Goʻroʻgʻli

„Goʻroʻgʻli“ — xalq ogʻzaki poetik ijodi yodgorligi. Yaqin va Oʻrta Sharq, Markaziy Osiyo va Janubiy. Kavkaz xalqlari orasida keng tarqalgan qahramonlik eposi, dostonlar turkumi. Turkumga birlashgan dostonlar turli davrlarda yaratilgan. Ulardan ayrimlarining ildizlari bir yarim-ikki ming yil ilgarigi davrlarga borib taqaladi. Bu dostonlar taxminan 17-asrdan boshlab bir turkumga birlasha boshlagan. „Goʻroʻgʻli“ turkumiga kiruvchi barcha dostonlar muayyan mustaqillikka ega. Ular ogʻzaki epik anʼanada yakka-yakka ijro etiladi hamda eshituvchi va kitobxon ularning har birini alohida asar sifatida qabul qiladi. Ammo bu silsila dostonlar Goʻroʻgʻli obrazi, uning doimiy yoʻldoshi Gʻirot, epik ozodlik oʻlkasi Chambil yurti, anʼanaviy obrazlar Soqibulbul, Hasan Koʻlbar, Ahmad Sardor kabilar orqali bir-birlari bilan oʻzaro birlashadi. „Goʻroʻgʻli“ dostonlarini shartli ravishda 2 katta guruhga boʻlish mumkin: Janubiy Kavkaz va Yaqin Sharq versiyalari (ozarbayjonlar „Koʻroʻgʻli“si asosida yaratilgan arman, gruzin, turk, kurd va boshqalar) va Markaziy Osiyo versiyalari (oʻzbek, qoraqalpoq, qozoq, turkman, tojik va boshqalar). Barcha versiyalar mavzusi asosini ozodlik, adolat va xalq baxt-saodati yoʻlida kurashuvchi bahodir Goʻroʻgʻli (Markaziy Osiyo versiyasida) yoki Koʻroʻgʻli (gʻarbiy versiyasida)ning jasoratlari tashkil etadi.

Goʻroʻgʻli dostoni

Janubiy Kavkaz va Yaqin Sharq versiyalariga xos boʻlgan umumiy xususiyatlar „Goʻroʻgʻli“ning ozarbayjon variantlarida oʻz ifodasini topgan. Unda tasvirlanishicha, Koʻroʻgʻli 40 yigitga bosh boʻlib, adolatsiz tuzumga qarshi chiqadi. Dushman savdogarlari karvoniga kutilmaganda hujum qiladi, nodoʻst podsholiklar bilan boʻlgan janglarda ajoyib jasorat va qahramonliklar koʻrsatadi. Choʻpon, otboqar, darbadar baxshi, duoxon, folbin qiyofalarida dushman ichiga kirib, asir tushgan yigitlariga tadbirkorlik bilan yordam beradi, oʻziga va yigitlariga maʼqul boʻlgan goʻzal parilarni olib qochadi. Goʻroʻgʻlining jasorati va mardliklari haqidagi hikoyalar yarim tarixiy, yarim afsonaviy harakterga ega boʻlib, mustaqil podsholiklardagi turli nayrangbozliklar, hukmdorlar hayoti, katta karvon yoʻllaridagi janglar ozarbayjon variantlarining tarixiy mavzusi hisoblanadi. Bu versiyaga koʻra, Koʻroʻgʻli, Eron shohi Abbos I ning (1585–1628) zamondoshi qilib koʻrsatiladi. Chindan ham, arman tarixchisi Arakel Tavriziy (1670-yil vafot etgan)ning koʻrsatishicha, Eron shohi Abbos I va Turkiya sultoniga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarganlarning boshliqlari orasida Koʻroʻgʻli degan shaxs boʻlgan. Ozarbayjon variantida aniq shaxs va davr bilan bogʻliq voqealar tengsiz kuch-qudrat va shijoat tasviri bilan uygʻun holda bayon etiladi. Ammo bunda umumlashtirish va ramziylashtirish muayyan davr va tarixiy voqealarni inkor etish darajasida emas.

Markaziy Osiyo versiyalari, xususan, oʻzbek versiyalarida umumlashtirish va ramziylashtirish yuqori darajaga koʻtarilgan. Bunda qahramonona oʻtmish aniq tarixiy voqealar koʻlamida emas, balki orzu darajasida, xalqning yuksak maqsadi koʻlamida tasvirlangan. Oʻzbek dostonlarida Goʻroʻgʻli turkman va oʻzbeklarning begi, qonuniy hukmdor, oʻz xalqi, vatani uchun qaygʻuruvchi va uni dushmanlardan qimoya qiluvchi yengilmas bahodir, koʻplab xalq botirlarini tarbiyalab yetishtirgan murabbiy sifatida tasvirlangan.

Oʻzbek xalqi Goʻroʻgʻli haqida „Kunlarim“, „Goʻroʻgʻli“, „Goʻroʻgʻlibek — zoʻr botir“, „Armonim qolmadi“, „Bormi jahonda“ kabi uning qaxramonona kurashini madh etadigan qator termalar, 80 ga yaqin dostonlar yaratgan. Xususiyati, mavzui, ijodiy uslubi va kuylanish tarzi jihatidan ajralib turadigan 20 dan ortiq dostondan iborat Xorazm turkumi bu siraga kirmaydi. Bu hol „Goʻroʻgʻli“ turkumi oʻzbeklar orasida 2 versiyada tarqalganini koʻrsatadi. Ergash Jumanbulbul oʻgʻli, Fozil Yoʻldosh oʻgʻli, Poʻlkan shoir, Islom shoir, Rahmatulla Yusuf oʻgʻli kabi xalq shoirlaridan 200 dan ortiq doston (variantlari bilan) yozib olingan. Turkumni toʻlaligicha biladigan biror baxshi boʻlgan emas. 19-asrning 2-yarmi va 20-asrning boshlarida Soʻltonmurod shoir (Samarqand viloyati), Nishon ota (Toshkent viloyati) kabi baxshilar „Goʻroʻgʻli“ turkum dostonlarini kuylashda dong taratgan. Biroq ulardan bironta ham doston yozib olinmagan. Yozib olingan „Goʻroʻgʻli“ dostonlariga quyidagicha tartib berish mumkin: 1. Goʻroʻgʻlining tugʻilishi. 2. Goʻroʻgʻlining bolaligi. 3. Chortoqli Chambil. 4. Zaydinoy. 5. Yunus pari. 6. Misqol pari. 7. Gulnor pari. 8. Qirq yigit bilan qirq qiz. 9. Hasan Koʻlbar. 10. Soqibulbul. 11. Rayhon arab. 12. Shoqdorxon. 13. Zamonbek. 14. Xidirali Elbegi. 15. Berdiyor otaliq. 16. Elomon. 17. Xoldorxon. 18. Goʻroʻgʻlining Qrimga borishi. 19. Govdaroz dev. 20. Besh podshoning Chambilga yov boʻlib kelishi. 21. Shoqalandar. 22. Roʻzaxon. 23. Yosqila. 24. Hasanxon. 25. Chambil qamali. 26. Dalli. 27. Avazxon. 28. Gulqizoy. 29. Gulqizoyning vafoti. 30. Intizor. 31. Malika ayyor. 32. Mashriqo. 33. Zulfizar. 34. Boʻtakoʻz. 35. Qunduz bilan Yulduz. 36. Sarvinoz. 37. Balogardon. 38. Avazning arazi. 39. Ahmad Sardorning oʻlimga buyurilishi. 40. Avaz oʻgʻlonning Rumga qochishi. 41. Avazxonning oʻlimga xukm etilishi. 42. Girdob. 43. Xonimoy. 44. Xushkeldi. 45. Oltin qovoq. 46. Zayidqul. 47. Gulixiromon. 48. Zarnigor. 49. Ogʻa Yunusning olib qochilishi. 50. Ravshan. 51. Nurali. 52. Nuraliningyoshligi. 53. Balxivon. 54. Jorxon maston. 55. Sumbulsoch beka. 56. Nurali va Qari Ahmad. 57. Nuralining yutilishi. 58. Malla savdogar. 59. Jahongir. 60. Eroʻgʻli (Shahidnoma, Goʻroʻgʻlining oʻlimi, Goʻroʻgʻlining gʻoyib boʻlishi). Bu dostonlar variantlari bilan birgalikda Oʻzbekiston FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida saqlanadi.

Poʻlkan shoirdan yozib olingan „Goʻroʻgʻlining tugʻilishi“, „Goʻroʻgʻlining bolaligi“ dostonlarida tasvirlanishicha, Goʻroʻgʻlining bobosi Toʻliboy sinchi Mari yurtining begi Kovishtixonning oʻgʻli boʻlib, yoshligida Yovmit podshosi Odilxonga asir tushadi. Toʻliboy sinchining xizmatlaridan koʻngli toʻlgan Odilxon qizi Oyshani unga nikohlab beradi. Bulardan Goʻroʻgʻlining otasi Ravshan tugʻiladi. Taka-Yovmit yurtining doimiy dushmani Shoxdorxonning navbatdagi bosqinlaridan birida Ravshan, shuningdek, Taka-turkman begi Jagʻalixonning farzandlari Gajdumbek va Bibi Hilollar Zangar yurtiga asir tushib ketadi. Zangarda Ravshan bilan Bibi Hilol tasodifan uchrashib qolib, birbirlarini sevadilar va turmush quradilar. Bu orada Ravshanning sinchiligidan Shohdorxon xabar topadi, uni saroyga chaqirtirib, otlarini koʻrsatadi va fikrini soʻraydi. Ravshan bu otlar orasida tulpor yoʻqligini aytib, bir holvachining otini maqtaydi. Bundan achchiklangan xon Ravshanning koʻzlarini oʻydiradi. Ravshan esa koʻr koʻzining xuniga holvachining otini tilab oladi, shu ot yordamida qaynagʻasi Gajdumbek bilan Yovmitga qochadi. Ravshanning Zangarda qolgan xotini Bibi Hilol olti oylik homilasi bilan vafot etadi. Goʻrda ulik onadan boʻlajak qahramon Goʻroʻgʻli tugʻiladi. Choʻpon Rustamning uyuridagi bir baytal uni emizadi va keyinchalik Goʻroʻgʻli Rustam yordamida shu baytalda Yovmitga qochib keladi. Turkumning ilk dostonlarida yosh qahramonning chiltonlar bilan uchrashuvi, istiqbolining oldindan belgilanishi, epik Chambil yurtining bunyod etilishi, Yovmit eliga xon qilib koʻtarilishi kabi voqealar tasvirlangan. Turkumdagi „Yunus pari“, „Misqol pari“, „Gulnor pari“ dostonlari Goʻroʻgʻlining uylanishi va shu bilan bogʻliq kahramonliklariga bagʻishlangan. Epik anʼanaga koʻra, Goʻroʻgʻlining ikki xotini — Yunus va Misqol (Poʻlkan shoir varianti boʻyicha uchinchisi — Gulnor) parilar Koʻhiqofda Eram bogʻida yashaganlar, ularni gʻayritabiiy kuchlar — devlar qoʻriqlagan. Parilar Goʻroʻgʻliga ilgaridan „belgilangan“, „atalgan“ boʻlsalarda, Goʻroʻgʻli ularni mashaqqatlar bilan, kuch, aql, farosat, tadbirkorlik bilan qoʻlga kiritadi.

Turkumdagi „Zaydinoy“, „Rayhon arab“, „Chambil qamali“, „Bektosh arab“ va boshqa dostonlarda Goʻroʻgʻlining Chambil yurtining tashki dushmanlariga qarshi kurashlari, bosqinchi va talonchilar sifatida Rayhon arab, Bektosh arab, Xunxorshoh va boshqalar tasvirlanadi.

Turkumda Goʻroʻgʻlining bahodir 40 yigiti (Zamonbek, Shodmonbek, Xidirali, Toʻlak botir, Xoldorxon va boshqalar) faoliyatiga alohida-alohida dostonlar („Xoldorxon“, „Zamonbek“, „Xidirali elbegi“, „Berdiyor otaliq“, „Qirq yigit bilan qirq qiz“, „Doniyorxoʻja“ va hokazo) bagʻishlangan. Ular epik oʻlka — Chambilning ozodligi, xalqining farovonligi uchun Goʻroʻgʻli bilan bir safda turib kurash olib boradilar.

Turkumdagi anchagina dostonlarda Goʻroʻgʻlining asrandi oʻgʻillari (Hasan, Avaz), nevaralari (Nurali, Ravshan) va evarasi (Jahongir)ning qahramonona sarguzashtlari hikoya qilinadi. Bu dostonlar oʻzaro muayyan turkumchalarni tashkil etadi. Bu ichki turkumlar asrandi farzandlarning olib kelinishini tasvirlovchi dostonlar („Hasanxon“, „Avazxon“) bilan boshlanadi. Hasan va Avazning mustaqil epik tarjimai holi har bir turkumda muayyan oʻrin tutadi. Hasanxon turkumda faqat bir doston („Dalli“)da, Avazxon esa koʻp dostonlar („Balogardon“, „Intizor“, „Boʻtakoʻz“, „Qunduz bilan Yulduz“, „Zulfizar bilan Avaz“, „Gulixiromon“, „Malika ayyor“, „Mashriqo“ va hokazo)da bosh qahramon sifatida ishtirok etadi. Turkumning soʻnggi dostoni „Eroʻgʻli“da Goʻroʻgʻlining keksaygan davri va Sulduzi togʻida gʻoyib boʻlishi tasvirlanadi.

„Goʻroʻgʻli“ turkumi dostonlari xalq hayoti va turmushini, uning orzu-umidlari va yuksak maqsadlarini, maʼnaviy-estetik olamini keng miqyosda badiiy aks ettiruvchi asar sifatida bebaho meros sanaladi.

Ad.:Jirmunskiy V. M.,ZarifovX. T., Oʻzbekskiy narodniy geroicheskiy epos, M, 1947; Karriev B. A., Epicheskiye skazaniya o Kerogli u tyurkoyazichnix narodov, M., 1968; Muradov M., Epos „Gorogli“, T., 1984; Nashri: Goʻroʻgʻli dostonlari, toʻrt jildli, 1—4-jildlar, T., 1996—1999; Intizor. Nurali, T., 1964; Gulixiromon, T., 1965; Goʻroʻgʻlining tugʻilishi, T., 1967; Gulnor pari, T., 1969; Gulshanbogʻ, T., 1969; Hasanxon, T., 1976; Xoldorxon, T., 1981; Bo-lagordon, T., 1986; Malika ayyor, T., 1988; Nurali, T., 1989.

Toʻra Mirzayev.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil