Tonga

Tonga (Tonga), Tonga Qirolligi (The Kingdom of Tonga) — Tinch okeanining janubi-g‘arbiy qismidagi va Polineziyadagi Tonga arxipelagida joylashgan davlat. Maydoni 748 km². Aholisi 112 000 kishi (2023). Poytaxti — Nukualofa shahri. Maʼmuriy jihatdan 6 okrug (district)ra bo‘linadi. Shimolda Samoa suvlari , sharqda Niue hududiy suvlari va g'arbda Fiji suvlari bilan chegaradosh. Sohil chizig'ining uzunligi 419 km. Tonga xuddi shu nomdagi arxipelagning 177 ta orolida joylashgan. Umumiy maydoni 748 km². Mamlakat aholisi 100 651 kishini tashkil qiladi. (2016-yil, baholash).

Tonga Qirolligi Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga
Bayroq Gerb
Shior: Ko e ʻOtua mo Tonga ko hoku tofiʻa (Tongacha: Xudo va Tonga mening merosim)
Madhiya: Ko e fasi ʻo e tuʻi ʻo e ʻOtu Tonga
Poytaxt	Nuku'alofa
Rasmiy til(lar)	Tongacha Inglizcha
Hukumat	Absolyut Rohiblik
• Rohib	Qirol Taufa'ahau Tupou IV
• Bosh Vazir	ʻAkilisi Pōhiva
Mustaqillik (Birlashgan Qirollik protektoratidan)
• Sana	4-iyun 1970
Maydon
• Butun	748 km2 (188-oʻrin)
• Suv (%)	4.0
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat	112,422 (193-oʻrin)
• Zichlik	150/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$244 mil. (214-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$2,170
Pul birligi	Pa'anga (TOP)
Vaqt mintaqasi	UTC+13
• Yoz (DST)	UTC+14
Qisqartma	TN
Telefon prefiksi	676
Internet domeni	.to

Tonga birinchi marta taxminan 2500 yil oldin Lapita tsivilizatsiyasi, Polineziya ko'chmanchilari tomonidan yashagan, ular asta-sekin Tongan xalqi sifatida o'ziga xos va kuchli etnik o'ziga xoslik, til va madaniyatni rivojlantirdilar. Ular tezda Tinch okeanining janubi bo'ylab kuchli poydevor yaratdilar va bu Tonga ekspansionizmi va mustamlakachilik davri Tuʻi Tonga imperiyasi sifatida tanilgan . Birinchi Tonga shohi ʻAxoʻeytu hukmronligidan Tonga mintaqaviy kuchga aylandi. Bu talassokratiya Tinch okeanining misli ko'rilmagan hududlarini, ya'ni Solomon orollari va g'arbdagi butun Yangi Kaledoniya va Fidjidan tortib Samoa va Niuegacha, hatto sharqda zamonaviy Frantsiya Polineziyasigacha bo'lgan hududlarni bosib olgan va nazorat qilgan. Tuʻi Tonga 13-asrdagi Samoa inqilobi va 1616-yilda yevropaliklar kashf etganidan keyin ham kuchli boʻlib qolgan Tinch okeaniga oʻzining iqtisodiy, etnik va madaniy taʼsiri bilan mashhur boʻldi.

1900-yildan 1970-yilgacha Tonga Britaniyaning himoyalangan davlat maqomiga ega edi. Birlashgan Qirollik Tonga tashqi ishlarini Do'stlik shartnomasiga muvofiq ko'rib chiqdi, ammo Tonga hech qachon o'z suverenitetini hech qanday xorijiy davlatga topshirmadi. 2010-yilda Tonga o'zining an'anaviy mutlaq monarxiyasidan qat'iy qadam tashladi va qonunchilik islohotlari birinchi qisman vakillik saylovlariga yo'l ochganidan so'ng yarim konstitutsiyaviy monarxiyaga aylandi.

Tonga Millatlar Hamdo'stligi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Tinch okeani orollari forumi va Kichik orol davlatlari alyansi a'zosi .

Davlat tuzumi

Tonga — konstitutsiyaviy monarxiya. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka kiradi. Amaldagi konstitutsiyasi 1875-yilda qabul qilingan, keyinchalik unga qoʻshimcha va tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — qirol (1965-yildan Taufa’axau Tupou IV). Bosh Vazir- Samiu Vaipulu (aktyor). Assambleya spikeri -Tadqiqot OAV. Qonun chiqaruvchi organ -Qonun chiqaruvchi assambleya Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Qonun chiqaruvchi assambleya, ijrochi hokimyatni qirol va bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Tabiati

Tonga arxipelagi (Doʻstlik orollari) Tinch okeanning janubi-gʻarbidagi va Polineziyadagi vulqon va marjonlardan hosil boʻlgan bir qancha orollardan iborat. Ularning tarkibida uch asosiy guruh: Tongatapu, Xaapay, Vavau orollari hamda bir qancha mayda va odam yashamaydigan orollar bor. Tonga arxipelagi orollari 2 ta parallel suv osti tizmasida joylashgan boʻlib, gʻarbiy tizma (uzunligi 700 km dan koʻproq) togʻli vulqonli orollardan (eng baland joyi Kao orolida, 1030 m), sharqiy tizma uncha baland boʻlmagan marjon orollardan iborat. Harakatdagi vulqonlar, shu jumladan, suv osti vulqonlari bor. Iqlimi — tropik dengiz iqlimi. Dekabr—aprel issiq, nam, may—noyabr salqin va quruq oylar hisoblanadi. Yanvarning oʻrtacha harorati 26°C, avgustniki 20°C. Yillik yogʻin 2000 mm. Tuprogʻi unumdor qizil tuproq, orollar namsevar tropik oʻrmonlar bilan qoplangan. Hayvonot dunyosi ilon, kaltakesak va qushlarning 30 ga yaqin turi, kalamush va sichqon, toshbaqa, dengiz mollyuskalaridan iborat; baliq koʻp.

Aholisi

Aholisining aksariyati (98%) — tongalar tashkil etadi. Boshqa orollardan kelgan polinezlar va yevropaliklar ham bor. Dindorlarning koʻpchiligi protestant; katoliklar ham bor. Rasmiy til — tonga va ingliz tillari. Aholining 43% shaharlarda yashaydi.

aholisining 70% dan ortigʻi uning asosiy oroli Tongatapuda istiqomat qiladi. Tonganlar soni ortib borayotgan yagona shahar va savdo markazi Nukuʻalofaga koʻchib oʻtgan boʻlsa-da, u yerda Yevropa va mahalliy xalqlarning madaniy va turmush tarzi uygʻunlashgan, qishloq hayoti va qarindoshlik aloqalari butun mamlakat boʻylab taʼsirchanligicha qolmoqda. Tonga emigratsiyasiga qaramay, aholisi 1930-yillarda taxminan 32 000 kishidan 1976 yilga kelib 90 000 dan oshdi

Etnik guruhlar

Tongadagi etnik guruhlar
Etnik guruhlar			foiz
Tonga			97,03%
Tonga qismi			0,79%
Xitoy			0,73%
fiji			0,3%
yevropalik			0,25%
Hind-Fiji			0,12%
Tinch okeanining boshqa orollari			0,2%
Boshqa Osiyo			0,19%
Boshqa			0,37%
Belgilanmagan			0,03%

Hukumat portaliga ko'ra, etnik kelib chiqishi bo'yicha polineziyalik melaneziyaliklar aralashmasi bo'lgan Tonganlar aholining 98% dan ortig'ini tashkil qiladi. Taxminan 1,5% aralash tonganlar, qolganlari esa yevropalik (koʻpchilik Britaniya), aralash yevropalik va boshqa Tinch okeani orollaridir . 2001-yilda u yerda 3000 dan 4000 gacha xitoylar yashagan , bu umumiy Tongan aholisining 3-4% ni tashkil qilgan.  2006-yil Nukuʻalofadagi tartibsizliklar asosan xitoyliklarga tegishli boʻlgan korxonalarni nishonga oldi, bu esa bir necha yuz xitoyliklarning  koʻchib ketishiga olib keldi, shundan atigi 300 ga yaqini qolgan.

Tillar

Tonga tili ingliz tili bilan bir qatorda  rasmiy tildir . Tongan tili polineziya tili boʻlib , tong tili boʻlimining boshqa tillari bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, ular: Niuean va Niuafoʻouan tillaridir. Tongan tili boshqa Polineziya tillari, jumladan Gavayi, Samoa , Maori va Taiti tillari bilan uzoqroq bog'liq .

Din

Tonga rasmiy davlat diniga ega emas.  Tonga Konstitutsiyasi (1998 yil qayta ko'rib chiqilgan) din erkinligini ta'minlaydi.

1928 yilda Tonga erkin Vesliyan cherkovining a'zosi bo'lgan qirolicha Salote Tupou III Tonga davlat dini sifatida Free Wesleyan cherkovini o'rnatdi. Erkin Uesleyan cherkovining bosh ruhoniysi Tonga qirolining yoki malikasining toj kiyish marosimida Tonga xalqi va cherkov vakili sifatida xizmat qiladi va u erda monarxni moylaydi va toj kiydiradi. Erkin Veslian cherkovining davlat dini sifatida o'rnatilishiga qarshi bo'lib, Tonga cherkovi 1928 yilda Erkin Vesliyan cherkovidan ajralib chiqdi.

Tongadagi islom mamlakatdagi kichik ozchilik dinidir. Tongadagi musulmonlar sunniy mazhabga mansub. Al-Xadija masjidi Tongadagi mashhur masjiddir.

Kundalik hayotga Polineziya urf-odatlari va xristian dini katta ta'sir ko'rsatadi; masalan, barcha savdo va ko'ngilochar tadbirlar yakshanba kuni yarim tunda kunning boshidan yarim tungacha kunning oxirigacha to'xtaydi. Konstitutsiya Shabbatni abadiy muqaddas deb e'lon qiladi. 2011 yildagi so'nggi hukumat ro'yxatidan olingan rasmiy raqamlaraholining 90% nasroniy cherkovi yoki mazhabiga aʼzo ekanligini koʻrsatib, qirollikdagi toʻrtta asosiy cherkovga tegishli:

• Tonga bepul Wesleyan cherkovi (36,592 yoki 36%)
• Iso Masihning oxirgi zamon avliyolari cherkovi (18554 yoki 18%)
• Rim katoliklari (15441 yoki 15%)
• Tonga bepul cherkovi (11 863 yoki 12%)

Iso Masihning oxirgi zamon avliyolari cherkovi 1891 yilda qirol Siaosi (Jorj) Tupoga tashrif buyurish uchun missionerlarni yubordi va u erda va'z qilish uchun ruxsat oldi.

Salomatlik

Ba'zi nashr etilgan so'rovlarga ko'ra, Tonga dunyodagi eng yuqori semizlik darajasiga ega.  Jahon sog'liqni saqlash tashkilotining 2014 yilda nashr etilgan ma'lumotlari shuni ko'rsatadiki, Tonga o'rtacha tana massasi indeksi ma'lumotlari bo'yicha sanab o'tilgan mamlakatlar bo'yicha to'rtinchi o'rinda turadi . 2011 yilda kattalar aholisining 90 foizi NIH tomonidan tana massasi indeksi (BMI) ma'lumotlarining talqinidan foydalangan holda ortiqcha vaznli deb hisoblangan, ularning 60% dan ortig'i semirib ketgan .  15-85 yoshdagi Tongan ayollarining 70% semirib ketgan. Tonga va Nauru dunyodagi eng yuqori vaznli va semirib ketgan aholiga ega.

2021-yil oktabr oyi oxirida Tonga Yangi Zelandiya havo yo‘lovchisining ijobiy sinovi asosida COVID-19 bilan kasallangan birinchi holat haqida xabar berdi.

Ta'lim

6 yoshdan 14 yoshgacha bo'lgan boshlang'ich ta'lim davlat maktablarida majburiy va bepul. Missiya maktablari boshlang'ich ta'limning taxminan 8% va o'rta darajadagi ta'limning 90% ni ta'minlaydi. Qolganlarini davlat maktablari qoplaydi. Oliy taʼlim oʻqituvchilar tayyorlash, hamshiralik va tibbiy kadrlar tayyorlash, kichik xususiy universitet, ayollar biznes kolleji va bir qator xususiy qishloq xoʻjaligi maktablarini oʻz ichiga oladi. Oliy ta'limning ko'p darajalari chet elda ta'minlanadi.

Tonganlar nisbatan yuqori darajadagi ta'limga ega, savodxonlik darajasi 98,9%  va oliy ma'lumot, shu jumladan, tibbiyot va magistratura darajasiga (asosan chet elda ta'qib qilinadi). Ular o‘z olimlari tomonidan yaratilgan akademik bilimlar to‘plamini yuksak qadrlaydilar va Kukū Kaunaka to‘plami bo‘lib, u har qanday mamlakatda Tonga tomonidan yozilgan har bir doktorlik va magistrlik dissertatsiyasini Tongadagi Ta’lim institutida Seu’ula Yoxansson-Fua tomonidan arxivlangan.

Emigratsiya

Zamonaviy Tonganlar ko'pincha chet el mamlakatlari bilan mustahkam aloqaga ega. Ko'plab tonganlar ish va yuqori turmush darajasini izlash uchun Avstraliya , Yangi Zelandiya yoki Qo'shma Shtatlarga hijrat qilishgan.

2018 yilda Yangi Zelandiyada 82 389 tongan yashagan.  2000 yil holatiga ko'ra, 36 840 tongan AQShda yashagan.  Avstraliyada 8000 dan ortiq tonganlar yashaydi.  Tonga diasporasi uyda qarindoshlari bilan yaqin aloqalarni saqlab qoladi,  va Tonga daromadining muhim qismi Tongada qolishni afzal ko'rgan oila a'zolariga (ko'pincha keksa) pul o'tkazmalari hisobidan keladi.

Tarixi

Miloddan avvalgi 2-ming yillikda orollarga polinezlar koʻchib kelgan. Milodiy 10-asrda davlat uyushmalari paydo boʻlgan, ularni qabila boshliqlari idora qilgan. Bu yerga 17-asrda golland dengizchi sayyohlar yetib borgan. 1845-yil Xaapay orollari qabila boshligʻi orollar guruhini birlashtirishga erishdi. Tongani egallash uchun Buyuk Britaniya, Germaniya va AQSH oʻrtasida keskin kurash boʻlib, natijada 1900-yil Tonga Buyuk Britaniya protektorati ostidagi oʻzini oʻzi idora qiluvchi davlat deb eʼlon qilindi. 1967-yilgi Buyuk Britaniya — Tonga bitimi Buyuk Britaniyaning orollar ustidan nazoratini chekladi. 1970-yil 4-iyunda Tonga mustaqillikka erishdi. Tonga mifologiyasiga ko'ra , yarim xudo Maui okeandan orollar guruhini tuzib, birinchi bo'lib Tongatapu, Ha'apai orollari va Vavau orollari paydo bo'lib , zamonaviy Tongaga integratsiyalashgan.

Arxeologlar Melaneziya orolidan Samoagacha bo'lgan Lapita madaniyati bilan bog'liq bo'lgan avstroneziya tilida so'zlashuvchi guruh, so'ngra Tongada miloddan avvalgi 1500-1000-yillarda yashagan. Olimlar hali ham Tonga qachon birinchi marta joylashgani haqida bahslashmoqda, ammo toriy bilan tanishish koʻchmanchilar eng qadimgi aholi yashaydigan Nukuleka shahriga miloddan avvalgi 888-yilda ± 8 yil ichida kelganligini tasdiqlaydi. Tonganing aloqa oldidan tarixi og'zaki tarix orqali o'rtoqlashdi , bu avloddan-avlodga o'tdi.

12-asrga kelib, Tonganlar va Tonga monarxi Tuʻi Tonga Tinch okeanining markaziy qismida - Niue, Samoa, Rotuma, Uollis va Futuna, Yangi Kaledoniyadan Tikopiyagacha bo'lgan obro'ga ega bo'lib, ba'zi tarixchilarni Tu'i Tonga Empisi haqida gapirishga majbur qilishdi. o'sha davrda mavjud bo'lgan. Tongada 15—17-asrlarda fuqarolar urushlari boʻlganligi maʼlum. Tonga xalqi yevropaliklar bilan birinchi marta 1616-yilda, Villem Shouten kapitanligidagi Gollandiyaning Eendracht kemasi savdo bilan shug'ullanish maqsadida orollarga qisqa muddatli tashrif buyurganida uchrashgan. Keyinchalik, boshqa golland tadqiqotchilari, jumladan, Yakob Le Maire (shimoliy Niuatoputapu oroliga tashrif buyurgan ) kelishdi; va 1643-yilda Abel Tasman (Tongatapu va Xaʻapayga tashrif buyurgan ). Keyinchalik e'tiborga molik yevropalik tashrif buyuruvchilar orasida 1773-, 1774- va 1777-yillarda Britaniya Qirollik dengiz flotidan Jeyms Kuk bor edi; Ispaniya dengiz floti tadqiqotchilari Fransisko Mourelle de la Rua 1781-yilda; Alessandro Malaspina 1793-yilda; 1797-yilda birinchi London missionerlari ; va Uesliyan metodist vaziri, muhtaram Valter Lori, 1822-yilda.

Kit ovlash kemalari G'arbning birinchi muntazam tashrif buyuruvchilari edi. Ulardan birinchisi 1799-yil iyun oyida Tonga orollari orasida ko‘rilgani xabar qilingan Enn va Hopedir. So‘nggi ma’lum bo‘lgan kit ovlovchi 1899-yilda Albatros bo‘lgan . O‘sha kema Tongaga qayta zaxira izlab kelgan. suv, oziq-ovqat va o'tin. G'arbliklar eng ko'p tashrif buyuradigan orollar Ata, 'Eua, Ha'apai, Tongatapu va Vava'u edi. Ba'zan bu kemalarda ekipaj sifatida xizmat qilish uchun Tongan erkaklari yollangan. Amerika Qo'shma Shtatlari Exploring Ekspeditsiyasi 1840 -yilda Tonga tashrif buyurdi.

1845-yilda Taufaʻahau ismli shuhratparast yosh tongalik jangchi, strateg va notiq Tongani qirollikka birlashtirdi. U Tuʻi Kanokupolu unvoniga ega edi , lekin 1831-yilda metodist missionerlar tomonidan Siaosi (“Jorj”) nomi bilan suvga choʻmgan edi. 1875-yilda missioner Shirli Valdemar Beyker yordamida u Tongani konstitutsiyaviy monarxiya deb eʼlon qildi. G'arbiy qirollik uslubi, "krepostnoylarni" ozod qilgan, qonun kodeksi, yerga egalik qilish va matbuot erkinligini mustahkamladi va boshliqlarning vakolatlarini chekladi. Tonga 1900-yil 18-mayda Yevropa koʻchmanchilari va raqib Tonga boshliqlari Taufaʻahaudan keyin oʻrinbosar boʻlgan odamni qirollikdan quvib chiqarishga urinib koʻrganlarida, 1900-yil 18-mayda Buyuk Britaniya bilan Doʻstlik shartnomasi asosida himoyalangan davlatga aylandi . Shartnoma Tongada Britaniya konsulidan (1901–1970) yuqoriroq doimiy vakilni joylashtirmadi. Britaniya himoyasi ostida Tonga o'z suverenitetini saqlab qoldi va monarxiya hukumatini saqlab qolgan yagona Tinch okeani davlati bo'lib qoldi. Tonga monarxiyasi bir oiladan bo'lgan irsiy hukmdorlarning uzluksiz vorisligiga ergashadi.

1918-yilgi gripp pandemiyasi , Yangi Zelandiyadan kema tomonidan Tonga olib kelingan, 1800 Tongani o'ldirdi, o'lim darajasi taxminan 8% ni tashkil etdi.

Do'stlik shartnomasi va Tonganing himoya maqomi 1970-yilda Tonga qirolichasi Salote Tupou III tomonidan o'limidan oldin 1965-yilda o'rnatilgan kelishuvlar bo'yicha yakunlandi. Britaniya aloqalari tufayli Tonga 1970-yilda Hamdo'stlikka qo'shildi (odatda o'z davlatiga ega bo'lgan davlat sifatida). bilan birga Birlashgan Qirollik monarxiga ega bo'lishdan ko'ra monarx Malayziya , Bruney , Lesoto va Esvatini ). Tonga 1999 yil sentyabr oyida Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a'zo bo'ldi. Mustamlakachilik bosimiga duchor bo'lgan bo'lsa-da, Tonga har doim o'zini boshqargan, bu esa uni Tinch okeanida noyob qiladi.

2022-yil yanvar oyida Tongatapu asosiy orolidan 65 km (40 mil; 35 nmi) shimolda joylashgan Xunga Tonga – Xunga Xaʻapai vulqoni otilib, tsunamiga sabab boʻlib , arxipelagning bir qismini, jumladan, poytaxt Nukuʻalofani suv ostida qoldirdi. Otilish qirollikka jiddiy ta'sir ko'rsatdi, aksariyat aloqalarni uzib qo'ydi va Tongada to'rt kishini o'ldirdi. Peruda ikki ayol g'ayritabiiy sunami to'lqinlari tufayli cho'kib ketdi. Internet va telefon aloqasi uchun Tonga Kabel tizimida ishlatiladigan suv osti tolali optik kabelini ta'mirlash taxminan besh hafta davom etdi.Tonga — 1999-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 4 iyun — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1970).

Siyosat

Tonga - konstitutsiyaviy monarxiya . Bu Tinch okeani orollarida saqlanib qolgan yagona mahalliy monarxiyadir (yana qarang: Gavayi ). Monarxga bo'lgan hurmat avvalgi asrlarda muqaddas bosh boshliq Tuʻi Tonga uchun qilingan hurmat o'rnini egalladi. Monarxni tanqid qilish Tongan madaniyati va odob-axloq qoidalariga zid keladi. Tonga o'z fuqarolariga hamma uchun bepul va majburiy ta'lim, faqat nominal to'lovlar bilan o'rta ta'lim va o'rta ta'limdan keyingi ta'lim uchun chet el tomonidan moliyalashtiriladigan stipendiyalarni taqdim etadi.

Tongadagi demokratiya tarafdori harakati islohotlarni, jumladan, parlamentda oddiy aholining ko'pchiligi uchun yaxshi vakillikni va davlat masalalarida yaxshi javobgarlikni qo'llab-quvvatlaydi. Monarxiyani ag'darish harakatning bir qismi emas va monarxiya instituti, hatto islohotlar tarafdori bo'lsa ham, xalq tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Yaqin vaqtgacha boshqaruv masalasi boshqa mamlakatlar rahbarlari tomonidan umuman e'tiborga olinmagan, ammo asosiy yordam donorlari va qo'shnilari Yangi Zelandiya va Avstraliya hozirda Tonga hukumatining ayrim harakatlaridan xavotir bildirmoqda.

Qirolicha Salote pretsedentlari va ko'plab xalqaro maslahatchilarning maslahatlaridan so'ng, qirol Taufaʻahau Tupou IV boshchiligidagi Tonga hukumati (1965-2006 yillarda hukmronlik qilgan) iqtisodiyotni monetizatsiya qildi, tibbiyot va ta'lim tizimini xalqarolashtirdi va oddiy aholiga ko'payib borayotgan materiallar shakllaridan foydalanish imkonini berdi. boylik (uylar, mashinalar va boshqa tovarlar), ta'lim va chet elga sayohat.

Erkak gomoseksualizm Tonga noqonuniy hisoblanadi,  maksimal jazo bilan 10 yil qamoq,  lekin qonun amalga oshirilmaydi.  Tongaliklar milliy sog'liqni saqlash tizimidan foydalanish imkoniyatiga ega. Tonga Konstitutsiyasi yerga egalik huquqini himoya qiladi; yer chet elliklarga sotilmaydi (garchi ijaraga berilishi ham mumkin).

Siyosiy madaniyat

Qirol Taufaʻahau Tupou IV va uning hukumati baʼzi muammoli iqtisodiy qarorlar qabul qildi va demokratiya faollari, jumladan, sobiq bosh vazir ʻAkilisi Poxiva tomonidan millionlab dollarlarni behuda sarflaganlikda ayblashdi . Muammolar asosan turli sxemalar orqali milliy daromadni oshirishga urinishlar bilan bog'liq - Tonga yadroviy chiqindilarni ko'miladigan maydonga aylantirish (bu g'oya 1990-yillarning o'rtalarida hozirgi valiahd shahzoda tomonidan ilgari surilgan),  va Tonga himoyalangan shaxslar pasportlarini sotish. (bu oxir-oqibat Tonga xaridorlarni tabiiylashtirishga majbur qildi, bu esa etnik kelib chiqishiga asoslangan tashvishlarni keltirib chiqardi. Tonga ichida).

Sxemalar, shuningdek, chet el kemalarini ro'yxatdan o'tkazishni (ular noqonuniy faoliyat bilan shug'ullangani isbotlangan, jumladan, Al-Qoida uchun jo'natmalarni ),  geo-orbital sun'iy yo'ldosh slotlariga da'vo qilishni o'z ichiga olgan (daromadlar Qirollik malikasi emas, Princess Royalga tegishlidir). shtat),  yaroqsiz Boeing 757 ning uzoq muddatli charteriga ega bo'lgan Oklend aeroporti, Royal Tongan Airlines qulashiga olib keladi,  va Xitoyga sigaretalar eksport qilish uchun zavodni tasdiqlash (Tongan tibbiyot xodimlarining maslahati va o'nlab yillar davomida sog'liqni saqlashni targ'ib qilish xabarlariga qarshi).

Qirol katta va'dalar bilan chayqovchilar oldida zaif bo'lib chiqdi va o'zini qirol saroyining masxarachisi deb atagan moliyaviy maslahatchi Jessi Bogdonoffdan 26 million dollar yo'qotdi . Politsiya demokratiya tarafdorlari rahbarlarini qamoqqa tashladi va hukumat The Tongan Times gazetasini (Yangi Zelandiyada bosilib, Tongada sotiladigan) bir necha bor musodara qildi, chunki muharrir qirolning xatolarini qattiq tanqid qilgan.  Ta'kidlash joizki, hukumatni tanqid qilish uchun maxsus ishlab chiqarilgan va demokratiya tarafdori ʻAkilisi Poxiva tomonidan Tonga tilida chop etilgan Keleʻa o'sha vaqt ichida taqiqlanmagan edi. Pohiva esa barratriya (tez-tez sud jarayonlari) shaklida ta'qibga uchragan .

2003-yil o'rtalarida hukumat monarxiya imidjini himoya qilish uchun matbuot erkinligini litsenziyalash va cheklash yo'li bilan matbuotni "tonganlashtirish" uchun radikal konstitutsiyaviy tuzatish kiritdi. Tuzatish hukumat va qirollik tarafdorlari tomonidan anʼanaviy madaniy qadriyatlar asosida himoyalangan. Litsenziya mezonlari mamlakatda yashovchi Tonganlarning 80% egaliklarini o'z ichiga oladi. 2004 yil fevral holatiga ko'ra , yangi qonun bo'yicha litsenziyalar rad etilgan hujjatlar orasida Taimiʻo Tonga ( Tongan Tayms ), Keleʻa va Matangi Tonga bor edi  - bu ruxsat etilgan litsenziyalar bir xilda cherkovga asoslangan yoki hukumat tarafdorlari edi.

Poytaxtdagi bir necha ming kishilik norozilik marshida bu qonun loyihasiga qarshi chiqdi, Tuʻi Pelehake (shahzoda, qirolning jiyani va saylangan parlament aʼzosi) Avstraliya va boshqa xalqlarni Tonga hukumatini demokratlashtirish uchun bosim oʻtkazishga chaqirdi. saylov tizimi va qonun loyihasi bo'yicha sud tekshiruvini o'tkazishni talab qiluvchi huquqiy hujjat. Ikkinchisini 160 ga yaqin imzo qo‘llab-quvvatladi, jumladan, saylangan to‘qqizta “Xalq vakillari”dan yetti nafari.

O'sha paytdagi valiahd shahzoda Tupoutua va qirollik malika Pilolevu bu masalada umuman jim turishgan. Umuman olganda, o'zgarishlar siyosatni beqarorlashtirish, status-kvoni qo'llab-quvvatlash va monarxiyaga qo'shimcha bosim o'tkazish bilan tahdid qildi.

2005 yilda hukumat bir necha hafta davomida ish tashlagan davlat xizmatchilari bilan muzokaralar olib borib, kelishuvga erishdi. Fuqarolik tartibsizliklari faqat Tonga bilan cheklanmagan; Yangi Zelandiya qirolining qarorgohi oldidagi namoyishlar sarlavhalarga aylandi.

Bosh vazir shahzoda Tupou VI o‘z lavozimini tark etdi. Vaqtinchalik uning o'rniga saylangan mehnat vaziri Feleti Sevele keldi.

2006 yil 5 iyulda Kaliforniya shtatining Menlo-Park shahrida haydovchi shahzoda Tuʻipelehake ʻUluvalu , uning rafiqasi va haydovchisining oʻlimiga sabab boʻldi . 55 yoshli Tuʻipelehake konstitutsiyaviy islohotlar komissiyasining hamraisi va qirolning jiyani edi.

Jorj Tupou V 2006-yil sentabr oyida otasining oʻrnini egallaganida jamoatchilik baʼzi oʻzgarishlarni kutgan edi. 2006-yilning 16-noyabrida poytaxt Nukuʻalofada gʻalayon koʻtarilib, parlament demokratiyani oshirishda hech qanday olgʻa siljish boʻlmay, bir yilga tanaffus qiladi, deb tuyuldi. hukumat. Demokratiya tarafdorlari do‘konlar, idoralar va hukumat binolarini yoqib, talon-taroj qildilar. Natijada shahar markazining 60% dan ortig'i vayron bo'ldi va olti kishi halok bo'ldi.  Tartibsizliklar Tonga xavfsizlik kuchlari va Yangi Zelandiya boshchiligidagi qoʻshma ishchi guruhi qoʻshinlarining harakatlari bilan tugatildi.

2008 yil 29 iyulda saroy qirol Jorj Tupou V o'z vakolatlarining katta qismini tark etishini va kundalik hukumat ishlaridagi rolini Bosh vazirga topshirishini e'lon qildi. Qirollik palatasi bu birinchi parlamentning aksariyati saylanadigan 2010 yilga monarxiyani tayyorlash uchun qilinayotganini aytdi va qo'shimcha qildi: "Yagona Polineziya qirolligining suvereniteti ... demokratik intilishlarni qondirish uchun o'z vakolatlarini ixtiyoriy ravishda topshirmoqda. uning ko'p odamlari ". Avvalgi hafta hukumat qirol qirol oilasi boyligining katta qismiga hissa qo‘shgan davlat aktivlarini sotganini aytdi.

2012- yil 15-martda qirol Jorj Tupou V pnevmoniya bilan kasallangan va Gonkongdagi Qirolicha Meri kasalxonasiga olib kelingan . Keyinchalik unga leykemiya tashxisi qo'yilgan. Ko‘p o‘tmay uning sog‘lig‘i sezilarli darajada yomonlashdi va u 2012-yil 18-mart kuni soat 15:15 da vafot etdi.  Uning o‘rniga 2015-yil 4-iyulda toj kiygan akasi Tupou VI keldi.

Tashqi aloqalar

2009 yil yanvar oyidagi Tonga tashqi siyosati Matangi Tonga tomonidan "Sharqqa qara" deb ta'riflangan - xususan, Osiyo bilan yaqinroq diplomatik va iqtisodiy munosabatlar o'rnatish (aslida Tinch okeani qirolligining shimoli-g'arbiy qismida joylashgan). 2021 yil holatiga ko'ra, Xitoy Tonga katta ta'sirga ega bo'lib, infratuzilma loyihalarini, shu jumladan yangi qirollik saroyini moliyalashtirdi va mamlakat tashqi qarzining uchdan ikki qismiga ega.

Tonga Qo'shma Shtatlar bilan samimiy munosabatlarni saqlab qoladi. Birlashgan Qirollik bilan yaxshi munosabatda bo'lsa-da, ikki davlat ayniqsa yaqin munosabatlarni saqlab qolmaydi. Birlashgan Qirollik Tongadagi Oliy komissiyasini 2006 yilda yopib qo'ydi, garchi u 14 yillik tanaffusdan keyin 2020 yil yanvar oyida qayta tashkil etilgan bo'lsa ham. Tonga Okeaniyaning mintaqaviy davlatlari Avstraliya va Yangi Zelandiya bilan aloqalari yaxshi.

Tonga Tinch okeanida kuchli mintaqaviy aloqalarni saqlab turadi. Tinch okeani orollari forumi , Janubiy Tinch okeani amaliy geoilmiy komissiyasi , Janubiy Tinch okeani turizm tashkiloti , Tinch okeani mintaqaviy atrof-muhit dasturi va Tinch okeani hamjamiyatining kotibiyatining to'liq a'zosi .

2023-yilda Tonga va iqlim o‘zgarishiga zaif bo‘lgan boshqa orollar ( Fidji , Niue , Solomon orollari , Tuvalu va Vanuatu ) hukumatlari “Port-Vila Tinch okeaniga qazilma yoqilg‘idan xoli o‘tish uchun” chaqiruvini boshlab, bosqichma-bosqich bekor qilishga chaqirishdi. fotoalbom yoqilg'ilar va qayta tiklanadigan energiyaga "tez va adolatli o'tish " va atrof-muhit qonunchiligini mustahkamlash , shu jumladan ekotsid jinoyatini kiritish.

Harbiy

Tonga hukumati Amerikaning Iroqdagi " xolis koalitsiya " harakatini qo'llab-quvvatladi va 2004 yil oxirida 40 dan ortiq askarni (Amerika kuchlari tarkibida) joylashtirdi. Kontingent 2004 yil 17 dekabrda uyiga qaytdi.  2007 yilda ikkinchi kontingent Iroqqa yo'l oldi va yana ikkitasi 2008 yilda koalitsiyani qo'llab-quvvatlashning bir qismi sifatida yuborildi. Tonga ishtiroki 2008 yil oxirida hech qanday qurbonlarsiz yakunlandi.

2010 yilda Tonga Mudofaa Xizmatlari qo'mondoni brigada generali Tauʻaika ʻUtaʻatu Londonda Afg'onistondagi Britaniyaning xalqaro xavfsizlik kuchlari bilan hamkorlik qilish uchun kamida 200 nafar askarni jalb qilish to'g'risidagi shartnomani imzoladi . Vazifa 2014-yil aprel oyida yakunlandi va Buyuk Britaniya Tongadagi paradda qatnashgan har bir askarga Operatsion xizmatlari medallarini topshirdi.

Tonga Papua-Yangi Gvineyadagi Bougainville mojarosiga va Solomon orollaridagi Avstraliya boshchiligidagi RAMSI kuchlariga qo'shin va politsiyani qo'shgan.

Ma'muriy bo'linmalar

Tonga beshta maʼmuriy boʻlinmaga boʻlingan: Eua , Xaapai , Niuas , Tongatapu va Vavau .

Siyosiy partiyalari

Siyosiy partiyalari: Inson huquqlari va demokratiya uchun harakat; Xalq partiyasi, 1994-yil tuzilgan. Tongada kasaba uyushmalari yoʻq.

Xoʻjaligi

T. — iqtisodiy jihatdan zaif agrar mamlakat. Iqtisodiyotining asosi qishloq xoʻjaligi. (yalpi ichki mahsulotning 32%). Aholining 90% shu sohada band.

Eksport uchun banan, ananas, kokos palmasi (kopra), sitrus mevalar, mahalliy ehtiyoj uchun batat, yams, maniok, taro yetishtiriladi. Qoramol, choʻchqa, echki, uy parrandasi boqiladi, baliq ovlanadi, yogʻoch tayyorlanadi.

Sanoati qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlaydigan va taxta tiladigan mayda korxonalar, tikuv fabrikasidan iborat. Avtomobil yoʻllari uzunligi — 650 km dan ziyod. Asosiy dengiz portlari (savdo markazlari) — Nukualofa va Neiafu. T. chetga kopra, banan, tropik mevalar, dengiz mahsulotlari, qovun, vanil, pomidor chiqaradi, chetdan mashina va uskuna, oziq-ovqat (qand, choy, qahva va boshqalar), sanoat mollari oladi. Yangi Zelandiya, Avstraliya, AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya bilan savdo qiladi. Pul birligi — paanga.

Maorifi. Boshlangʻich taʼlim bepul, 6-14 yoshdagi bolalar uchun majburiy. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilari pedagogika kollejida tayyorlanadi. Okean sohilidagi orombaxsh plyajlar va Nukualofadagi qirol saroyi T.ning diqqatga sazovor joylaridir.

Matbuoti va radioeshittirishi. "Tonga kronikl" ("Tonga voqealari", ingliz va tonga tillarida chiqadigan hukumat haftanomasi, 1964-yildan), "Tonga Tayme", ("Tonga vaqti", ingliz va tonga tillarida chiqadigan haftanoma, 1989-yildan); "Kele’a" ("Chiganoq", tonga tilida yiliga 6 marta chiqadigan siyosiy-iqtisodiy jurnali, 1986-yildan). T. radioeshittirish komissiyasi hukumatga qarashli boʻlib, 1961-yil tashkil etilgan.