Rishton kulolchilik sanʼati
Rishton kulolchilik sanʼati — Oʻzbekiston Respublikasi Fargʻona vodiysining sharqiy qismida rivojlangan hunarmandchilik sanʼati[1].
| Kulolchilik | |
|---|---|
| : ' | |
 | |
| Material | loy |
| Joylashuvi | Fargʻona vodiysi Rishton |
Tarixi tahrir
Rishton shahri Fargʻona vodiysining Buyuk Ipak yoʻli hududida joylashgan va oʻsha davrda paydo boʻlgan eng qadimiy shaharlardan biri hisoblanadi[2][3][4]. Shahar qadim zamonlardan beri Oʻrta Osiyodagi noyob sirlangan kulolchilik buyumlari ishlab chiqarish boʻyicha eng yirik savdo markazlaridan biri sifatida tanilgan[5]. Rishton soʻzi qadimiy soʻgʻd tilida „Rash“ („Rush“, „Rushi“) soʻzidan olingan boʻlib, „qizil yer“ yaʼni qizgʻish tusga ega sopol loy degan maʼnoni anglatadi[6].
1939-yilda arxeologlar ushbu hududda eramizdan avval tashkil etilgan shahar tipidagi aholi punkti doimiy ravishda faoliyat yuritganligi toʻgʻrisida bir qancha dalillar topadilar. Xususan, olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida shaharsozlikning turar-joy va hunarmandchilik kvartallari, sanoat binolari va inshootlari, shu jumladan, keramika buyumlar pishirish uchun foydalaniladigan pechlar topilgan. 1998—1999-yillarda ikki metrli madaniy qatlam ostida ham turar-joy va sanoat binolari qoldiqlari, jumladan, kulolchilik sanʼatida tayyorlanadigan buyumlarni pishirish uchun ishlatiladigan pechlar, temir, mis va shisha zaxiralari, koʻplab sopol, bronza va shisha buyumlar, shuningdek, IX—XII asrlarga oid keramika bilan qoplangan sugʻorish va kanalizatsiya yoʻllari tizimi ham ayni oʻsha qazishmalar chogʻida topilgan.
Kulolchilik sanʼatining eng rivojlangan hududlaridan biri Rishton shahri boʻlib, rishtonlik ustalar tomonidan yaratilgan ushbu sanʼat namunalari hozirgi kunda ham oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Ushbu hunarmandchilik sanʼati shaharda aholi punktlari paydo boʻlishi bilan vujudga kelgan sanʼat turi hisoblanadi. Bir tomondan Xitoy va Hindiston, ikkinchi tomondan Fors va Yaqin Sharq o‘rtasidagi karvon yo‘llari chorrahasida joylashgan Rishton shahri turli sohalarda jadallik bilan rivojlangan holda oʻsha davrning eng muhim savdo markazlaridan biriga, Buyuk Ipak yo‘lining tranzit nuqtasiga aylangan. Shaharda, shuningdek, Dahbed, Chinnigaron, Qoʻzagaron, Kulolon singari kulolchilik mahallalari ham joylashgan.
IX—XII asrlarda Oʻrta Osiyodagi eng yirik badiiy kulolchilik markazlari Samarqand, Buxoro, Choch, Fargʻona, Xorazm viloyatlari hisoblangan. Aynan oʻsha davrda Fargʻona vodiysi ham iqtisodiy rivojlanish davrini boshdan kechiradi va bu sopol idishlar ishlab chiqarishda oʻz aksini topmay qolmaydi. Fargʻona vodiysining mashhur kulolchilik markazlariga esa, asosan, Axsikent, Oʻsh, Xoʻjand, Oʻzgan, Quva, Konibodom, Rishton shaharlari kirgan.
Rishtonda qadimdan kulolchilik buyumlarini yaratishning noyob texnologiyasi ishlab chiqilgan boʻlib, Rishton kulollari oʻzlarini kulolchilik sanʼati asoschilari avlodlari va qadimgi anʼanalarni davom ettiruvchi ustalar deb bilishadi.
Rishtonlik mashhur ustalar tahrir
Olimlar XIX asr oʻrtalari — XX asr boshlaridan boshlab ustalar haqida maʼlumotlar, shuningdek, zamonaviy Rishton kulollari haqidagi faktlarni toʻplashgan. Hozirda Rishtonda jami 1000 dan ortiq kulolchilik ishlari olib borilmoqda.
Abdu Jalol (Usto Jalil) — Rishtonning mashhur kulolchisi, XVIII—XIX asrlardagi Fargʻona vodiysining barcha kulollari uchun buyuk usta boʻlib, uni oqsoqol Usto (Ustoz) deyishgan . U ukasi Abdu Jamil (Usto Kuri) bilan birgalikda Eronning Qashg‘ar shahrida fayans — chinni yasash texnikasini o‘rganadilar va yo‘qolib ketgan ushbu qadimgi ishlab chiqarish texnikasini Rishtonda tiklaganlar. Ular, shuningdek, shogirdi Abdulla Kulol (Kali Abdullo) ga chinni taom tayyorlash retseptini oʻrgatishgan.
Abdu Jamil (Usto Kuri) — Rishtonning mashhur kulolchisi, XVIII—XIX asrlarda Fargʻona vodiysidagi barcha kulollar uchun buyuk usta — oqsoqol Usto (Ustoz).
Abdulla Kulol (Kali Abdullo) kulol, aka-uka Abdu Jalol (Usto Jalil) va Abdu Jamil (Usto Kuriy)larning shogirdi, XIX asr Farg‘ona vodiysidagi barcha kulollar uchun buyuk usta — oqsoqol Usto (Ustoz). Kulol, sopol „nakkosh“ ustasi Usto Ibrohim Komilovning bobosi.
XIX asr oxirida mashhur Rishton ustalaridan Abdul Qosim Baltaboy, Abdurasulov Madamin Oxun (Usto Mulla Madamin Oxun), Boboboy Niyozmatov Meliboy (Usto Boy Niyozmat), Bobo Salim (Usto Salim), Bachayev Soli, Gaziev Mayakub (Usto Yakub — nakko) edi.), Madaliyev Abdul Sattor (Usto Abdusattor), Abdurasulov Toʻxtasin, Axmadjonov Isoq (Iskandar), Bobo Xoji Mirsalimov, Xamraev Axmad Ali, XX asr oʻrtalarida Boboxoʻjaev (Boboyev) Zamzam, Jabborov Mazoir (Usto Mullo Zoir), Qosimov Rustam, Madaliyev Abdul Sattor (Usto Abdusattor), Mirsodiq (Usto Masadik), Mo‘minov Umarali (Usto Umarali), Ortiqov Ulmas (Usto Ulmas OrtiqboYev), Polvonovlar Xatamali va Qurbonali, Toshqulol Usto, To‘xtabach (Usto Umarali) To‘xta), Usmonov Xaydar (Usto Xaydar), Xaydarov Qadar (Usto Abduqodir), Shermatov Uzoqboy (Usto Uzoq), Shosalimov Xaydar (Usto Xaydar), Yunusov Xolmat (Usto Xolmat), Yusupov Isomiddinlarni aytib oʻtish lozim.
Ibrohim Komilov — nasliy kulol, sopol „naqqosh“ ustasi, irsiy kulollar sulolasining yettinchi avlodi vakili, buyuk ustoz — Farg‘ona vodiysi barcha kulollari uchun Usto oqsoqol (Ustoz) Abdulla Kulolning nabirasi, O‘zbekiston xalq rassomi, SSSR Davlat mukofoti laureati, O‘zbekiston xalq ustasi.
Bobojon Nishonov — nasliy kulollarning beshinchi avlod vakili. XX asr boshidagi mashhur kulol usta Usto Mazoir Jabborovning nabirasi, mashhur usta, kuzagar Usto Nishonboy Zairovning o‘g‘li. Aka-uka Abdusattor va Abduqahhorlar ham taniqli ustalar boʻlgan. 1942-yildan mustaqil ishlay boshlangan, kulolchilik ustalarining bir necha avlodini tarbiyalagan. Ko‘plab mukofotlar sohibi, O‘zbekiston xalq artisti. 1950—1970-yillardagi ko‘rgazmalarda faol ishtirok etgan.
Sharofiddin Yusupov — nasliy kulol, kulol „naqqosh“ usta, komsomol mukofoti laureati, UNESCO diplomati, „Hunarmand“ Oʻzbekiston xalq hunarmandlari uyushmasi aʼzosi, Oʻzbekiston Badiiy akademiyasi haqiqiy aʼzosi, akademik, XX asr atoqli rishtonlik usta Yusupov Isomiddinning oʻgʻli. Otasidan, shuningdek, Rishtonning eng yaxshi ustalari X. Palvanov, H. Sattarov, I. Komilov, M. Ismoilov va X. Yunusovlardan saboq olgan, moʻyqalam va syujetli „natyurmort“ kompozitsiyalarini oʻzlashtirgan. 2005 yil — „Fidokorona xizmatlari uchun“ ordeni bilan taqdirlangan.
Rustam Usmonov — kulolchilik ustasi. Rishtonlik ustalar orasida professional badiiy taʼlim olgan yagona usta, 1980-yilda Toshkent teatr va rassomlik institutining sanoat grafikasi fakultetini tamomlagan, magistrantlar Hakimjon Sattarov va Ibrohim Komilovlar shogirdi. „Usto naqqosh“ naqqoshlik sanʼatini, turli sirlash texnologiyalarini mahorat bilan egallagan. Eski ustalar merosini, arxeologik ekspeditsiya materiallarini oʻrgangan, yoʻqolgan bezaklarni qayta tiklagan. Rishtonda birinchilardan bo‘lib, o‘z uyida ochiq muzey-ustaxona tashkil etgan, unda o‘z mahsulotlaridan tashqari, Rishtonning qadimiy kulolchilik buyumlarining qiziqarli kolleksiyasi ham taqdim etilgan.
Alisher Nazirov — kulol, birinchi avlod kuloli, ustalar Usto Eliboy Daliyev, Usto Abduqodir va uning o‘g‘li Kimsanboy Abduqodirovlarning shogirdi. Naqqoshlik buyumlari bo‘yicha mohir usta birinchilardan bo‘lib kulolchilik maktabi ustaxonasini ochgan bo‘lib, hozirda ustaning o‘zi va kursdoshlari u yerda shogirdlarga saboq bermoqda. Usta oʻz uyida ochiq muzey-ustaxona tashkil etgan.
G‘anijon Eliboyev — nasliy va mohir kulol, kulolchilikning barcha jarayon va usullarini, qo‘lda qolip yasash, naqqoshlik sanʼati, ishlov berish sirlarini, pishirish texnikalarini puxta egallagan, mashhur Usto Ibrohim Komilovdan tahsil olgan. 1975-yildan mustaqil faoliyat yuritib, Belarus va Ukrainada malaka oshirgan. Rishtonda birinchi boʻlib kulolchilikka oʻxshash buyumlar ishlab chiqarish usulini tashkil qilgan.
Adabiyotlar tahrir
- L. Kuznetsova „RISHTON KERAMIKASI: anʼanalar va ustalar“ albomi Kirish maqolasi va Lyudmila Kodzaeva (Kodzati) tomonidan tuzilgan Muharrir N. Ziganshina, 2006-yil.