi, ammo Iosif Stalin nemis bosqinining koʻplab ogohlantirishlariga ishonishdan bosh tortdi. Barbarossa operatsiyasi 1941-yil iyun oyida boshlanib, koʻplab Sovet qoʻshinlarini asirga oldi yoki yoʻq qildi. Dekabrgacha Moskva darvozalariga yetib bordi. Stalin bunga qarshi kurashdi, Buyuk Britaniya va Qoʻshma Shtatlar bilan yaqin munosabatlar oʻrnatdi, ikkalasi ham katta miqdordagi oʻq-dorilar bilan Sovetlarni taʼminladi[22].

Sharqiy jabha dahshatli gʻoyaviy va irqiy urushga aylandi, 27 milliondan ortiq odam, shu jumladan sovet harbiy asirlari va yahudiylar halok boʻldi. Bu, ehtimol, insoniyat tarixidagi eng qonli toʻqnashuv boʻlgan[23].

Urushdan keyin: Sovet Ittifoqi va ikki Germaniya davlati tahrir

Germaniyaning Sovetlar va Gʻarb ittifoqchilari tomonidan magʻlubiyatga uchrashi Germaniyaning bosib olinishi va boʻlinishiga, shuningdek, koʻpchilik etnik nemislarning Sovetlar tomonidan bosib olingan hududlardan quvib chiqarilishiga olib keldi.

Gʻarbiy Germaniya va Sharqiy Germaniyaning tashkil etilishi munosabatlarni murakkablashtirdi. Gʻarbiy Germaniya dastlab yagona nemis davlati ekanligini va Sharqning noqonuniy ekanligini daʼvo qilishga harakat qildi va Hallshteyn doktrinasiga koʻra, Sovet Ittifoqidan tashqari hech qanday sotsialistik davlat bilan aloqa qilishdan bosh tortdi. Bu siyosat oxir-oqibat Gʻarbiy Germaniya Sharqni tan olgan Ostpolitikaga oʻz oʻrnini boʻshatib berdi.

Gorbachyov Sharqiy Germaniya hukumatini qoʻllab-quvvatlashga urinishdan voz kechdi[24][25]. 1989-yilgi inqiloblar va Berlin devori qulagandan soʻng, Germaniya Ikkinchi Jahon urushi ittifoqchilari tomonidan qayta birlashishga ruxsat berildi. Sharqiy Germaniyadagi kommunistik rejim quladi va mamlakat Gʻarbiy Germaniya tarkibiga kirdi. Faqat bir bir masala- GDR hududida Sovet qoʻshinlarining koʻpligi edi. Gʻarbiy Germaniya ularni SSSRga vataniga qaytarish uchun harakat qilgan[26].

Shunisi eʼtiborga loyiqki, XX asrdagi ikki urushga qaramay, zamonaviy Rossiyada, xususan, 1945-yildan keyin tugʻilgan ruslarda Germaniyaga nisbatan nafratli his-tuygʻular juda kam. Bundan tashqari Ikkinchi Jahon urushining shiddatli janglari boʻlgan joylarda Germaniya urush qabristonlari tashkil etilgan[27].

Germaniya Federativ Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi tahrir

 
Vladimir Putin (oʻrtada) va Gerxard Shröder (oʻngda) 2005- yildagi uchrashuv.
 
Germaniya Federativ Respublikasi elchixonasi, Moskva, Mosfilmovskaya koʻchasi
 
Berlin, Treptower Parkdagi Sovet urushi yodgorligi

1991-yilda kommunizm qulagandan beri ikki xalq oʻrtasidagi munosabatlar odatda yaxshi, lekin har doim ham keskinliksiz emas. Germaniya kansleri Gerxard Shröder Rossiya bilan munosabatlarga katta ahamiyat berdi va ular oʻrtasidagi „Shimoliy oqim“ gaz quvurini nihoyasiga yetkazishga harakat qildi. Shröderning vorisi, sharqiy germaniyalik va sobiq dissident Angela Merkel koʻproq tanqid qildi va Rossiya prezidenti Vladimir Putin bilan inson huquqlari va boshqa masalalarda koʻp bor toʻqnash keldi. Biroq, u oʻzidan oldingi kansler kabi Shimoliy oqim gaz quvuriga doimo yuqori baho bergan. Inson huquqlari bilan bogʻliq muammolarning aksariyati koʻrib chiqish mumkin, ammo yakuniy maqsad har doim Shimoliy oqimni yakunlash va kompensatsiya qilish edi. Trump maʼmuriyati quvurning tugallanishini nazorat qiluvchi Daniya kompaniyasiga bosim oʻtkazib, loyihani toʻxtatdi[28]. Germaniyaning Rossiya bilan munosabatlari Angela Merkel davrida oʻzidan oldingi prezident Gerxard Shryoder davridagidek ijobiy boʻlmagan.

Germaniya 1993-yilda nemis-rus forumini yaratdi (nemischa: Deutsch-Russisches Forum). Alexandra Grafin Lambsdorff uning birinchi prezidenti boʻlgan.

XXI asr tahrir

Yangi asrning birinchi yarmida aloqalar yaxshi edi, savdo aloqalari kengayib, Germaniyaning Rossiya tabiiy gazini quvurlar orqali tashishga boʻlgan ishonchi ortdi. 2014-yilda Rossiyaning Qrimni Ukrainadan tortib olishi va Ukrainadagi isyonchilarni qoʻllab-quvvatlashiga javoban munosabatlar juda salbiy tus oldi. Germaniya Rossiyaning neft va bank sanoati va Prezident Putinning eng yaxshi ittifoqchilariga qarshi tobora keskinlashib borayotgan sanksiyalar davrida NATO Kvinti oʻrtasida yetakchi boʻldi. Rossiya bunga javoban Yevropa Ittifoqidan oziq-ovqat importini qisqartirdi.

Inqiroz boshlanganidan beri kansler Angela Merkel prezident Putinga Qrimning Rossiyaga qoʻshilishi boʻyicha referendum noqonuniy ekanligini aytib keladi[29].

2014 yil — hozirgi sanksiyalar tahrir

Yevropa Ittifoqi, Qoʻshma Shtatlar va ularning ittifoqchilari Rossiyani Ukraina bilan bogʻliq yoʻlini oʻzgartirishga va 2014-yilda Ukrainadagi rossiyaparast tartibsizliklarni qoʻllab-quvvatlashni toʻxtatishga majburlash uchun iqtisodiy sanksiyalardan foydalanishni boshladilar. Bu haqda Los Angeles Times xabar berdi:

Merkel va uning boshqa Gʻarblik yetakchilari Rossiyaning Ukrainadagi harakatlaridan, xususan, Qrimni egallab olishidan, Ukraina sharqidagi rossiyaparast boʻlginchilarni qoʻllab-quvvatlashidan va yangi harbiy bosqinidan gʻazabda. Moskvaning Ukrainadagi qonli mojaroga aloqasi borligini inkor etishi ularni yanada gʻazablantiradi. Germaniya kansleri Rossiyaga nisbatan qatʼiyroq pozitsiyani namoyon etib, Germaniyaning iqtisodiy manfaatlarini qurbon qilishga va sanksiyalarni yanada kuchaytirishga tayyorligini bildirdi. Bu esa Moskvaning xatti-harakatlari qabul qilinishi mumkin emasligi haqidagi xabar edi. „Yevropadagi chegaralarni oqibatlarsiz oʻzgartirish va boshqa mamlakatlarga qoʻshinlar bilan hujum qilish, menimcha, iqtisodiyot uchun baʼzi kamchiliklarni qabul qilishdan koʻra koʻproq xavf tugʻdiradi“[30] degan edi Merkel.

Biroq, soʻllar tomonda sobiq sotsial-demokratik kansler Gerxard Shröder Rossiya siyosati va Putinni qoʻllab-quvvatlashini, uni tushunishini eʼlon qildi.

Rossiyaning ITAR/TASS axborot agentligiga koʻra, Rossiya bosh vaziri Dmitriy Medvedev sanksiyalar Rossiya iqtisodiyotiga zarar yetkazayotgani va uning oʻsishini sekinlashtirayotganini tan oldi. Biroq, u zarar koʻrgan neft sanoatini qoʻllab-quvvatlashni, Osiyodan moliya va yuqori texnologiyalar izlashni va yangi manbalardan oziq-ovqat import qilishni kutmoqda[31].

 
2018-yil Rossiyada boʻlib oʻtayotgan futbol boʻyicha jahon chempionatida nemis muxlislari

Germaniya anʼanaviy ravishda Rossiyaning asosiy iqtisodiy hamkorlaridan biri boʻlib kelgan. Ikki davlat oʻrtasidagi yillik tovar ayirboshlash sanksiyalar joriy etilishi arafasida 80 milliard dollardan oshgan edi. Hisob-kitoblarga koʻra, sanksiyalar oʻzaro savdo hajmining 20 % gacha pasayishiga olib keldi. Bu Germaniya iqtisodiyoti uchun milliardlab yoʻqotishlarni va, shubhasiz, koʻplab ish oʻrinlarini qisqartirishni anglatadi. 2014-yil boshida, mojaro boshlanayotgan paytda, nafaqat Germaniyaning Rossiyaga eksporti butun Yvropa Ittifoqining uchinchi qismini tashkil etgan, balki Rossiyaning oʻzida 6200 dan ortiq nemis firmalari ishlagan[32]. 2017-yilda, 2014-yilda Rossiyaga qarshi sanksiyalar joriy etilganidan beri birinchi marta oʻzaro tovar ayirboshlash hajmi 22,8 foizga oʻsdi va taxminan 50 milliard dollarni tashkil etgan. 2018-yilning dastlabki sakkiz oyida Rossiya va Germaniya oʻrtasidagi oʻzaro savdo hajmi oʻtgan yilning shu davriga nisbatan qariyb chorakka oshgan. Shu bilan birga, 2018-yilda Rossiyaning Germaniyaga eksporti 35 foizga oshib, 22,1 milliard dollarni, import esa 12 foizga oshib, 16,9 milliard dollarni tashkil qilgan[33].

 
2019-yil 29-iyul kuni Germaniyaning Rammstein rok guruhining Moskvadagi konserti

Rossiyaliklar dunyodagi asosiy dushmanlari AQSh, Ukraina, Polsha, Estoniya, Latviya va Litva ekanligiga ishonishadi. Levada markazi soʻroviga koʻra soʻrovda qatnashgan rossiyaliklarning 62 foizi Yevropa Ittifoqi haqida yomon fikrda, Germaniya ham yomon baholangan.   Rossiyaliklar qaysi davlatlarni yaxshi koʻrishlari haqidagi soʻrov natijalariga koʻra, Belarus, Qozogʻiston, Kuba, Xitoy, Hindiston va Armaniston Rossiyaning dunyodagi eng yaxshi doʻstlari hisoblanadi.  Shunga qaramay, ruslar Qoʻshma Shtatlarga eng katta dushman sifatida qarab, soʻrovda qatnashgan rossiyaliklarning 82 foizi Amerikani eng kuchli beshlik dushmani deb tanlagan.  Ukraina ikkinchi oʻrinni egallagan. Soʻrovda qatnashganlarning 48 foizi Ukrainani dushman deb hisoblagan.  Germaniya, ijobiy baholanmagan boʻlsa-da, ruslar tomonidan doʻstona munosabat bilan koʻriladi. 

2018-yil avgust oyida eʼlon qilingan „Levada“ soʻrovi shuni koʻrsatdiki, rossiyalik respondentlarning 68 foizi Rossiya Gʻarb davlatlari, jumladan, Germaniya bilan munosabatlarini keskin yaxshilashi kerak, deb hisoblaydi[34]. Levada 2020-yil fevral oyida eʼlon qilingan soʻrov natijalariga koʻra, rossiyalik respondentlarning 80 foizi Rossiya va Gʻarb doʻst va sherik boʻlishi kerak, deb hisoblaydi[35].

Yevropa tashqi harakatlar xizmatining East StratCom ishchi guruhi Aleksey Navalniyning zaharlanishidan keyin nemis-rus munosabatlarining yomonlashuvi natijasida Rossiyada Germaniya haqida tarqatilayotgan yolgʻon maʼlumotlarning koʻpayishini qayd etdi[36].

2021-yil oktabr oyida Germaniya mudofaa vaziri Annegret Kramp-Karrenbauer Rossiyaga qarshi yadro qurolini joylashtirish imkoniyati haqida gapirgan edi[37]. Kramp-Karrenbauerning taʼkidlashicha, yadroviy qurol Rossiyani „toʻxtatuvchi vosita“ hisoblanadi[38].

2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi boshlanganidan keyin Germaniya Yevropa Ittifoqi davlatlaridan biri sifatida Rossiyaga qarshi sanksiyalar joriy qildi va Rossiya Yevropa Ittifoqining barcha davlatlarini „doʻstona boʻlmagan davlatlar“ roʻyxatiga kiritdi[39]. 2022-yil aprel oyida Germaniya hukumati Ukrainaga 1 milliard yevro harbiy yordam joʻnatishini aytdi[40]. 2022-yil 17-may kuni Germaniya moliya vaziri Kristian Lindner Ukrainani qayta qurish xarajatlarini qoplash uchun Rossiya Markaziy bankining muzlatilgan valyuta zaxiralarini (300 milliard dollardan ortiq) tortib olish gʻoyasiga siyosiy jihatdan ochiq ekanligini aytdi. Rossiya tashqi ishlar vaziri oʻrinbosari Aleksandr Grushko bu „toʻliq qonunbuzarlik“ga teng boʻlishini va bu chora qabul qilinsa, Germaniyaga zarar yetkazishini taʼkidladi[41].

Germaniyaning Riol Chemie GmbH kompaniyasi Rossiyaga kimyoviy moddalarni, shu jumladan Novichok uchun prekursorni noqonuniy ravishda yetkazib bergan[42][43].

2022-yil oxirida Germaniya 1991-yildan beri birinchi savdo kamomadini eʼlon qildi, u " Shimoliy oqim 2 " ga ruxsat berishni toʻxtatdi va Rossiya neft embargosini kiritdi. Mamlakat oʻtkir energiya taqchilligidan bosh tortmoqda va uy xoʻjaliklarini energiya toʻlovlarining koʻpayishidan himoya qilish uchun koʻp xarajat talab qiladigan subsidiyalarni maʼqulladi. 2022-yil kuzida Rossiya Gʻarbning Rossiyaga qarshi sanksiyalarini ayblab, „Shimoliy oqim 1“ quvuri orqali gaz oqimini bir necha bor toʻxtatib qoʻydi, yevro esa barcha asosiy valyutalarga nisbatan pasayishda davom etdi. Rossiya tashqi ishlar vazirligi Germaniyaning energetika inqirozida AQShni ayblab, oʻz rahbarlarini Sovet davridan beri ishonchli energiya yetkazib beruvchisi boʻlgan Moskva bilan iqtisodiy va energetika sohasidagi hamkorlikni toʻxtatishni „oʻz joniga qasd qiluvchi“ qadamga oʻxshatdi[44].

Rossiyaga qarshi iqtisodiy sanksiyalarning qonuniyligi haqidagi munozara Germaniyaning siyosiy manzarasiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Oʻng (AfD) va chap tomondagi (Die Linke) tomonlar iqtisodiy sanksiyalar mojaroni toʻxtatish uchun samaralimi va ular Germaniya iqtisodiyotiga qanday taʼsir qiladi, degan savolga boʻlingan. Oʻng tarafdorlar „Shimoliy oqim 2“ quvurini qoʻllab-quvvatlamoqchi boʻlsalar, chap tomondagi siyosatchilar Germaniyaning iqtisodiy hayotiyligi borasida ham xuddi shunday xavotir bildirishdi[45][46].

Germaniyadagi ruslar tahrir

Germaniya qayta birlashgandan beri Germaniyada toʻlaqonli fuqaro sifatida Germaniyaga koʻchib kelgan rus ajdodlarining tez oʻsib borayotgan va katta jamoasi yashaydi. 1990-yillarda har yili 100-200 ming rus kishisi kelardi[47]. Germaniya Rossiyada qolib ketgan jamoalarni ham moliyalashtirib turadi[48].

Taʼlim tahrir

Germaniyadagi rus xalqaro maktablariga Berlindagi Rossiya elchixonasi maktabi va Bonndagi Rossiya konsulligi maktabi kiradi. Rossiyada nemis maktabi bor: Moskva nemis maktabi bunga misol boʻladi.

Hamkorlik tahrir

 

 
„Shimoliy oqim“ tabiiy gaz quvuri Boltiq dengizi ostidan oʻtadi. Germaniya tabiiy gazning 50-75 foizini Rossiyadan import qiladi[49].
  • Rossiya Germaniyani Yevropadagi eng asosiy hamkori deb biladi; aksincha, Rossiya Germaniya uchun muhim savdo sherigi hisoblanadi.
  • Germaniya va Rossiya „Shimoliy oqim“ gaz quvurini qurishda hamkorlik qilmoqda.
  • Koʻpgina sobiq Sharqiy Germaniya hududidagi nemislar rus tilini yaxshi bilishadi va Rossiya haqida yetarlicha bilimga ega. Nemis tili rus maktablarida ikkinchi oʻrinda turadi (ingliz tilidan keyin). Prezident Putin nemis tilini ona tili darajasida biladi, kansler Merkel rus tilida ravon gapiradi va ikkala rahbar ham ingliz tilini yaxshi bilishadi. 2005-yil 11-aprelda kansler Shryoder va Prezident Putin tomonidan „Taʼlim, tadqiqot va innovatsiyalar sohasida strategik hamkorlik toʻgʻrisida qoʻshma deklaratsiya“ imzolangan. Ushbu kelishuv taʼlim sohasida, xususan, mutaxassis va rahbar kadrlar tayyorlashda ikki tomonlama hamkorlikni faollashtirishga qaratilgan.
  • Germaniya Rossiyada infratuzilmani modernizatsiya qilish hajmi va imkoniyatlariga ega boʻlgan ogʻir sanoatga ega. Rossiya, oʻz navbatida, Germaniya iqtisodiyoti uchun katta qiziqish uygʻotadigan ulkan tabiiy resurslarga ega.
  • Atrof-muhit siyosatidagi katta muvaffaqiyat 2004-yil 27-oktyabrda Rossiyaning Kioto protokolini ratifikatsiya qilishi boʻlib, u ham iqtisodiy foyda keltirgan.
  • Germaniya Rossiyaning Katta sakkizlikdagi ishtirokini kuchli qoʻllab-quvvatlagan.
  • Germaniya Fransiya va Rossiya bilan birga 2008-yilda NATOning Buxarest sammitida Ukraina va Gruziyaning NATOga kirish taklifiga qarshi chiqdi. Natijada, NATO Ukraina va Gruziyani MAPga (Aʼzolik Harakat rejasi) taklif qilmadi.

Elchixonalar tahrir

 
Germaniya elchixonasi, Moskva
 
Rossiya elchixonasi, Berlin

Germaniya elchixonasi Rossiyaning Moskva shahrida joylashgan. Rossiya elchixonasi Germaniyaning Berlin shahrida joylashgan.

Manbalar tahrir

  1. ↑ John W. Wheeler-Bennett, „Twenty Years of Russo-German Relations: 1919-1939“ Foreign Affairs 25#1 (1946), pp. 23-43. online
  2. ↑ Chubarov refers to „friendly relations“ 1939-41; Alexander Chubarov. Russia's Bitter Path to Modernity: A History of the Soviet and Post-Soviet Eras. A&C Black, 2001 — 111 bet. ISBN 9780826413505. 
  3. ↑ 2014 World Service Poll BBC
  4. ↑ „Russland und die SPD: Scherbenhaufen der Ostpolitik“. 2022-yil 19-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 30-sentyabr.
  5. ↑ R. M. Douglas, Orderly and Humane: The Expulsion of the Germans after the Second World War (2013), the title is ironic
  6. ↑ Henry Wend. „Review of MacDonogh, Giles, After the Reich: The Brutal History of the Allied Occupation“ on H-German, H-Net Reviews. January, 2010. online
  7. ↑ Arthur E. Flegel, "A Summary of German Migrations Eastward into Poland, Austria, Hungary, Romania, and Russia, " Journal of the American Historical Society of Germans from Russia (1991) 14#4 pp 35-38.
  8. ↑ Philip G. Dwyer, "Self-Interest versus the Common Cause: Austria, Prussia and Russia against Napoleon, " Journal of Strategic Studies (2008) 31#4 pp 605-632.
  9. ↑ Hugh Seton-Watson, The Russian Empire 1801-1917 (Oxford History of Modern Europe) (1967), ch 9
  10. ↑ William C. Fuller. Strategy and Power in Russia 1600-1914, 1998 — 273 bet. ISBN 9781439105771. 
  11. ↑ E. Malcolm Carroll, Germany and the great powers, 1866-1914: A study in public opinion and foreign policy (1938)
  12. ↑ Weitsman, Patricia A. (2004), Dangerous alliances: proponents of peace, weapons of war, 79-bet
  13. ↑ Bernadotte Schmitt, Triple Alliance and Triple Entente (1971)
  14. ↑ Vejas Gabriel Liulevicius. The German Myth of the East: 1800 to the Present. Oxford University Press, 2010 — 145–48 bet. ISBN 978-0-19-960516-3. 
  15. ↑ Hans Mommsen. The Rise and Fall of Weimar Democracy. U of North Carolina Press, 1998 — 122 bet. ISBN 9780807847213. 
  16. ↑ Hans W. Gatzke, „Russo-German military collaboration during the Weimar Republic.“ American Historical Review 63.3 (1958): 565-597. online (Wayback Machine saytida 2019-12-09 sanasida arxivlangan)
  17. ↑ Lorna L. Waddington, "The Anti-Komintern and Nazi Anti-Bolshevik Propaganda in the 1930s, " Journal of Contemporary History, (2007) 42#4 pp. 573-94 in JSTOR
  18. ↑ Archie Brown. The Rise and Fall of Communism. Doubleday Canada, 2009 — 88–89 bet. ISBN 9780307372246. 
  19. ↑ Michael Alpert, A New International History of the Spanish Civil War (2nd ed. 2004)excerpt and text search
  20. ↑ Donald Cameron Watt, How War Came, The Immediate Origins of the Second World War 1938-1939 (1989) ch 24-25
  21. ↑ Aliaksandr Piahanau. Slovak-Hungarian relations in the mirror of the German-Soviet conflictive alliance. In: Prague Papers on the History of International Relations, No. 2, 2012, pp. 144-163. https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-01261457/document
  22. ↑ John Mosier, Hitler vs. Stalin: The Eastern Front, 1941-1945 (2011)
  23. ↑ Timothy Snyder, Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin (2011)
  24. ↑ Patrick Salmon et al. eds.. German Unification 1989-90: Documents on British Policy Overseas, Series III. Taylor & Francis, 2009 — 53– bet. ISBN 9780203866634. 
  25. ↑ James Mann. The Rebellion of Ronald Reagan: A History of the End of the Cold War. Penguin, 2009 — 279 bet. ISBN 9781440686399. 
  26. ↑ Charles S. Maier. Dissolution: The Crisis of Communism and the End of East Germany. Princeton University Press, 2001 — 281–2 bet. ISBN 1400822254. 
  27. ↑ Trenin, Dmitri V., "Post-Imperium: A Eurasian Story, " Carnegie Endowment for International Peace, 2011, p.101.
  28. ↑ Flatley. „Trump's sanctions lead Allseas to halt Nord Stream 2 work“. World Oil (24-dekabr 2019-yil). 13-avgust 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-fevral 2022-yil.
  29. ↑ Young. „Cold War kids Merkel and Putin square off over Crimean crisis“. Yahoo News (12-mart 2014-yil). Qaraldi: 3-fevral 2022-yil.
  30. ↑ Dixon. „As NATO talks near, Merkel appears to be losing patience with Putin“. Los Angeles Times (3-sentabr 2014-yil). Qaraldi: 3-fevral 2022-yil.
  31. ↑ ITAR-TASS, "Sanctions likely to pose risks for Russia to fall behind in technology — Medvedev, " September 19, 2014, online (Wayback Machine saytida 1-dekabr 2014-yil sanasida arxivlangan) and „Russian economy grows badly, GDP rise not to exceed 0.5 % in 2014 — Medvedev“ September 19, 2014 (Wayback Machine saytida 30-noyabr 2014-yil sanasida arxivlangan)
  32. ↑ Murad Muradov, „Ukraine: Germany’s Russian lobby“The Politicon, 26 November 2015 (Wayback Machine saytida 2017-12-01 sanasida arxivlangan)
  33. ↑ „Путин на встрече с германским бизнесом обсудит торгово-экономические отношения РФ и ФРГ“ (ruscha). www.ru-eu.org. 19-mart 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-mart 2020-yil.
  34. ↑ „Favorable Attitudes Toward U.S., EU Rising In Russia, Poll Finds“. Radio Free Europe/Radio Liberty (2-avgust 2018-yil).
  35. ↑ „4 in 5 Russians View West as a Friend – Poll“. The Moscow Times (18-fevral 2020-yil).
  36. ↑ „Vilifying Germany; Wooing Germany“. euvsdisinfo.eu (2021-yil 9-mart). 14-aprel 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-mart 2021-yil.
  37. ↑ „Germans clash over nuclear deterrence against Russia“. Euractiv (25-oktabr 2021-yil).
  38. ↑ „Russia summons German military attache over comments on nuclear deterrence - RIA“. Reuters (25-oktabr 2021-yil).
  39. ↑ Lee, Michael. „Here are the nations on Russia's 'unfriendly countries' list“. CTV News (8-mart 2020-yil).
  40. ↑ „German Delivery Of Heavy Weapons To Ukraine Allowed Under International Law: Justice Minister“. Radio Free Europe/Radio Liberty (16-aprel 2022-yil).
  41. ↑ „Germany open to Russian Central Bank asset seizure to finance Ukraine’s recovery“. Euractiv (17-may 2022-yil).
  42. ↑ Germany Raids Companies that Exported ‘Dual-Useʼ Chemicals to Russia
  43. ↑ Chemical Agents for Russia?
  44. ↑ Russia says United States is behind Europeʼs gas supply crisis Reuters Business. Retrieved 7 September 2022.
  45. ↑ „Germany’s Die Linke on verge of split over sanctions on Russia“ theguardian.com. Retrieved 22 September 2022.
  46. ↑ „German far-right MPs to visit Russian-occupied eastern Ukraine“ euractiv.com. Retrieved 22 September 2022.
  47. ↑ Wayne Cornelius et al., eds.. Controlling Immigration: A Global Perspective, 2nd, Stanford University Press, 2004 — 235 bet. ISBN 9780804744904. 
  48. ↑ John Mcgarry. European Integration and the Nationalities Question. Taylor & Francis, 2006 — 150–51 bet. ISBN 9780203088401. 
  49. ↑ „Trump: How much of Germany's gas comes from Russia?“. BBC News (2018-yil 11-iyul).

Adabiyotlar tahrir

  • Berkhoff, Karel C. Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine under Nazi Rule (Belknap, 2004)
  • Beyrau, Dietrich, and Mark Keck-Szajbel. "Mortal Embrace: Germans and (Soviet) Russians in the First Half of the 20th Century, " Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, Volume 10, Number 3, Summer 2009 pp. 423-439 Template loop detected: Andoza:Doi
    This citation will be automatically completed in the next few minutes. You can jump the queue or expand by handGermaniya — Rossiya munosabatlari]]
  • Burleigh, Michael. Germany turns eastwards: a study of Ostforschung in the Third Reich (1988)
  • David-Fox, Michael, Peter Holquist, and Alexander M. Martin, eds. Fascination and Enmity: Russia and Germany as Entangled Histories, 1914-1945 (U. of Pittsburgh Press; 2012) 392 pages; considers the perceptions and misperceptions on both sides
  • Dulian, A. "The Molotov-Ribbentrop Pact: Historical Background, " International Affairs: A Russian Journal of World Politics, Diplomacy & International Relations, 2009, Vol. 55 Issue 6, pp 181-187
  • Dyck, Harvey L. Weimar Germany and Soviet Russia, 1926-1933 (1984)
  • Forsberg, Tuomas. „From Ostpolitik to ‘frostpolitik’? Merkel, Putin and German foreign policy towards Russia.“ International Affairs 92.1 (2016): 21-42 online
  • Geyer, Michael, and Sheila Fitzpatrick, eds. Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compared (Cambridge University Press, 2009).
  • Haslam, Jonathan. "Soviet-German Relations and the Origins of the Second World War: The Jury is Still Out, " Journal of Modern History, 79 (1997), pp. 785-97 in JSTOR
  • Jacobs, Jonathan. „Between Westbindung and Ostpolitik: Reconceptualising German-Russian Relations 2014-2017.“ (2019). online
  • Jelavich, Barbara. St. Petersburg and Moscow: tsarist and Soviet foreign policy, 1814-1974 (1974).
  • Kuklick, Bruce American Policy and the Division of Germany: The Clash with Russia over Reparations (Cornell U. Press, 1972)
  • Laqueur, Walter. Russia and Germany (1965), covers what Russians and Germans thought of each other, 1860-1960.
  • Leach, Barry A. German Strategy Against Russia, 1939-41 (Oxford: Clarendon Press, 1973)
  • Lieven, Dominic. Russia against Napoleon: the battle for Europe, 1807 to 1814 (2009)
  • Liulevicius, Vejas Gabriel. War on the Eastern Front: Culture, National Identity, and German Occupation in World War I (Cambridge University Press, 2000)
  • Liulevicius, Vejas Gabriel. The German myth of the East: 1800 to the present (Oxford University Press, 2010)
  • Naimark, Norman M. The Russians in Germany: A History of the Soviet Zone of Occupation, 1945-1949 (1997)
  • Nekrich, Aleksandr Moiseevich. Pariahs, partners, predators: German-Soviet relations, 1922-1941 (Columbia University Press, 1997).
  • Overy, Richard. The Dictators: Hitler’s Germany and Stalinʼs Russia (2005)
  • Roberts, Geoffrey. The Soviet Union and the Origins of the Second World War: Russo-German Relations and the Road to War, 1933-41 (1995)
  • Salzmann, Stephanie. Great Britain, Germany and the Soviet Union: Rapallo and after, 1922-1934 (2002)
  • Schroeder, Paul W. The transformation of European politics, 1763-1848 (1994) detailed diplomatic history covering Prusia and Russia (and the other major powers)
  • Shkandrij, Myroslav. Russia and Ukraine: Literature and the Discourse of Empire from Napoleonic to Postcolonial Times. McGill-Queen's Press - MQUP, 2001. ISBN 9780773569492. 
  • Siddi, Marco. „German foreign policy towards Russia in the aftermath of the Ukraine crisis: A new Ostpolitik?.“ Europe-Asia Studies 68.4 (2016): 665-677.
  • Stent, Angela. Russia and Germany Reborn (2000) on 1990s
  • Taylor, A.J.P. The Struggle for Master in Europe: 1848-1918 (1954), a broad overview of the diplomacy of all the major powers
  • Uldricks, Teddy J. „War, Politics and Memory: Russian Historians Reevaluate the Origins of World War II,“ History and Memory 21#2 (2009), pp. 60-2 online; historiography
  • Watt, Donald Cameron. How War Came: The Immediate Origins of the Second World War; 1938-1939 (1989), pp. 361-84, 447-61.
  • Weinberg, Gerhard L. Germany and the Soviet Union 1939-1941 (1972)
  • Williamson, Jr., Samuel R. and Ernest R. May. „An Identity of Opinion: Historians and July 1914,“ Journal of Modern History, June 2007, Vol. 79 Issue 2, pp 335-387 in JSTOR
  • Yoder, Jennifer A. „From Amity to Enmity: German-Russian Relations in the Post Cold War Period.“ German Politics & Society 33#3 (2015): 49-69.

Havolalar tahrir 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Germaniya_—_Rossiya_munosabatlari&oldid=4056880" dan olindi