Qozoq adabiyoti

Qozoq adabiyoti (qozoqcha: Қазақ әдебиеті) — qozoq tilidagi adabiyot. Yozma qozoq adabiyoti 16-asrda vujudga kelgan.

„Qozoq adabiyoti“ entsiklopedik lugʻatlari

Umumiy turkiy adabiyot

Oʻrta asrlarda hozirgi Qozogʻiston hududida koʻplab turkiy qabilalar yashagan. Ularning ogʻzaki ijodi asosida yagona folklor anʼanasi shakllangan boʻlib, uning shakllanishi bir necha bosqichlardan iborat: umumiy turkiy (6-8 asrlar), oʻgʻuz-qipchoq (9-13asrlar) va moʻgʻullardan keyingi (13-14 asrlar). Oʻgʻuz-qipchoq davri doirasida qoraxoniylar davri (9 -12 asrlar) ham ajralib turadi.

Qadimgi turkiy adabiyot manbalari orasida Oʻrxun-Yenisey bitiklari, Yusuf Xos Hojib va Mahmud Qoshgʻariy asarlari, „Kuman kitobi“ risolasi maʼlum.

„Qorqit ota“ va „Oʻgʻuznoma“ dostonlari

Hozirgi Qozogʻiston hududida turkiy tillardagi eng mashhur qadimiy dostonlar-"Qoʻrqit-Ota" va „Oʻgʻuznoma“ rivojlangan. Darhaqiqat, Qoʻrqit haqiqiy shaxs, oʻgʻuz-qipchoq qabilasidan boʻlgan qiyot beki boʻlib, qoʻbiz uchun epik janr va musiqa asarlarining asoschisi hisoblanadi. „Qorqit-ota“ dostoni oʻgʻuz qahramonlari va qahramonlarining sarguzashtlari haqidagi 12 sheʼr va hikoyalardan iborat. Unda uyshunlar va qangʻlilar kabi turkiy qabilalar tilga olinadi.

„Oʻgʻuznomi“ sheʼri turkiy hukmdor Oʻgʻuzxonning bolaligi, uning mardlik va gʻalabalari, turmushga chiqishi va oʻgʻillari dunyoga kelishiga bagʻishlangan boʻlib, ularning ismlari Quyosh, Oy, Yulduz, Osmon, Togʻ va Dengiz . Uygʻurlar hukmdoriga aylangan Oʻgʻuz Oltin (Xitoy) va Urum (Vizantiya) bilan urushlar olib bordi.

15-19-asrlar qozoq adabiyoti

Qozoq adabiyoti boy va qadimiy anʼanaga ega. Qozoq adabiyoti anʼanasi Turk xoqonligi, Qoraxoniylar davlati va Oltin Oʻrda davridan boshlangan boy adabiyotdir.

Oʻzbek, qozoq, qirgʻiz va uygʻurlarning umumiy merosiga 10-13-asrlardagi qoraxoniylar yozma adabiyoti kiradi. Yusuf Balasagʻuniyning 11-asrga oid „Qutty bilig — muborak ilm“, 11-12-asrlarga oid Mahmud Qoshgʻariyning „Divon lugʻat at Turk“, 12-asrga oid Ahmad Yugnakiyning „Xibat al Haqoik“, Ahmad Yasaviyning „Divoniy“ asarlari shular jumlasidandir. Sulaymon Boqirgʻoniyning 12-asrdagi Hikmat „Ahir az Zaman kitoblari“ 12-asrlar va boshqalar.

Qadimgi qozoq adabiyoti.

Qozoq adabiyoti qipchoq yozma adabiyotining bir qismi sifatida Oltin Oʻrda davridan vujudga keladi. Oltin Oʻrda yozma adabiyoti mohiyatan qozoq xonligi davrida qozoq adabiyotiga asos solgan va shakllangan klassik eski qozoq yozma adabiyotidir. Qozoq adabiyotining Oltin Oʻrda davri 14-asrdagi Qutbning „Xasrov va Shirin“, 14-asrdagi Husam Kotibning „Jumjuma Sulton“, 14-asrdagi Seyf Saroyning „Guliston va Turklar“ kabi asarlarini oʻz ichiga oladi. 14-asrda Shams at Taraziyning „Kesik Bosh“, Mahmud Kerderiyning „Nahj“ al Faradiz", 14-asrda Xorazmiyning „Mahabat nomasi“ va boshqa koʻplab asarlar.

Qozoq xonligi davri

Bu davrda tarixiy janr ustunlik qiladi. Bunga quyidagilar kiradi:

Nomaʼlum muallifning 16-asrdagi „Tavorix goʻzida nusrat noma“si, 17-asrdagi „Daftar Chingiz nomasi“, 16-asrdagi „Qosimxon xotinining qoʻlyozmasi“, Qodir Alining „Jomiu at Tavarix-Chingiz noma“si. 16-17-asrlarda yashagan bek Jaloiriy, atoqli qozoq tarixchisi va siyosiy arbobi, Qozoq xonligi hukmdori Shigʻayxonning oʻgʻli Ondan Sulton oʻgʻli Oʻraz Muhammadning maslahatchisi va boshqa koʻplab asarlar.

Qozoq adabiyoti tarixida sheʼriyat va sheʼriy janrlar muhim oʻrin tutadi. Qozoq sheʼriyati taraqqiyotida uch davr yaqqol koʻzga tashlanadi:

— zhyrau davri (15-asr-18-asrning birinchi yarmi); Asan Kaygi, Doʻspambet va boshqalar.

— sheʼriy davr (18-asrning 2-yarmi-19-asrning birinchi yarmi); Buxor Jyrau, Marabay.

— Aytish davri (19-asrning 2-yarmi-20-asr boshlari).

Muallifligi asosli deb hisoblash mumkin boʻlgan qozoq xalq amaliy sanʼatining dastlabki asarlari 15-asrga toʻgʻri keladi. 16—17-asrlarda afsonaviy Hasan Qaygʻi, Doʻspambet, Shalkiiz oqinlari, shuningdek, oʻtkir siyosiy sheʼrlar muallifi Buqar Jirauning ijodi keng maʼlum boʻlgan. Qozogʻistonda oqinlar oʻrtasida qoʻshiq va sheʼr musobaqalarini oʻtkazish anʼanasi rivojlangan. 18-19-asrlarda qozoq oqinlari Maxambet Utemisov, Sherniyoz Jarilgasov, Suyinbay Aronulilar ijodida kurashga chorlovchilar ijodida tolgʻau-falsafiy mulohaza, arnau-bagʻishlov kabi janrlar alohida ajralib chiqa boshladi — bais va biylarga qarshi. Shu bilan birga, oqinlar Dulat Bobotoyev, Shoʻrtanboy Qanaev, Murat Monkeyevlar patriarxal oʻtmishni ideallashtirib, dinni madh etuvchi konservativ oqim vakillari edilar. 19-asrning ikkinchi yarmi oqinlari-Birjan Kojagulov (Birjan-sal), Aset Naymanboev, Sara Tastanbekova, Jambul Jabayev va boshqalar — ijtimoiy adolatni himoya qiluvchi, jamoatchilik fikrini ifodalash shakli sifatida aytishdan foydalangan.

19—20-asrlar qozoq yozma adabiyoti

Qozoq tilidagi ilk yozma asarlar, jumladan, Qodirgʻali Jaloiriyning „Jomi at-tavorixi“ 16-asr boshlariga toʻgʻri keladi. Qozoq adabiyotining yangi toʻlqini 19-asrning ikkinchi yarmida rus va gʻarb madaniyatlari bilan aloqa va muloqotlar taʼsirida shakllana boshladi. Bu jarayonning zamirida Choʻqon Valixonov, Ibray Oltinsarin, Abay Qoʻnonboyev kabi buyuk qozoq pedagoglari turadi.

20-asr boshlari Yevropa adabiyotining koʻplab xususiyatlarini oʻziga singdirgan qozoq adabiyotining gullagan davri boʻldi. Bu davrda hozirgi qozoq adabiyotining poydevori qoʻyildi, adabiy til nihoyat shakllandi, yangi stilistik shakllar paydo boʻldi.

Rivojlanayotgan qozoq adabiyoti qozoq yozuvchilariga hali notanish boʻlgan yirik adabiy shakllarni-roman va hikoyalarni oʻzlashtirdi. Bu vaqtda bir qancha sheʼriy toʻplamlar va birinchi qozoq romani „Baxtsiz Jamol“ (1910) muallifi shoir va nosir Mirjaqip Dulatov bir necha nashrlardan oʻtib, rus tanqidchilari va qozoq jamoatchiligida katta qiziqish uygʻotdi shon-shuhrat. U Pushkin, Lermontov, Krilov, Schiller asarlarini ham tarjima qilgan, qozoq adabiy tilining islohotchisi boʻlgan.

19-asr oxiri −20-asr boshlarida Nurjan Naushboyev, Mashur-Jusup Kopeev va boshqalarni oʻz ichiga olgan „ulamolar“ guruhi, patriarxal qarashlarni faol targʻib qilgan va folklor materiallarini toʻplagan. Millatchi kuchlar „q“Qozoq gazetasi atrofida birlashdi 1917-yildan keyin aksilinqilobiy lagerga oʻtgan Ahmet Baytursinov, Mirjaqip Dulatov, Magʻjon Jumaboev .

Sovet davri qozoq adabiyoti

Jambul Jabayev ijodi

Sovet davrida tolgau uslubida dombra joʻrligida kuylagan qozoq xalq shoiri Jambul Jabayevning (zamonaviy qozoq manbalarida transliteratsiya variantidan foydalaniladi) ijodi SSSRda eng katta shuhrat qozondi. Uning soʻzlaridan koʻplab dostonlar bitilgan, masalan, „Suranshi-botir“ va „Utegen-botir“. Oktyabr inqilobidan keyin Jambul ijodida yangi mavzular paydo boʻldi („Oktyabrga madhiya“, „Mening vatanim“, „Lenin maqbarasida“, „Lenin va Stalin“). Uning qoʻshiqlari Sovet hokimiyati panteonining deyarli barcha qahramonlarini oʻz ichiga olgan, ularga qahramonlar va qahramonlarning xususiyatlari berilgan. Jambulning qoʻshiqlari rus tiliga va SSSR xalqlari tillariga tarjima qilingan, xalq eʼtirofiga sazovor boʻlgan va sovet targʻibotida toʻliq foydalanilgan. Ulugʻ Vatan urushi yillarida Jambul sovet xalqini dushmanga qarshi kurashga chaqiruvchi vatanparvarlik asarlar yozgan („Leningradliklar, mening bolalarim!“, „Stalin chaqirgan soatda“ va boshqalar).

20-asrning ikkinchi choragi adabiyoti

Qozoq sovet adabiyotining asoschilari shoirlar Saken Sayfullin, Baymagambet Iztolin, Ilyas Jansugirov, yozuvchilar Muxtor Avezov, Sobit Muqonov, Beimbet Maylinlar edi.

1926-yilda Qozogʻiston proletar yozuvchilari uyushmasi tuzildi, u oʻzining birinchi yillarida adabiyotdagi millatchilik koʻrinishlariga qarshi faol kurash olib bordi. 1934-yilda Qozogʻiston Yozuvchilar uyushmasi tashkil etilib, keyinchalik uning tarkibiga rus va uygʻur yozuvchilarining boʻlimlari kirdi.

Fuqarolik-vatanparvarlik sheʼvriyati qozoq adabiyotida Ulugʻ Vatan urushi voqealariga birinchi boʻlib javob berdi-Amanjolovning „Shoirning oʻlimi haqida ertak“ (1944) sheʼrida vafot etgan shoir Abdulla Jumagaliyevning jasorati haqida hikoya qilinadi. Moskva va Asqar Toqmagʻambetov, Jarokov, Ormanov va boshqalarning sheʼrlari paydo boʻldi. Urushdan keyin Gabit Musrepovning „Qozogʻistonlik askar“ (1949) va Axtapovning „Dahshatli kunlar“ (1957) romanlari nashr etildi.

1954-yilda Muxtor Avezov koʻplab mamlakatlarda javob olgan tetralogiyani tugatdi — buyuk qozoq shoiri Abay Qoʻnonboyev hayotiga bagʻishlangan „Abay yoʻli“ romani. Urushdan keyingi qozoq adabiyoti buyuk sovet uslubidagi keng koʻlamli adabiy shakllar-romanlar, trilogiyalar, sheʼrlar va sheʼrlardagi romanlarni oʻzlashtira boshladi. Drama va ilmiy fantastika ham rivojlangan.

20-asrning uchinchi choragi adabiyoti

"Eritish" davrining boshlanishi qozoq adabiyotiga foydali taʼsir koʻrsatdi. Sovet voqeligining dolzarb mavzularida, shuningdek, tarixiy mavzularda asarlar nashr etila boshlandi. Bu davrning asosiy siymolaridan biri Ilyas Esenberlin edi, bir qancha tarixiy romanlar silsilasi muallifi.

Oljas Suleymenov ijodi

1970-yillarda qozoq shoiri va yozuvchisi Oʻljas Sulaymonov „Az va men“ kitobi oʻquvchilar eʼtiborini tortdi. Unda u qozoqlar va qadimgi shumerlarning qarindosh-urugʻligi haqidagi gʻoyalarni ishlab chiqdi, rus tilida turkiy kelib chiqishi koʻp sonli soʻzlarga eʼtibor qaratdi, bu uning fikricha, turkiy madaniyatning rus tiliga kuchli taʼsiridan dalolat beradi. Biroq, matbuotda boshlangan qizgʻin muhokamada Sulaymenov panturkizm va millatchilikda ayblandi.

Hozirgi qozoq adabiyoti

1990-yillarning oxiri va 2000-yillarning boshidagi Qozogʻiston adabiyoti adabiyotdagi postmodern Gʻarb tajribalarini tushunish va qozoq adabiyotida foydalanishga urinishlar bilan ajralib turishi mumkin. Shuningdek, taniqli va kam taniqli qozoq mualliflarining koʻplab asarlari yangicha talqin qilina boshladi. Maktab oʻquv dasturiga zamonaviy qozoq yozuvchi va shoirlari, xususan Tinishtikbek Abdikakimov asarlari kiritilgan.

Hozir Qozogʻiston adabiyoti oʻz imkoniyatlari va manfaatlarini hisobga olgan holda yangi madaniy yoʻnalishlarni oʻzlashtirib, rivojlantirib, jahon sivilizatsiyasi sharoitida rivojlanishda davom etmoqda.

Qozogʻistondan tashqaridagi qozoq adabiyoti

Xitoyda

Shinjon qozoqlari yozma adabiyotining asoschisi shoir Aset Naymanbayuli hisoblanadi. Oltoy va Tarbagʻatoy aholisining xalq afsonalariga eʼtibor qaratib, u bir qancha sheʼrlar yaratdi, ulardan eng mashhurlari „Yogʻoch ot“, „Nugʻmon va Nagim“, „Salika va Samen“, „Fransuz qiroli“, „ Oqserbay“, shuningdek, bir qator tolgʻa, doston va aytisovlar . Ilk davrning yana bir klassikasi-"Jixansha" (1897), „Muxamet-Moʻmin, Ishan Kereev“ (1909), „Hoji Bayan“ (1908) sheʼrlari muallifi Akit Ulimjiuli (Karimsokov). Ayrim qozoq adiblari, jumladan, mashhur folklorshunos va tarjimon Jusipbek Shayxislomuli 1916 yilgi Markaziy Osiyo qoʻzgʻoloni bostirilgach, Rossiya imperiyasidan Xitoyga hijrat qilganlar.

1930-yillar oʻrtalarida birinchi Sharqiy Turkiston Respublikasi magʻlubiyatga uchraganiga qaramay, Shinjondagi ozchilik turkiy xalqlarga nisbatan munosabat ancha erkinlashdi. Bu qozoq madaniyati rivojlanishining yangi bosqichiga olib keldi. 1934-1935-yillarda Shinjonda qozoq maktablari ochildi, qozoq tilida davriy nashrlar nashr etila boshlandi („Shinjon gazetasi“, „Ili gazetasi“, „Yangi Oltoy“ jurnali va boshqalar). Bu davr adabiyotining asosiy timsoli shoir, teatr arbobi va pedagog Tanjariq Joʻlduli edi. „Anor va Saule“, „Soliha va Sodiq“ sheʼrlari, „Xalq siri“, „Yurakdan“ sheʼrlari asarlaridan iborat.

Kommunistik XXR tashkil topgandan soʻng Xitoydagi qozoq adabiyoti sotsialistik yoʻnalishga ega boʻldi. 1954-yilda Shinjon xalq nashriyoti tashkil etilib, unda shinjonlik mualliflarning ham, inqilobdan oldingi va sovet qozoq adabiyoti namoyandalarining asarlari nashr etilgan. XXRning eng mashhur qozoq yozuvchilaridan Abdirashit Baybolatov, Qojigumar Shabdanuli va boshqalar.

Moʻgʻulistonda

Aktan Babiuli Moʻgʻulistondagi qozoqlar adabiyoti va dramaturgiyasining asoschisi hisoblanadi. Uning „Berkut“ (1959) va „Yashil chang“ (1970) dostonlari Moʻgʻuliston qozoq diasporasi orasida keng tarqalgan. 1948-yilda Aktan Babiuli boshqa qozoq shoiri Qurmanxon Muxamadiuli bilan birgalikda Moʻgʻuliston Yozuvchilar uyushmasi qurultoyiga rahbarlik qildi. Proza Dastlab moʻgʻul qozoqlari adabiyoti faqat sheʼr bilan ifodalangan boʻlsa, 1950-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab badiiy nasr rivojlana boshladi. 1955-yilda Moʻgʻulistonda qozoq adabiy toʻgaragi ochildi. 1957-yildan „Jana talap“ (qozoqcha: Жаңа талап), keyinchalik „Shugʻilla“ deb oʻzgartirildi (qozoqcha: Шұғыла). 1959-yilda Moʻgʻuliston Xalq Respublikasi poytaxti Ulan-Batorda qozoq adabiyoti va sanʼatining oʻn kunligi boʻlib oʻtdi. 1968-yil 28-dekabrda Moʻgʻuliston Xalq Respublikasi Yozuvchilar uyushmasida qozoq boʻlimi tashkil etildi. 20-asrning ikkinchi yarmida xalq ogʻzaki ijodi va adabiyotshunoslik ham rivojlandi. Adabiy anʼanalarni oʻrganishga salmoqli hissa qoʻshgan tadqiqotchilar orasida mashhur tarixchi olim.

Moʻgʻul qozoqlari oʻrtasida adabiy tanqid va adabiy tanqid hozirgi Moʻgʻulistonda rivojlanishda davom etmoqda. Biroq adabiyot arboblarining salmoqli qismi mustaqil Qozogʻistonga qandoshlar safida qaytarildi.

Shuningdek qarang

• Qozoq bolalar adabiyoti
• Qirgʻiz dasht gazetasi
• Qozoq xalq adebeti

Adabiyot

• Krugosvet ensiklopediyasida qozoq adabiyoti.
• Kadirbaev A. Sh. Qozogʻiston. Adabiyot  (ruscha) . — Buyuk rus ensiklopediyasining onlayn versiyasi (yangi).
• Qozoq adabiyoti
• Qozoq ertaklari
• Qozoq adabiyoti (fan va taʼlim)