Vikipediya

Saudiya Arabistonida turizm

Saudiya Arabistoni 2017-yilda 16 milliondan ortiq sayyoh tashrif buyurgani bilan Yaqin Sharqdagi ikkinchi yirik sayyohlik yoʻnalishi hisoblanadi[1]. Saudiya Arabistonidagi aksariyat turizm hanuzgacha diniy ziyoratlarni oʻz ichiga olgan boʻlsa-da, dam olish turizmi sektorida ham oʻsish kuzatilmoqda. Soʻnggi paytlarda turizm sektori sezilarli darajada rivojlanganligi sababli, sektor Saudiya Arabistoni uchun „oq neft“ boʻlishi kutilmoqda. Bu taʼrif 2019-yilda turizm sektoridan 25 milliard dollar daromad kelganligi bilan isbotlangan[2]. Potensial sayyohlik hududlari orasiga Hijoz va Saravat togʻlariga sayr, Qizil dengizga shoʻngʻish va bir qator qadimiy xarobalarga tashrif buyurish kiradi.

Al-Baha, Saudiya Arabistoni
Hafar al-Batin, Saudiya Arabistoni
Umra ziyoratini ado etish uchun Saudiya Arabistoniga tashrif buyurgan turk hojilar Jabal Sevr vodiysida koʻrilmoqda. Saudiya Arabistonidagi turizmning bir qismi ziyoratchilarning har qanday diniy majburiyat emas, balki tarixiy ahamiyati uchun muqaddas joylarga tashrif buyurishidan iborat

Jahon sayohat va turizm kengashi (WTTC) maʼlumotlariga koʻra, 2018-yilda Saudiya Arabistonidagi sayohat va turizm qirollikning umumiy iqtisodiyotiga 9 foiz hissa qoʻshdi, bu esa 65,2 milliard dollarga tengdir[3].

2013-yil dekabr oyida Saudiya Arabistoni tarixida ilk bor sayyohlik vizalarini berishni boshlash niyati borligini maʼlum qildi. Vazirlar kengashi Saudiya Arabistonining Turizm va qadimiy ashyolar komissiyasiga ichki va tashqi ishlar vazirliklari tomonidan tasdiqlangan ayrim nizomlar asosida viza berishni topshirdi[4]. 2019-yil 27-sentyabrda Saudiya Arabistoni 49 ta davlatdan tashrif buyuruvchilarga 80 dollarlik toʻlov evaziga turistik viza berilishini rasman eʼlon qildi. Vizani onlayn (eVisa) yoki kelganda olish mumkin edi[5]. Tezkor turistik vizalar joriy etilganidan 10 kun oʻtib Saudiya Arabistoniga 24 ming xorijlik tashrif buyurgan. Bu vaqtda mamlakatga eng koʻp tashrif buyuruvchilar soni boʻyicha reytingda Xitoy birinchi oʻrinni egalladi, Buyuk Britaniya va AQSh ikkinchi va uchinchi oʻrinlarni band etdi[6].

Saudiya Arabistonida ziyorat qilinadigan mashhur joylar Makka, Madina, Madain Solih, Yanbu, Tabuk, Jidda va Ar-Riyoddir.

Saudiya Arabistoniga turli global aviakompaniyalar xizmat koʻrsatadigan 13 ta xalqaro aeroport orqali kelish mumkin. Shuningdek, mamlakat mintaqalari va shaharlarini bogʻlaydigan 15 ta mahalliy aeroportlar ham mavjud. Mamlakat ichida harakatlanish uchun Saudi Arabian Airlines va SaudiGulf Airlinesdan tashqari Flynas, Fyadeal, Nesma Airlines kabi byudjetli aviakompaniyalar mavjud.

Muzeylari

tahrir
 
Nasseef uyi, Jidda, Saudiya Arabistoni

Saudiya Arabistonida tarixiy muzeylar, arxeologik muzeylar, madaniy va ilmiy muzeylar kabi turli xil muzeylar mavjud. Ushbu muzeylar qirollikning sanʼat hayoti, eski hunarmandchiligi va qadimiy buyumlarini namoyish etadi, shu jumladan:

  • Saudiya Arabistoni Milliy muzeyi: Bu Saudiya Arabistonidagi eng mashhur muzey. U 1999-yilda tashkil etilgan va Ar-Riyodda Qirol Abdulaziz tarixiy markazining bir qismi sifatida joylashgan[7]. Muzey Arabiston yarim orolining koʻzga koʻringan tarixini va uning Islomning kengayishidagi tarixiy rolini, shuningdek Saudiya Arabistoni tarixini yoritadi[7]. Muzeyda koʻplab qadimiy sivilizatsiyalarga oid koʻplab qadimiy qoʻlyozmalar mavjud. Darhaqiqat, Saudiya Arabistoni qadimiy qoʻlyozmalar soni boʻyicha eng boy davlatlardan biri hisoblanadi[8].
  • Al-Zaher saroy muzeyi: Bu 1944-yilda tashkil etilgan tarixiy muzey boʻlib, Makka tarixi va mintaqadagi islom tarixining turli davrlariga oid turli arxeologik kolleksiyalarni namoyish etadi[9].
  • Al-Madina muzeyi: Unda Al-Madina merosi va tarixi turli xil arxeologik kolleksiyalar, vizual galereyalar va Al-Madina bilan bogʻliq noyob rasmlarni namoyish etadi[10]. U yerda Hijaz temir yoʻl muzeyi ham mavjud.
  • Jidda mintaqaviy arxeologiya va etnografiya muzeyi: unda turli kolleksiyalar, jumladan, tosh davrining Asheul davriga oid artefaktlar, islomning yuksalishini aks ettiruvchi elementlar va mintaqaning zamonaviy madaniyatini aks ettiruvchi etnografik buyumlar toʻplami namoyish etiladi.
  • Jiddadagi Nasseef uyi: Al-Baladdagi tarixiy bino, 1872-yilda tashkil etilgan va keyinroq, 2009-yilda u muzey hamda madaniyat markaziga aylantirilgan.
  • Ar-Riyoddagi Saudiya qirollik havo kuchlari muzeyi: Ushbu muzey Saudiya qirollik havo kuchlari tarixini aks ettiradi.
  • Masmak qal’asi: loy va gʻishtdan qurilgan qal’a, taxminan 1865-yilda qurilgan.
  • Makka antiklari va merosi muzeyi: Muzey dastlab qirollik mehmon uyi boʻlgan va Zaher saroyi nomi bilan atalgan[1]. Keyinchalik u maktabga aylantirildi, shundan soʻng esa muzeyga aylantirildi[11].
 
Masmak qal’asi janubi-gʻarbiy qismining koʻrinishi
  • Tabuk qal’asi: Saudiya Arabistonining shimoli-gʻarbiy qismidagi Tabuk viloyatining poytaxti Tabuk shahridagi qadimiy qasr boʻlib, uning tarixi 1559-yilga borib taqaladi[12]. Qal’a qayta tiklandi va barcha tashrif buyuruvchilar uchun ochiq muzeyga aylantirildi.
  • Dammam Milliy muzeyi: Dammam jamoat kutubxonasining 4-qavatida, Muhammad bin Fahd stadioni roʻparasida, Al Toubaishi tumanidagi Dammam-Xobar avtomagistralining chorrahasida joylashgan. Muzey yodgorliklari va hunarmandchilik qoldiqlarini namoyish etish orqali mamlakat tarixi, madaniyati va aholisiga eʼtibor qaratadi.
  • Burayda muzeyi
  • Xalq qishlogʻi
  • Al-Ahsa muzeyi
  • Ikki muqaddas masjid arxitektura koʻrgazmasi
  • Riyod hayvonot bogʻi

Jahon merosi obyektlari

tahrir

Saudiya Arabistonida 2008-yildan 2018-yilgacha kiritilgan beshta UNESCO Jahon merosi obyektlari mavjud[13], bular quyidagilardir:

1) Al-Ahsa vohasi: Al-Ahsa vohasi — bu bogʻlar, kanallar, buloqlar, quduqlar va drenaj koʻli, shuningdek, tarixiy binolar, shahar matolari va arxeologik obyektlarni oʻz ichiga olgan mulk[14].

2) Madain Solih: Saudiya Arabistonining Al-Madina viloyatidagi AlUla sektorida joylashgan Islomdan oldingi arxeologik yodgorlikdir[15]. Asarlarning aksariyati Nabateya shohligiga (milodiy 1-asr) tegishli[16]. Bu joy qirollikning poytaxti Petradan keyin eng janubiy va eng yirik aholi punkti hisoblanadi[17][18]. Bu yerda Nabatiylar hukmronligidan oldin va keyin lihyanitlar va rimliklarning yurishlaridan qolgan izlarni ham topish mumkin[18], Qur’ondan olingan maʼlumotlarda esa miloddan avvalgi 3-ming yillikda Samud qabilasi shu hududda joylashgani haqida hikoya qilinadi[19].

3) At-Turaif tumani, ad-Diriya: Saudiya Arabistonidagi shahar, Ar-Riyodning shimoli-gʻarbiy chekkasida joylashgan. Diriya Saudiya qirollik oilasining uyi boʻlgan va 1744-yildan 1818-yilgacha birinchi Saudiya sulolasining poytaxti boʻlgan. Bugungi kunda shahar Diriya gubernatorligining qarorgohi boʻlib, u Uyayna, Jubayla hamda Al-Ammariya qishloqlarini va boshqalarni oʻz ichiga oladi. U, shuningdek, Ar-Riyod viloyatining bir qismidir[20].

4) Tarixiy Jidda: Tarixiy Jidda Hind okeani savdo yoʻllari uchun asosiy port boʻlib, Makkaga tovarlarni yoʻnaltirgan. Bu yer dengiz orqali Makkaga kelgan musulmon ziyoratchilar uchun ham kirish yoʻli edi[21].

5) Doʻl mintaqasidagi tosh sanʼati: Bu yer 10 000 yillik tarixni oʻz ichiga olgan inson va hayvonlarning koʻplab tasvirlarini mujassam etadi[22].

 
* Madain Solih

Asosiy festivallar va tadbirlar

tahrir

1) Jenadriyah: Bu har yili Ar-Riyod yaqinidagi Jenadriyada oʻtkaziladigan madaniy va meros festivalidir. Festivalda Al Janadriya Operetta, Saudi Ardah hamda Tuya poygasi kabi turli madaniy va meros tadbirlari oʻtkaziladi.

2) Souk Okaz: Bu har yili Toif shahrida oʻtkaziladigan madaniy tadbirdir. U yer qadimda ochiq bozor sifatida tanilgan. Hozirgi kunda Souk Okaz oʻzida 150 tadan ortiq meros va madaniy tadbirlar, teatr tomoshalari, sanʼat hamda hunarmandchilikni birlashtiradi[23][24].

3) Tarixiy Jidda festivali: Jiddaning tarixiy Al-Balad tumanida boʻlib oʻtadigan bayramdir. Festival Jidda madaniyati va merosini namoyish etadi[25].

4) "Tantorada qish" festivali: Saudiya Arabistonining shimoli-gʻarbiy qismidagi eski AlUla shahrida har yili oʻtkaziladigan festival.

5) Haʼil xalqaro ralli

6) Al-Qassim xurmo festivali: Saudiya Arabistonining markaziy Al-Qassim mintaqasida oʻtkaziladigan dunyodagi eng yirik xurmo festivalidir.

7) Qirol Abdulaziz lochin festivali[26]: Saudi Falcons Club tomonidan tashkil etilgan xalqaro festival boʻlib, unda Qirollik va Fors koʻrfazi hamkorlik kengashidagi lochin egalari guruhlari ishtirok etadi[27].

8) Riyod mavsumi: xalqaro kontsertlar, sport tadbirlari, Michelin star restoranlari va Winter Wonderland mamlakati kabi oilaviy tadbirlardan iborat keng koʻlamli koʻngilochar tadbirlarni oʻz ichiga olgan olti oylik koʻngilochar festivaldir[28].

Diniy turizm

tahrir
 
Makkadagi musulmon ziyoratchilar

Saudiya Arabistonidagi turizm hali ham asosan diniy ziyoratlarni oʻz ichiga oladi. Makka yiliga Zulhijja oyida Hajda uch milliondan ortiq ziyoratchilarni[29], Ramazon oyida esa ikki million atrofida umra ziyoratini amalga oshiruvchilarni qabul qiladi[30]. Yilning qolgan qismida Umra uchun Makkaga toʻrt millionga yaqin odam tashrif buyuradi. Hajni ziyorat qilish Islomning besh ustunidan biridir. Makkada bu ziyoratni amalga oshirish uchun faqat musulmonlarga ruxsat berilgan.

Saudiya mavsumlari

tahrir

Saudiya mavsumlari — bu mahalliy va xalqaro sayyohlarni jalb qilishga qaratilgan umummilliy sayyohlik tashabbusi. Saudiyaning koʻplab shaharlarida yil davomida turli vaqtlarda mavsumlar tashkil etiladi[31].

Hozirda quyidagi 11 ta mavsum mavjud:

  1. Ar-Riyod mavsumi.
  2. Jidda mavsumi.
  3. Sharqiy viloyat mavsumi.
  4. Taif mavsumi.
  5. Al Soudah mavsumi.
  6. Milliy bayram mavsumi.
  7. Al-Diriya mavsumi.
  8. Al-Ula mavsumi.
  9. Doʻl mavsumi.
  10. Ramazon fasli.
  11. Iyd al-Fitr mavsumi[32].

Boshqa jihatlar

tahrir

Qizil dengiz ayollar suzish kiyimi kiyishlari mumkin boʻlgan plyaj kurorti sifatida koʻrib chiqilmoqda[33]. Qurilish 2019-yilda boshlangan. Qizil dengiz suv osti dunyosining yetti moʻjizasidan biridir. Oʻzining goʻzal marjon riflari va moʻl-koʻl dengiz hayoti bilan mashhur boʻlib, u dunyodagi eng yaxshi shoʻngʻish joylaridan biri sifatida qayd etilgan[34].

Mamlakatlar boʻyicha kelishlar

tahrir
 
Milliy muzey
 
Kelganlar soni

Saudiya Arabistoniga qisqa muddatli tashrif buyuruvchilarning aksariyati quyidagi mamlakatlardan edi:

No. Mamlakat 2015-yil 2016-yil
1   Bangladesh Yoʻq 3 006 729
2   Pokiston Yoʻq 2 878 674
3   Indoneziya Yoʻq 2 555 000
4   Yaman Yoʻq 2 426 711
5   Hindiston Yoʻq 1 800 431
6   Misr Yoʻq 1 162 955
7   Iroq Yoʻq 999 683
8   Iordaniya Yoʻq 801 000
9   Suriya Yoʻq 784 502
10   Sudan Yoʻq 500 318

Kelajak rejalari

tahrir

2019-yilga kelib ichki turizmni 8 foizga, xalqaro turizmni esa 5,6 foizga oshirish rejalashtirilgan edi. Saudiya Arabistonining umumiy sayyohlik sayohatlari soni 2018-yildagi 64,7 milliondan 2023-yilga kelib 93,8 millionni tashkil etishi kutilmoqda. 2019-yil oxirida Ar-Riyod va Jiddada „Color Runs“ boʻlib oʻtdi. Mehmonxonalar endi roʻyxatdan oʻtish uchun saudiyalik juftlikdan nikohni tasdiqlovchi hujjatlarni soʻrashlari shart emas. Turizmni kengaytirish uchun kurash, tennis, avtomobil poygalari, qimmatbaho restoranlar va konsertlar kabi koʻngilochar turlarini olib kelish boʻyicha mamlakat hukumati milliardlab mablagʻ sarflamoqda[35].

Tanqidlar

tahrir

Lionel Messi elchi sifatida

tahrir

Saudiya Arabistoni Qirolligi 2022-yilning may oyida argentinalik professional futbolchi va Parij klubi hujumchisi Lionel Messini turizm elchisi etib tayinlagan edi[36]. Messi Saudiya Arabistoni elchisi sifatida shartnomaga mamlakatning Qizil dengiz boʻyidagi Jidda port shahriga qilgan safari chogʻida imzo chekdi. Saudiya Arabistoni Turizm vaziri Ahmad al-Xatib oʻz tvitterida „Bu uning qirollikka birinchi tashrifi emas va oxirgisi ham boʻlmaydi“, deb yozgan holda imzo chekkanini rasman eʼlon qildi, bu futbolchining Saudiya Arabistoniga turizmni rivojlantirish maqsadida boʻlajak tashrifini bildiradi[37][38]. Xabarga ommaviy axborot vositalari va inson huquqlari guruhlari tomonidan tanqidiy munosabat bildirildi va buni Saudiya Arabistonining oʻz obroʻsini oshirish uchun sportdan foydalanishi deb atashdi[39].

2022-yil avgust oyida Saudiya Arabistonida hibsga olingan va oʻlim jazosiga hukm qilingan 15 yoshli bolaning oilasi Messi bilan bogʻlandi. Oila Messidan 2017-yilda Saudiya rejimiga qarshi jinoyat sodir etganlikda ayblanib hibsga olingan Muhammad al Farajning ishiga aralashishini soʻrab xat yozdi. Yigitning oilasi uni qiynoqlar bilan jinoyatga iqror qilishganini daʼvo qilgan boʻlsa-da, Messi ular istagan ishni qilmagan. Reprieve, oila bilan ish boʻyicha ishlayotgan inson huquqlari tashkiloti Saudiya Arabistonini oʻz obroʻsini koʻtarish uchun sportdan foydalanayotganini daʼvo qildi[40].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ UNWTO Tourism Highlights 2018 Edition: page 19, 2018. DOI:10.18111/9789284419876. ISBN 9789284419876. Qaraldi: 30-aprel 2019-yil. 
  2. ↑ Bridge. „Why $25bn tourism sector can become Saudi Arabia's 'white oil'“ (inglizcha). ArabianBusiness.com. Qaraldi: 7-may 2019-yil.
  3. ↑ „Travel and Tourism crucial to Saudi Arabias economy“. WTTC. Qaraldi: 30-aprel 2019-yil.
  4. ↑ „Tourist visas to be introduced“ (6-dekabr 2013-yil). Qaraldi: 11-iyun 2015-yil.
  5. ↑ „Saudi Arabia to offer tourist visas for the first time“ (inglizcha). Arab News (27-sentabr 2019-yil). Qaraldi: 28-sentabr 2019-yil.
  6. ↑ „24,000 visitors to Saudi Arabia within 10 days of new tourist visa system“ (inglizcha). Arab News (7-oktabr 2019-yil). Qaraldi: 12-oktabr 2019-yil.
  7. ↑ 7,0 7,1 „The National Museum“. www.nationalmuseum.org.sa. 25-may 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-may 2019-yil.
  8. ↑ „Saudi Arabia among world's richest countries with ancient manuscripts“ (inglizcha). Arab News (8-aprel 2019-yil). Qaraldi: 8-aprel 2019-yil.
  9. ↑ „The Saudi Commission for Tourism and National Heritage to Submit the Rehabilitation and Development Project of Al-Zaher Palace of Makkah“. scth.gov.sa. 2019-yil 1-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-may 2019-yil.
  10. ↑ „Al Madinah Museum“ (en-us). sauditourism.sa. 2019-yil 1-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-may 2019-yil.
  11. ↑ Mirza. „10 Must-See Sights In Makkah That You Are Probably Missing Out On“ (en-US). Qaraldi: 9-may 2020-yil.
  12. ↑ „Tabuk Castle“ (en-us). sauditourism.sa. 2019-yil 1-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-may 2019-yil.
  13. ↑ Centre. „Saudi Arabia“ (inglizcha). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 30-aprel 2019-yil.
  14. ↑ Centre. „Al-Ahsa Oasis, an Evolving Cultural Landscape“ (inglizcha). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 30-aprel 2019-yil.
  15. ↑ Abu-Nasr. „Digging up the Saudi past: Some would rather not“. Associated Press (30-avgust 2009-yil). Qaraldi: 17-sentabr 2009-yil.
  16. ↑ The New Encyclopædia Britannica: Macropædia Volume 13. USA: Encyclopædia Britannica, Inc., 1995 — 818-bet. ISBN 0-85229-605-3. 
  17. ↑ „Expansion of the Nabataeans“. 2011-yil 23-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-oktyabr.
  18. ↑ 18,0 18,1 „ICOMOS Evaluation of Al-Hijr Archaeological Site (Madâin Sâlih) World Heritage Nomination“. World Heritage Center. Qaraldi: 16-sentabr 2009-yil.
  19. ↑ „Creation of Al-Hijr“. 2011-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-oktyabr.
  20. ↑ Centre. „At-Turaif District in ad-Dir'iyah“ (inglizcha). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 30-aprel 2019-yil.
  21. ↑ Centre. „Historic Jeddah, the Gate to Makkah“ (inglizcha). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 30-aprel 2019-yil.
  22. ↑ Centre. „Rock Art in the Hail Region of Saudi Arabia“ (inglizcha). UNESCO World Heritage Centre. Qaraldi: 30-aprel 2019-yil.
  23. ↑ „Saudi Souq Okaz festival set to become major tourist attraction“ (inglizcha). Arab News (17-iyun 2018-yil). Qaraldi: 13-may 2019-yil.
  24. ↑ „Souk Okaz“. scth.gov.sa. 2019-yil 1-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-may 2019-yil.
  25. ↑ „Historic Jeddah Festival“ (en-us). www.sauditourism.sa. 24-aprel 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-may 2019-yil.
  26. ↑ „Most beautiful falcons to compete at King Abdulaziz Falconry Festival“ (inglizcha). Arab News (7-dekabr 2019-yil). Qaraldi: 7-dekabr 2019-yil.
  27. ↑ „King Abdulaziz Falconry Festival“. 2021-yil 4-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-oktyabr.
  28. ↑ „Riyadh Season 2021 kicks off in Saudi Arabia's capital“ (inglizcha). Al Arabiya English (20-oktabr 2021-yil). Qaraldi: 16-yanvar 2022-yil.
  29. ↑ „Hajj Requirements: Visas for 1430 Hajj“. Royal Embassy of Saudi Arabia. 2009-yil 11-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-iyul 2009-yil.
  30. ↑ „1430H Umrah Visas“. Royal Embassy of Saudi Arabia. 2009-yil 26-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-iyul 2009-yil.
  31. ↑ „Saudi festival seasons for Taif and Al-Soudah launched at the double“ (inglizcha). Arab News (7-iyul 2019-yil). Qaraldi: 30-iyul 2019-yil.
  32. ↑ „Saudi Seasons“. Saudi Seasons. 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-oktyabr.
  33. ↑ Sanchez, Raf. „Saudi Arabia to open luxury beach resort where women can wear bikinis“. The Telegraph (2-avgust 2017-yil).
  34. ↑ „Blue Water Travel“ (6-iyul 2019-yil). Qaraldi: 15-iyul 2020-yil.
  35. ↑ „Saudi Arabia is Changing Fast - WSJ“. www.wsj.com. 2019-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-yanvar 2022-yil.
  36. ↑ „Lionel Messi unveiled as Saudi Arabia tourism ambassador“. SportsPro (10-may 2022-yil). Qaraldi: 10-may 2022-yil.
  37. ↑ „Lionel Messi earned 4922m last year. He still felt the need to take Saudi money“. The Guardian (12-may 2022-yil). Qaraldi: 12-may 2022-yil.
  38. ↑ „Ahmed Al Khateeb's Tweet on Messi“. Twitter. Qaraldi: 9-may 2022-yil.
  39. ↑ „Messi Is Accused of Being the Face of a Blood-Soaked Regime“. VICE. Qaraldi: 20-iyun 2022-yil.
  40. ↑ „Lionel Messi urged to intervene in case of youth facing Saudi death sentence“. The Times. Qaraldi: 14-avgust 2022-yil.

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Saudiya_Arabistonida_turizm&oldid=5235135" dan olindi