Logogramma

Yozma tilda logogramma, logograf yoki leksigraf soʻz yoki morfemani ifodalovchi yozma belgidir. Xitoycha belgilar (mandarin tilida hanzi, yapon tilida kanji, koreys tilida hanja va vetnamda Hán tự deb talaffuz qilinadi) koʻplab ieroglif va mixxat belgilar kabi odatda logogrammalardir. Logogrammalardan yozuvda foydalanish logografiya, logogrammaga asoslangan yozuv tizimi esa logografiya yoki logografik tizim deb ataladi. Maʼlum boʻlgan barcha logografiyalar odatda rebus prinsipiga asoslangan fonetik komponentga ega.

Misr ierogliflari, ularning kelib chiqishi logogrammalar sifatida

Alifbo va boʻgʻinlar logografiyalardan farq qiladi, chunki ular tovushlarni bevosita ifodalash uchun individual yozma belgilardan foydalanadilar. Bunday belgilar tilshunoslikda fonogramma deb ataladi. Logogrammalardan farqli oʻlaroq, fonogrammalar oʻziga xos maʼnoga ega emas. Yozuv tilini shunday yozish fonemik yozuv yoki orfografik yozuv deb ataladi.

Logografik tizimlar

Logografik tizimlar eng qadimgi yozuv tizimlarini oʻz ichiga oladi; Yaqin Sharq, Afrika, Xitoy va Markaziy Amerikaning birinchi tarixiy sivilizatsiyalarida logografik yozuvning qandaydir shakllaridan foydalangan.

Sof logografik skript boshqa koʻplab tillar uchun amaliy boʻlmaydi va hech kim uchun maʼlum emas. Tabiiy tillar uchun ishlatiladigan barcha logografik skriptlar nisbatan cheklangan logogramma toʻplamini kengaytirish uchun rebus prinsipiga tayanadi: belgilarning kichik toʻplami ularning fonetik qiymatlari uchun ishlatiladi, masalan undosh yoki boʻgʻin uchun. Logosillabariya atamasi fonetik soha boʻgʻin boʻlsa, bu yozuvlarning qisman fonetik xususiyatini taʼkidlash uchun ishlatiladi. Qadimgi Misr ierogliflarida ham, xitoy tilida ham determinativlarning qoʻshimcha rivojlanishi mavjud boʻlib, ular mumkin boʻlgan maʼnoni toraytirish uchun logogrammalar bilan birlashtiriladi. Xitoy tilida ular fonetik jihatdan ishlatiladigan logografik elementlar bilan birlashtirilgan; bunday „radikal va fonetik“ belgilar skriptning asosiy qismini tashkil qiladi. Ikkala til ham rebusning faol qoʻllanilishini xorijiy va dialektik soʻzlarning imlosiga tushirdi.

Logografik yozish tizimlariga quyidagilar kiradi:

• Logokonsonantal skriptlar

  Bu grafemalar unlilarni eʼtiborsiz qoldirib, ular ifodalagan soʻzlarning undoshlariga koʻra fonetik jihatdan kengaytirilishi mumkin boʻlgan skriptlardir. Masalan, misrlik sȝ 'oʻrdak' va sȝ 'oʻgʻil' soʻzlarini yozish uchun ishlatilgan, biroq bu soʻzlar undoshlaridan tashqari bir xil talaffuz qilinmagan. Logokonsonant skriptlarining asosiy misollari:

  • Ierogliflar, ieratik va demotik: Qadimgi Misr
• Logosillabik skriptlar

  Bu grafemalar morfemalarni, koʻpincha koʻp boʻgʻinli morfemalarni ifodalovchi, lekin fonetik jihatdan kengaytirilganda bir boʻgʻinni ifodalovchi skriptlardir. Ularga quyidagilar kiradi:

  • Anadolu ierogliflari: Luvi
  • mixxat yozuvi: shumer, akkad, boshqa semit tillari, elam, xet, luviy, hurriy va urartu tillari
  • Mayya gliflari: chorti, yukatek va boshqa klassik mayya tillari
  • Xan belgilar: xitoy, koreys, yapon, vetnam, chjuan
  • Xan belgilarining hosilalari:
    • Chữ nôm: vetnam
    • Geba yozuvi bilan yozilgan Dongba skripti: Naxi tili (Dongbaning oʻzi piktografik)
    • Jurchen skripti: Jurchen
    • Kitan katta yozuvi: Xitan
    • Savndip: chjuang tillari
    • Sui skripti: Sui tili
    • Tangut yozuvi: Tangut tili
  • Yi (klassik): turli yi tillari
  • Krit ierogliflari: minoan tili

Ushbu tizimlarning hech biri sof logografik emas. Buni xitoy tili bilan tasvirlash mumkin. Hamma xitoycha belgilar morfemalarni ifodalamaydi: ayrim morfemalar bir nechta belgilardan tuzilgan. Misol uchun, xitoycha oʻrgimchak soʻzi, 蜘蛛 zhīzhū, 知朱 va zhīzhū (soʻzma-soʻz „kinnabarni bilish“) „bug“ 虫 determinativini birlashtirish bilan hosil qilingan. Arxaik xitoy tilida buning aksini topish mumkin: bir nechta morfemani ifodalovchi bitta belgi. Bunga misol qilib, xitoycha hjwangs („oʻzini shoh deb eʼlon qilish“ maʼnosini bildiradi), qirol maʼnosini bildiruvchi 王 morfemasining birikmasi (tasodifan ham yozilsa) va /s/ deb talaffuz qilingan qoʻshimcha(qo‘shimchasi zamonaviy tushuvchi ohangda saqlanib qolgan)ni keltirish mumkin. Zamonaviy mandarin tilida bimorfemik boʻgʻinlar har doim ikkita belgi bilan yoziladi, masalan, 花儿 huār 'gul [kichraytiruvchi]'.

Sosoniylar davrining koʻp qismida oʻrta fors tilini yozishda foydalanilgan (aramey abjaddan ishlangan) pahlaviy yozuvlarida ishlab chiqilgan logogrammalarning oʻziga xos tizimi; logogrammalar oromiy tilida soʻzni talaffuz qiluvchi harflardan iborat boʻlib, lekin forscha talaffuz qilingan (masalan, m-l-k birikmasi) „shoh“ deb talaffuz qilinadi). Bu logogrammalar hozwārishn deb ataladi (heterogramma shakli) arablar Forsni bosib olgandan va arab alifbosi variantini qabul qilgandan keyin butunlay yoʻq qilindi.

Logogrammalar zamonaviy stenografiyada umumiy soʻzlarni ifodalash uchun ishlatiladi.