Muxtor viloyat

Muxtor viloyat yoki Avtonom viloyat – SSSR va aytim boshqa davlatlarda (masalan, Gʻarbiy Bosniya muxtor viloyati, Kri muxtor viloyati) davlat avtonomiyasi shakli, maʼmuriy-hududiy tuzilma.

Rossiya xaritasidagi avtonom viloyat

Hozirgi kunda sobiq sovet ittifoqi davlatlaridan Rossiyada (Yahudiylar muxtor viloyati) va Tojikistonda (Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati) muxtor viloyatlar bor.

Tarixi

Oktyabr inqilobidan keyin RSFSR (keyinroq SSSRda ham) hududida, asosan, rus boʻlmagan (ittifoq respublikalarida – asosan titul millat boʻlmagan) aholi yashaydigan joylarda muxtor viloyatlar paydo boʻla boshladi. Avvaliga muxtor viloyat guberniya, viloyat, respublika (ASSR) bilan bir qatorda mustaqil subyekt boʻlgan, keyinroq esa ular guberniyalar bilan birlashtirilib, oʻlkalarni tashkil qilgan. Keyinchalik aksariyat muxtor viloyatlar muxtor respublikalar shaklida qayta tashkil qilindi, 1936-yil dekabridan yana alohida tuzilmaga aylantirildi.

Xronologik tartibda RSFSR hududida quyidagi muxtor viloyatlar tashkil qilingan:

• Volgaboʻyi nemislari muxtor viloyati (1918), 1923-yildan – Volgaboʻyi nemislari ASSR;
• Votskaya MV (1920), 1932-yildan – Udmurt MV, 1936-yil dekabrdan – Udmurt ASSR;
• Qalmoq MV (1920, 1957), 1935-yildan – Qalmoq ASSR (1943-yilda tugatilgan), 1958-yildan – Qalmoq ASSR;
• Kareliya mehnat kommunasi (1920), 1923-yildan – Kareliya ASSR;
• Mariy MV (1920), 1936-yil dekabrdan – Mariy ASSR;
• Chuvash MV (1920), 1925-yildan – Chuvash ASSR;
• Buryat-Mongol MV (1921), 1923-yilda Mongol-Buryat MV bilan birlashtirilib, Buryat-Mongol ASSR tashkil qilingan;
• Kabardin MV (1921), 1922-yilda Bolqor okrugi bilan birlashtirilib, Kabardin-Bolqor MV tashkil qilingan;
• Komi (Ziryan) MV (1921), 1936-yil dekabrdan – Komi ASSR;
• Mongol-Buryat MV (1921), 1923-yilda Buryat-Mongol MV bilan birlashtirilib, Buryat-Mongol ASSR tashkil qilingan;
• Adigey (Cherkas) MV (1922), birinchi oyda Cherkas (Adigey) MV deb atalgan, 1928-yilda Adigey MV deb qayta nomlandi (1990-yildan boshlab Krasnodar oʻlkasi tarkibida)
• Kabardin-Bolqor MV (1922), 1936-yil dekabrdan – Kabardin-Bolqor ASSR
• Qorachoy-Cherkas MV (1922), 1926-yilda Qorachoy avtonom viloyati va Cherkas milliy okrugiga (1928-yildan Cherkas MV) boʻlinadi, 1943-yilda Qorachoy MV tugatiladi, 1957-yilda Cherkas MVga sobiq Qorachoy MV hududlari qoʻshiladi va Qorachoy-Cherkas MV deb qayta nomlanadi (1990-yildan – Stavropol oʻlkasi tarkibida)
• Oyrat MV (1922), 1932-yildan Oyrot MV, 1948-yildan Togʻli-Oltoy avtonom viloyati (1990-yildan – Oltoy oʻlkasi tarkibida)
• Chechen MV (1922), 1934-yilda Ingush MV bilan birlashtirilib, Chechen-Ingush MV tashkil qilingan;
• Ingush MV (1924), 1934-yilda Chechen MV bilan birlashtirilib, Chechen-Ingush MV tashkil qilingan;
• Qoraqirgʻiz MV, 1925-yildan Qirgʻiz MV, 1926-yildan Qirgʻiziston ASSR, 1936-yil dekabrdan Qirgʻiziston SSR;
• Shimoliy Osetin MV (1924), 1936-yil dekabrdan – Shimoliy Osetiya ASSR;
• Qoraqalpoq avtonom viloyati (1925), 1930-yilga qadar Qozogʻiston ASSR tarkibida, 1932-yildan Qoraqalpogʻiston ASSR shaklida RSFSR tarkibida, 1936-yil dekabrdan – Qoraqalpogʻiston ASSR OʻzSSR tarkibida;
• Mordva MV (1930), 1934-yil dekabrdan – Mordva ASSR;
• Xakas MV (1930) (1990-yildan Krasnoyarsk oʻlkasi tarkibida);
• Yahudiylar MV (1934) (1990-yildan Xabarovsk oʻlkasi tarkibida);
• Chechen-Ingush MV (1934), 1936-yil dekabrdan – Chechen-Ingush ASSR;
• Tuva MV (1944, qoʻshib olingan hududda), 1961-yil okyabrdan – Tuva ASSR.

Bir qator ittifoqdosh respublikalarda ham muxtor viloyatlar tashkil qilinadi. Masalan, Gruziya SSRda Janubiy Osetin (1922), Ozarbayjon SSRda Togʻli-Qorabogʻ (1923), OʻzSSR tarkibidagi Tojikiston ASSRda Togʻli-Badaxshon muxtor viloyatlari(1925).

1990-yil holatida SSSR tarkibida sakkizta muxtor viloyat bor edi: beshtasi RSFSR oʻlkalari tarkibida va uchtasi ittifoqdosh respublikalarda.

1990-yil 15-dekabrda RSFSR muxtor viloyatlari oʻlkalar tarkibidan chiqarilib, mustaqil subyektlarga aylantirildi, 1992-yil 21-aprelda respublika maqomini oldi (Yahudiylar MVdan tashqari).

Sobiq Sovet Ittifoqi mamlakatlaridan faqatgina Tojikiston tarkibida Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati saqlanib qolgan.

Gruziya va Ozarbayjonda muxtor viloyatlar tugatilgan. Voqealarning bunday rivoji sobiq muxtor viloyatlar aholisining noroziligiga sabab boʻldi, natijada qurolli toʻqnashuvlar kelib chiqdi va yerlarning bir qismi ustidan nazoratni yoʻqotdi. Sobiq muxtor viloyatlar hududlarida amalda mustaqil tan olinmagan davlatlar – Janubiy Osetiya va Togʻli Qorabogʻ Respublikasi tuzildi. Togʻli Qorabogʻ Respublikasi 2023-yil sentyabrda tugatildi.

Sovet Ittifoqidagi muxtor viloyatlar roʻyxati

Muxtor viloyat	Tashkil etilgan sana	Tugatilgan sana	Maʼmuriy markazi	Ittifoqdosh respublika	Titul millat	Izoh
Volgaboʻyi nemislari MV	19.10.1918	19.12.1923	Pokrovsk	RSFSR	nemislar	Hozirgi Saratov viloyati
Udmurt MV (01.01.1932 gacha – Votskaya)	04.11.1920	28.12.1934	Ijevsk	RSFSR	udmurtlar (votyaklar)	Hozirgi Udmurtiya
Mariy MV	04.11.1920	05.12.1936	Yoshkar-ola	RSFSR	mariylar	Mariy ASSR (1936—1993), Hozirgi Mariy El Respublikasi
Buryat-Mongol MV	27.04.1921	30.05.1923	Chita	RSFSR	buryatlar	Hozirgi Buryatiya
Mongol-Buryat MV	09.01.1922	30.05.1923	Irkutsk	RSFSR	buryatlar	Hozirgi Buryatiya
Kabardin MV	01.07.1921	16.01.1922	Nalchik	RSFSR	kabardinlar	Hozirgi Kabarda-Bolqoriya
Qalmoq MV	1921	1958	1928-yilgacha Astraxan, Elista	RSFSR	qalmoqlar	Hozirgi Qalmogʻiston
Komi (Ziryan) MV	1921	1936	Siktivkar	RSFSR	komilar	Hozirgi Komi
Qorachoy-Cherkas MV	12.01.1922	16.05.1992	Cherkessk	RSFSR	qorachoylar, cherkaslar	Hozirgi Qorachoy-Cherkasiya
Janubiy Osetin MV	20.04.1922		Sxinvali	Gruziya SSR	osetinlar	Hozirgi Janubiy Osetiya (bahsli)
Togʻli-Oltoy (1932-yilgacha Oyrat MV, 1948-yilgacha Oyrot MV)	01.06.1922	16.05.1992	Gorno-altaysk	RSFSR	oltoylar	Hozirgi Oltoy Respublikasi
Adigey MV (24.08.1922 gacha – Cherkas (Adigey) MV, 13.08.1928 gacha – Adigey (Cherkas) MV	27.07.1922	16.05.1992	Maykop	RSFSR	cherkaslar	Hozirgi Adigeya
Togʻli Qorabogʻ MV	05.07.1923	26.11.1991	Xonkandi	Ozarbayjon SSR	armanlar	Hozir Ozarbayjonning Qorabogʻ iqtisodiy rayoni tarkibida
Shimoliy Osetin MV	07.07.1924	05.12.1936	Vladikavkaz	RSFSR	osetinlar	Hozirgi Shimoliy Osetiya Alaniya
Ingush MV	07.11.1924	15.01.1934	Vladikavkaz	RSFSR	ingushlar	Hozirgi Ingushiya
Togʻli-Badaxshon MV	02.01.1925	hozirga qadar	Xorugʻ	Tojikiston SSR	Pomir xalqlari	Hozir ham mavjud
Qoraqalpoq MV	16.02.1925	20.03.1932	Toʻrtkoʻl	RSFSR	qoraqalpoqlar	Hozirgi Qoraqalpogʻiston
Mordva MV	10.01.1930	20.12.1934	Saransk	RSFSR	mordvalar	Hozirgi Mordoviya
Xakas	20.10.1930	16.05.1992	Abakan	RSFSR	xakaslar	Hozirgi Xakasiya
Yahudiylar MV	07.05.1934	hozirga qadar	Birobijan	RSFSR	yahudiylar	Hozir ham mavjud
Tuva MV	11.10.1944	10.10.1961	Qizil	RSFSR	tivalar	Hozirgi Tiva

Yana qarang

Rossiya viloyatlari

Adabiyotlar

• Архипов К. А.. Советские автономные области и республики. М.: Гос. изд-во, 1925.