Vikipediya

Afgʻonistonda fuqarolar urushi (1992–1996)

(Afg'onistonda fuqarolar urushi (1992–1996)dan yoʻnaltirildi)

1992-1996-yillardagi afgʻon fuqarolar urushi 1992-yil 28-aprelda — Afgʻoniston Prezidenti Muhammad Najibulloning oʻrniga yangi muvaqqat Afgʻoniston hukumati kelishi hamda Tolibonning Kobulni bosib olishi va 1996-yil 27-sentyabrda yilda Afgʻoniston Islom Amirligini tashkil etishi bilan sodir boʻldi[1].

Afgʻonistonda fuqarolar urushi (1992–1996)
Afg'oniston mojarosining bir qismi va Eron-Saudiya Arabistoni mojarosi

Yuqori: Kobuldagi fuqarolik infratuzilmasining katta qismi urush tufayli vayron boʻlgan. Jadayi Mayvandning ushbu fotosurati 1993-yilga tegishli.

Pastki: 1996-yilda Afgʻonistonda Tolibon (qizil) va Shimoliy alyansning (koʻk) hududiy nazorati

Sanalar 1992-yil 28-aprel — 1996-yil 27-sentabr

(4 yil, 4 oy, 4 hafta va 2 kun)

Urush yeri Afg'oniston
Natija Afg'oniston Islom Davlatining qulashi
  • Tolibon Kobul va Afg‘onistonning katta qismini nazorat ostiga oldi va Afg‘oniston Islom Amirligini barpo etdi
  • Minglab tinch aholi halok boʻldi, millionlab odamlar oʻz uylaridan haydab quvildi, Kobul katta zarar koʻrdi.
  • Tinch aholiga nisbatan qoʻpol munosabatda boʻlish (zoʻrlash, qotillik, talon-toroj qilish, tovlamachilik)
  • Fuqarolar urushi davom etmoqda (1996-2001)
Raqiblar
Afgʻoniston islom davlati

Qoʻllab-quvvatlash:
Saudiya Arabistoni bayrogʻi Saudiya Arabistoni

Hezb-i Wahdat (1992-yil dekabrgacha)
Qoʻllab-quvvatlash:
Eron bayrogʻi Eron

Afgʻoniston Junbish-i Milli (1994-yilgacha )
Qoʻllab-quvvatlash:
Oʻzbekiston bayrogʻi Oʻzbekiston

Hezb-e Islami Gulbuddin (1994-yil oxirigacha

)
Qoʻllab-quvvatlash:
Pokiston bayrogʻi Pokiston (1994-yilgacha )

Hezb-i Wahdat (1992-yil dekabrdan keyin )
Qoʻllab-quvvatlash:
Eron bayrogʻi Eron

Afgʻoniston Junbish-i Milli (1994-yil yanvar-1994-yil avgust)
Qoʻllab-quvvatlash:
Oʻzbekiston bayrogʻi Oʻzbekiston

Mahalliy Qandahor kuchlari

Afgʻoniston Islom amirligi (1994-yildan keyin)

Qoʻllab-quvvatlash:
Pokiston bayrogʻi Pokiston (1994-yil)

Al-Qaeda (1996-yildan oldin)

Qoʻmondonlar
Burhanuddin Rabbani

Ahmad Shah Massoud
Naqib Alikozai
Ismail Khan
Mulavi Younas Khalis
Abdul Haq
Haji Abdul Qadeer
Jalaluddin Haqqani
Afgʻoniston Abdul Rasul Sayyaf
Afgʻoniston Mohammad Nabi
Afgʻoniston Sibghatullah Mojaddedi
Ahmed Gailani
Abdul Rahim Wardak
Afgʻoniston Muhammad Asif Muhsini
Afgʻoniston Hussain Anwari

Abdul Ali Mazari
Sayyid Ali Beheshti
Karim Khalili

Afgʻoniston Abdul Rashid Dostum

Gulbuddin Hikmatyor

Abdul Ali Mazari
Sayyid Ali Beheshti
Karim Khalili

Afgʻoniston Abdul Rashid Dostum

Gul Agha Sherzai

Andoza:Country data Taliban Mullah Omar

Osama Bin Laden
Ayman al-Zawahiri

1992-yil 25-aprelda Gulbiddin Hikmatyor boshchiligidagi va Pokiston Xizmatlararo razvedka (ISI) tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Hizb-e Islomi Gulbiddin koalitsion hukumat tuzishdan bosh tortgach, uch, keyinroq besh yoki oltita mujohid qoʻshinlari oʻrtasida fuqarolar urushi boshlandi. Toʻrt oydan soʻng, yarim million Kobul aholisi kuchli bombardimon qilingan shaharni tark etdi.

Keyingi yillarda oʻsha jangari guruhlarning baʼzilari bir necha bor koalitsiya tuzdilar, lekin koʻpincha ular yana buzildi. 1994-yilning o‘rtalariga kelib, Kobulning ikki million aholisi 500 mingga kamaydi. 1995-96-yillarda Pokiston va uning ISI tomonidan qoʻllab-quvvatlangan yangi militsiya Tolibon eng katta kuchga aylandi. 1994-yil oxirida Tolibon Qandahorni, 1995-yilda Hirotni, 1996-yil sentyabr boshida Jalolobodni, 1996-yil sentyabr oxirlarida Kobulni egallab oldi. 1996-2001-yillardagi Afgʻoniston fuqarolar urushida hozirda hukmron boʻlgan Tolibon va yangi tuzilgan Shimoliy alyans oʻrtasidagi janglar keyingi yillarda ham davom etdi.

Tarixi

tahrir

Afgʻoniston Demokratik Respublikasi 1992-yilda Rossiya Federatsiyasi uni qoʻllab-quvvatlashni toʻxtatgandan soʻng tezda qulab tushdi. 1992-yil 16-aprelda Afgʻoniston prezidenti Muhammad Najibulla hokimiyatdan ketdi va Afgʻoniston Xalq Demokratik partiyasi tarqatib yuborildi.

Bir qancha mujohid partiyalari milliy koalitsion hukumat tuzish boʻyicha muzokaralarni boshladi. Ammo bir guruh, Gulbiddin Hikmatyor boshchiligidagi Hizb-e Islomi Gulbiddin (ehtimol Pokiston Xizmatlararo razvedka (ISI) tomonidan qoʻllab-quvvatlangan va boshqarilgan) muzokaralarga qoʻshilmadi va Kobulni yolgʻiz bosib olishini eʼlon qildi. Hikmatyor oʻz qoʻshinlarini Kobulga koʻchirdi va 17-apreldan keyin shaharga kirishga ruxsat berildi. Boshqa mujohid guruhlar ham Hikmatyorning shahar va mamlakatni egallashiga yoʻl qoʻymaslik uchun 24-aprel kuni Kobulga kirishdi[2][3]. Bu besh-oltita raqib armiya oʻrtasida fuqarolar urushini keltirib chiqardi, ularning aksariyati xorijiy davlatlar tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Bir qancha mujohid guruhlari 1992-yil 28-aprelda prezident vazifasini bajaruvchi Sibghatulloh Mojaddediy bilan Afgʻoniston Islomiy Davlati tuzilganini eʼlon qildi, biroq bu Afgʻoniston ustidan hech qanday haqiqiy hokimiyatga erisha olmadi.

Fuqarolar urushi (1992-96-yillar)

tahrir

Kobul uchun urush (1992-yil 28-aprel — 1993-yil)

tahrir

Kobul ustidagi jang va raqobat 1992-yil 25-aprelda boshlanib, oltita armiya ishtirok etdi: Hizb-i Islomi Gulbiddin, Jamiyat-i Islomiy, Harakat-i-Inqilab-i-Islomiy, Ittehad-i Islomiy, Hizb-i Vahdat va Junbish-i Milliy. Mujohidlar sardori Gulbiddin Hikmatyor (Hizb-e Islomi Gulbiddin) 1992-yil 25-mayda mujohidlar yetakchisi Ahmad Shoh Mas’ud (Jamiat-e Islomiy) bilan muzokaralardan so‘ng prezident Mujaddidiyning „muvaqqat hukumati“da bosh vazir lavozimini egallashni taklif qildi. Ammo bu kelishuv 29-may kuni Mujaddidiy Hikmatyorni Islomoboddan qaytayotgan samolyotiga raketa otganlikda ayblaganidan keyin buzildi[4].

1992-yil 30-mayga kelib, Jamiyat-i Islomiy va Junbish-i Milliy mujohid kuchlari Kobul janubida Hikmatyorning Hizb-i Islomi Gulbiddinga qarshi yana jang qilishdi. May[5] yoki iyun oyining boshida Hikmatyor Pokiston Xizmatlararo razvedka boshqarmasi (ISI) tomonidan katta yordam olgach Kobul atrofini[4] oʻqqa tuta boshladi[5]. Junbish-i Milliy va Jamiyat-i Islomiy iyun oyida Kobul janubidagi hududlarni oʻqqa tutdi, Ittehad-e Islami va Hizb-i Vahdat Kobul gʻarbida bir-biri bilan jang qilishdi. 1992-yil iyun oyining oxirida Burhoniddin Rabboniy Mujaddidiydan muvaqqat prezidentlikni qabul[6][4] qildi.

1992-yilning qolgan qismida Kobulga yuzlab raketalar otildi, minglab, asosan tinch aholi halok boʻldi, yarim million kishi shaharni tark etdi. 1993-yilda bir-biriga qarama-qarshi boʻlgan militsiya guruhlari Kobul ustidagi janglarni davom ettirdilar, bir nechta oʻt ochishni toʻxtatish va tinchlik kelishuvlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi[7]. Human Rights Watch tashkilotiga koʻra, 1992-95-yillar oraligʻida besh xil mujohid qoʻshinlari Kobulga katta zarar yetkazishga hissa qoʻshgan[8][9], lekin boshqa tahlilchilar, ayniqsa, Hizb-e Islomi Gulbiddin guruhini ayblashadi[5][10].

Urushning kengayishi (1994)

tahrir

1994-yilning yanvarida Doʻstumning Junbish-i Milliy kuchlari va Hizb-i Vahdat Hikmatyorning Hizb-i Islomi Gulbiddin bilan birlashdilar[7]. Bu yil shimoliy Mozori Sharif shahrida ham janglar boshlandi. 1994-yil noyabrida Tolibon nomi bilan tanilgan yangi jihodchilar guruhi Qandahor shahrini bosib oldi va 1995-yil yanvariga kelib Afgʻonistonning 12 viloyatini nazorat qildi[11].

Urush butun Afgʻoniston boʻylab tarqaldi va Tolibon kuchayishi (1995-96)

tahrir

1995-yilda Afgʻonistonda fuqarolar urushi kamida toʻrt partiya oʻrtasida davom etdi: Burhoniddin Rabboniy „muvaqqat hukumati“ Ahmadshoh Masud va uning Jamiyat-i Islomiy kuchlari; Tolibon ; Abdul Rashid Doʻstum oʻzining Junbish-e Melli-ye islomiy kuchlari va Hizb-i Vahdat bilan[7], Tolibon G‘azni (Kobul janubi) va Maydan Vardak viloyatini (Kobul g‘arbida) egallab oldi va fevral oyida Kobulga yaqinlashdi. So‘ngra Tolibon Kobulni o‘qqa tutdi va Kobuldagi Mas’ud kuchlariga hujum qildi.

1996-yilda Tolibon, tahlilchilarning taʼkidlashicha, Pokistonning hal qiluvchi yordami bilan kuchaydi[12]. Bu mart oyi boshida Burhoniddin Rabboniy „muvaqqat hukumati“ va Hikmatyor oʻzining Hizb-i Islomi Gulbiddin bilan boshlanib, boshqa bir qancha urushayotgan guruhlarni yangi ittifoqlar tuzishga undadi. Iyul oyida yangi hukumat beshta fraksiya: Rabboniyning Jamiyat-i Islomiy, Hizb-i Islomi Gulbiddin, Abdul Rasul Sayyofning Ittehod- i Islomiy, Harakati Islomiy va Hizb-i Vahdatning Akbariy fraksiyasi tomonidan tuzildi. Bunday ittifoqlar Tolibonning olgʻa siljishi va gʻalabalarini toʻxtata olmadi. 1996-yil 27-sentabrda Tolibon Kobulni nazorat ostiga oldi va Afgʻoniston Islom Amirligini tuzdi[1].

Asosiy ishtirokchilar

tahrir

Afgʻoniston Islom Davlati

tahrir

Jamiyat-i Islomiy

tahrir

Jamiyat-e Islomi („Islom jamiyati“) etnik tojiklarning siyosiy partiyasi boʻlib, 1979-yildan beri Afgʻonistondagi eng kuchli mujohid jangarilaridan birini oʻz ichiga olgan. Uning harbiy qanotiga Ahmadshoh Masud qoʻmondonlik qilgan. Sovet-Afgʻon urushi paytida uning kuchli mujohid isyonchi yetakchisi sifatidagi roli unga „Panjsher sheri“ (شیر پنجشیر) laqabini berdi. Uning izdoshlari Sovetlarning Panjshir vodiysini egallashiga muvaffaqiyatli qarshilik koʻrsatgan. 1992-yilda u post-kommunistik Afg‘oniston Islom Davlatida tinchlik va hokimiyatni taqsimlash bo‘yicha Peshovar kelishuvini imzoladi[13] va shu tariqa Mudofaa vaziri hamda hukumatning bosh harbiy qo‘mondoni etib tayinlandi. Uning militsiyasi poytaxt Kobulni shaharni bombardimon qilayotgan Gulbiddin Hikmatyor va boshqa sarkardalar boshchiligidagi qurolli kuchlarga qarshi himoya qilish uchun kurashdi[14] va oxir-oqibat, Tolibon 1995-yil yanvar oyida shiddatli janglarni koʻrganidan keyin poytaxtni qamal qila boshladi. kamida 60 000 tinch aholi halok boʻldi[15][16].

Hizb-e Islomi Xolis

tahrir

Hizb-e Islomi Xolis Muhammad Yunus Xolis boshchiligidagi afg‘on siyosiy harakati bo‘lib, u Gulbiddin Hikmatyorning Hizb-i Islomiy guruhidan ajralib, 1979-yilda o‘zining qarshilik guruhini tuzgan. 1992-yilda kommunistik rejim qulagandan keyin Xolis Islom Muvaqqat hukumatida ishtirok etdi. U Rahbarlar Kengashining (Shoʻro-ye Qiyodiy) aʼzosi boʻlgan, ammo boshqa rasmiy lavozimni egallamagan. Kobulga koʻchib oʻtish oʻrniga u Nangarhorda qolishni tanladi. Uning partiyasi ushbu siyosiy va strategik jihatdan muhim viloyatning asosiy qismlarini nazorat qildi. Tolibon 1996-yil sentyabrida Nangarhorni oʻz nazoratiga olgan va Xolis Tolibon harakatini qoʻllab-quvvatlagan va uning qoʻmondonlari bilan yaqin aloqada boʻlgan.

Ittehad-e Islami / Saudiya Arabistoni

tahrir

Abdul Rasul Sayyafning sunniy pushtun Ittehad-e Islami bara-ye Azadi-ye Afgʻoniston („Afgʻonistonni ozod qilish uchun Islom ittifoqi“) vahhobiy taʼsirini maksimal darajada oshirish uchun sunniy vahobiy Saudiya Arabistoni tomonidan qoʻllab-quvvatlangan[17]. 1989-yilda ruhiy tushkunlikka tushgan sovet qo‘shinlari majburan olib chiqib ketilganidan va 1992-yilda Muhammad Najibulloh rejimi ag‘darildi, so‘ng Sayyaf tashkilotining inson huquqlari bo‘yicha ahvoli sezilarli darajada yomonlashdi, bu ularning 1992-1993-yillar Kobul jangi paytida Afshar mahallasidagi Hazora Kobul mahallasida sodir etilgan mash’um qirg‘in va to‘polonlarda ishtirok etgani bilan taʼkidlandi[18]. Sayyof guruhi 1992-yil may oyidan boshlab uning mujohidlar guruhi tinch aholiga va Kobul gʻarbidagi Shia Hizb-i Vahdat guruhiga[19] qarshi chiqdi[18]. Xalqaro Amnistiya tashkilotining xabar berishicha, Sayyof qoʻshinlari Kobulning asosan shia tojiklari (qizilboshlar) boʻlgan Afshor mahallasini bosib oʻtib, aholini qirgʻin qilgan, zoʻrlagan va uylarni yoqib yuborgan[20]. Burhoniddin Rabboniyning de-yure Kobul hukumati bilan ittifoqdosh boʻlgan Sayyof tinch xazorlarning oʻgʻirlanishini inkor etmadi, balki Hizb-i Vahdat militsiyasini teokratik Eron hukumatining agenti sifatida aybladi[18].

Harakat-i Inqilab-i Islomiy

tahrir

Harakat-i Inqilab-i-Islomiy („Islom inqilobi harakati“) rahbari Muhammad Nabi Muhammadiy Afg‘onistonning mujohidlar hukumatida vitse-prezidenti bo‘ldi. Biroq mujohidlar yetakchilari bir-birlariga qurol ochib, Afg‘onistonda fuqarolar urushi boshlanganida, u o‘z lavozimini tark etdi va o‘ziga sodiq qo‘shinlarni urushda qatnashishni man qildi. U Pokistonda qoldi va Gulbiddin Hikmatyor, Burhoniddin Rabboniy va Abdul Rasul Sayyof o‘rtasidagi urushni to‘xtatish uchun bor kuchini sarfladi[21][22]. 1996-yilda Tolibon Afg‘onistonni nazorat ostiga oldi. Tolibon yetakchilarining aksariyati Molvi Muhammad Nabi Muhammadiyning shogirdlari edi[23]. Ammo Muhammadiy Tolibon bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolgan.

Hizb-i Vahdat / Eron

tahrir

Human Rights Watch tashkilotiga koʻra, Abdul Ali Mazoriyning shia hazorasi Hizb -e Vahdat-e Islomi Afgʻoniston ('Afgʻoniston Islom birligi partiyasi') Eron shia tomonidan qattiq qoʻllab-quvvatlangan, Eron Razvedka vazirligi va Milliy xavfsizlik xodimlari unga toʻgʻridan-toʻgʻri buyruq bergan[17]. Kobul qulagandan keyin afgʻon siyosiy partiyalari tinchlik va hokimiyatni boʻlishish toʻgʻrisida Peshovar kelishuviga erishdilar. Peshovar kelishuvlari Afgʻoniston Islomiy Davlatini yaratdi va oʻtish davri uchun muvaqqat hukumatni tayinladi, shundan soʻng umumiy saylovlar oʻtkazildi. Human Rights Watch maʼlumotlariga koʻra:

Afg'oniston suvereniteti rasmiy ravishda SSSR tomonidan qo'llab-quvvatlangan Najibulloh hukumati qulagandan so'ng, 1992-yil aprel oyida tashkil etilgan Afg'oniston Islom Davlatiga berilgan edi. ...Gulbiddin Hikmatyorning Hizb-e Islomiy partiyasidan tashqari, barcha partiyalar... 1992-yil aprelida go‘yoki bu hukumat ostida birlashgan edi. ... Hikmatyorning Hizbe Islomiysi, o‘z navbatida, ko‘pchilik uchun hukumatni tan olishdan bosh tortdi. Bu hisobotda muhokama qilingan davr va hukumat kuchlariga qarshi hujumlar boshlangan, ammo snaryadlar va raketalar Kobulning hamma joyiga tushib, ko'plab tinch aholi qurbon bo'lgan[24].

„Hizb-i Vahdat“ dastlab „Afgʻoniston Islomiy Davlati“da qatnashgan va hukumatda baʼzi lavozimlarda ishlagan. Ammo koʻp oʻtmay, Saudiya Arabistoni tomonidan qoʻllab-quvvatlangan mozorilik Hazara Hizb-i Vahdati va jangovar qoʻmondon Abdul Rasul Sayyafning vahobbi pushtun Ittehad-e Islomiy oʻrtasida toʻqnashuv boshlandi[24][25][26]. „Islomiy davlat“ mudofaa vaziri Ahmad Shoh Mas’ud fraksiyalar o‘rtasida vositachilik qilishga urinib ko‘rdi, ammo o‘t ochishni to‘xtatish vaqtinchalik bo‘lib qoldi. 1992-yil iyun oyidan boshlab Hizb-i Vahdat va Ittehad-e Islomiy bir-biriga qarshi shiddatli koʻcha janglarini olib borishdi. Saudiya Arabistoni koʻmagida[25] Sayyaf kuchlari Kobulning gʻarbiy chekka hududlariga bir necha bor hujum uyushtirdi, natijada tinch aholi ko‘p qurbon boʻldi. Xuddi shunday, Mozoriy kuchlari ham gʻarbdagi tinch aholi hududlariga hujum qilishda ayblangan[27]. Mozori tinch aholini asirga olganini tan oldi, lekin Sayyof kuchlari hazoralarni birinchi boʻlib qoʻlga olganini aytib, bu harakatini oqladi[28]. Mozoriy guruhi 1993-yilning yanvaridan Hikmatyor guruhi bilan hamkorlik qila boshladi[29].

Junbish-i Milliy / Oʻzbekiston

tahrir

Sobiq kommunist va etnik kelib chiqishi oʻzbek boʻlgan general Abdul Rashid Doʻstumning Junbish-i-Milli Islomiy Afgʻoniston („Afgʻoniston Milliy Islomiy Harakati“) guruhini Oʻzbekiston qoʻllab-quvvatladi[5]. Oʻzbekiston prezidenti Islom Karimov Doʻstumning Afgʻonistonning iloji boricha koʻproq qismini, xususan, Oʻzbekiston chegarasi bilan bogʻliq shimolda nazorat qilishini koʻrishni istar edi[5]. Doʻstumning odamlari 1992-yilda Kobul qulashi bilan muhim kuchga aylanadi. 1992-yil aprel oyida muxolifat kuchlari Najibulloh hukumatiga qarshi Kobulga yurish boshladi. Doʻstum muxolifat qoʻmondonlari Ahmadshoh Masud va Ismoiliylar jamoasi rahbari Sayid Jafar Nodiriy[30] bilan ittifoq tuzgan va ular birgalikda poytaxtni egallab olganlar. U Masud bilan koalitsiyada Gulbiddin Hikmatyorga qarshi kurashgan[31]. Mas’ud va Do‘stum qo‘shinlari Hikmatyorga qarshi Kobulni himoya qilish uchun birlashdilar. Uning 4000-5000 ga yaqin askarlari, Shibirgʻondagi 53-diviziyasi va Balxdagi gvardiya diviziyasining boʻlinmalari, Garnizon Bala Hisor qalʼasi, Maranjon tepaligi va Xoja Ravash aeroporti orqali Najibullohni qochib ketishga toʻxtatdilar[32].

Keyin Doʻstum Kobulni tark etib, shimoliy qoʻrgʻoni Mozori Sharifga joʻnab ketdi va u yerda aslida Shimoliy avtonom hudud deb ataladigan mustaqil mintaqani (yoki " proto-davlat ") boshqargan. U oʻzining afgʻon valyutasini bosib chiqargan, Balkh Air nomli kichik aviakompaniyani boshqargan[33] va davlatlar, jumladan, Oʻzbekiston bilan aloqalar oʻrnatgan. Mamlakatning qolgan qismi xaosda boʻlsa-da, uning hududi gullab-yashnagan va bu bilan uni barcha etnik guruhlarning qoʻllab-quvvatlashiga sazovor boʻldi. Koʻp odamlar keyinchalik Tolibon tomonidan oʻrnatilgan zoʻravonlik va fundamentalizmdan qochish uchun uning hududiga qochib ketishdi[34]. 1994-yilda Do‘stum Burhoniddin Rabboniy va Ahmadshoh Mas’ud hukumatiga qarshi Gulbiddin Hikmatyor bilan ittifoq tuzgan bo‘lsa, 1995-yilda yana hukumat tarafiga o‘tgan[31].

Hizb-e Islomi Gulbiddin / Pokiston ISI

tahrir

1989-1992-yillarda AQShning Afgʻoniston boʻyicha maxsus vakili Piter Tomsenning soʻzlariga koʻra, Gulbiddin Hikmatyor 1990-yilda Pokiston manfaatlari yoʻlida Afgʻonistonni zabt etish va boshqarish uchun Pokiston razvedka agentligi (ISI) tomonidan yollangan va keyin 1992-yilgacha AQShning uni bekor qilish bosimi natijasida bu reja kechiktirilgan[35]. 1992-yilning aprelida, afgʻon tarixchisi Nojumining fikriga koʻra[36], Xizmatlararo razvedka Kobulning janubiy qismiga qurol va jangovar ortilgan yuzlab yuk mashinalarini joʻnatib, Hikmatyorga yordam bergan[37]. 1992-yil iyun oyida Hikmatyor oʻzining " Hizb-e Islomi Gulbiddin " („Islomiy partiya“) qoʻshinlari bilan Kobulni oʻqqa tuta boshladi[17]. Avstraliya Milliy universiteti qoshidagi Arab va islom tadqiqotlari markazi direktori Amin Saykal 1992-yilda Pokiston Hikmatyorni qo‘llab-quvvatlaganini tasdiqladi: „Pokiston Markaziy Osiyoda yutuq yaratishga tayyor edi. . . . Islomobod yangi islomiy hukumat rahbarlaridan Pokistonga mintaqaviy ambitsiyalarini roʻyobga chiqarishga yordam berish uchun oʻzlarining milliy maqsadlariga boʻysunishlarini kutishlari mumkin emas edi. . . . Agar ISIning moddiy-texnik taʼminoti va ko‘p sonli raketalar yetkazib berilmaganida, Hikmatyor qo‘shinlari Kobulning yarmini nishonga olib, yo‘q qila olmas edi“[5].

Tolibon / Pokiston

tahrir

Tolibon („talabalar“) Afgʻonistonning sharqiy va janubidagi pushtun hududlaridan Pokistondagi anʼanaviy islom maktablarida taʼlim olgan diniy talabalar (tolib) harakati sifatida tasvirlangan[8]. Harakat 1994-yil sentyabrida tashkil etilgan boʻlib, „Afgʻonistonni jangarilar va jinoyatchilardan tozalash“ga vaʼda bergan edi[11]. Baʼzi tahlilchilarning taʼkidlashicha, 1994-yil oktabr oyidan beri Pokiston va ayniqsa Pokiston Xizmatlararo razvedkasi Tolibonni qattiq qoʻllab-quvvatlamoqda[11][38][39]. Amin Saykal shunday dedi: „Hikmatyor undan kutilgan narsaga erisha olmagani [keyinchalik] ISI rahbarlarini yangi surrogat kuchni [Tolibon] yaratishga undadi“[5]. Shuningdek, Jorj Vashington universiteti nashrida shunday deyilgan: 1994-yilda Hikmatyor „Pokistonga yordam bera olmagach“ Pokiston yangi kuch — Tolibonga yuzlandi[40].

1973-yildan beri Afgʻonistondagi siyosiy va harbiy tartibsizliklarda ishtirok etgan va shuning uchun xolis kuzatuvchi boʻlmagan Ahmad Shoh Masud 1996-yil sentyabr oyi boshida Tolibonni Afgʻonistondagi qurolli islomiy radikalizmning kengroq harakatining markazi: boy shayxlar koalitsiyasi deb taʼriflagan edi. Usama bin Laden) va Fors koʻrfazidagi voizlar Saudiyaning Islomga puritan nuqtai nazarini targʻib qilgan. Pokiston diniy maktablarining kambagʻal yosh talabalari, xususan, Tolibon deb nomlangan guruhning koʻngilli jangchilari sifatida; va surgunda boʻlgan Markaziy Osiyo islomiy radikallari Afgʻonistonda oʻzlarining inqilobiy harakatlari uchun bazalar yaratishga harakat qilmoqda edilar[41].

Pokiston dastlab Tolibonni qo‘llab-quvvatlaganini rad etgan bo‘lsa-da[42], Pokiston ichki ishlar vaziri Nasirulloh Bobar (1993-96) 1999-yilda[43] „biz Tolibonni yaratdik“[44] va 2001-2008-yillarda Pokiston prezidenti Parvez Musharraf va 1998-yildan beri armiya shtab boshligʻi, 2006-yilda shunday yozgan edi: "Biz Tolibonga qarshi kuchlarni „magʻlubiyatga uchratish“ uchun „tolibon“ tarafini oldik[45]. Jurnalist va yozuvchi Ahmad Rashidga ko‘ra, 1994-1999-yillarda Afg‘onistonda 80-100 mingga yaqin pokistonlik Tolibon tarafida tayyorgarlikdan o‘tgan va jang qilgan[46].

Vahshiyliklar

tahrir

1992-93-yillarda Kobul, Hizb-i Vahdat, Ittehad-e Islami, Jamiyat-e Islami va Hizb-e Islami Gulbuddin fraksiyalari tinch aholini muntazam ravishda hujumlar bilan nishonga olishadi, bosib olingan tinch aholi uylariga yoki tasodifiy tinch aholi punktlariga ataylab raketa otishadi[9]. 1994-yil yanvar-iyun oylarida Kobulda Doʻstum (Junbish-i Milliy) va Hikmatyor (Hizb-i Islomi Gulbiddin) ittifoqi va Mas’ud (Jamiati Islomiy) ittifoqi oʻrtasida tinch aholi punktlariga qaratilgan hujumlar natijasida 25 ming kishi halok boʻldi[47].

1993-95-yillarda Jamiyat-i Islomiy, Junbish-i Milliy, Hizb-i Vahdat va Hizb-i Islomi Gulbiddin rahbarlari oʻz qoʻmondonlarini qotillik, zoʻrlash va tovlamachilikdan toʻxtata olmadilar. Hatto Afgʻoniston shimolidagi turli qoʻmondonlar ham bundan dahshatga tushib qolishgan[8].

Kobulni bombardimon qilish

tahrir

1992-95-yillarda Kobul kuchli bombardimon qilindi va zarar koʻrdi. Baʼzi tahlilchilar Hizb-i Islomi Gulbiddinning „Kobulning yarmini nishonga olish va vayron qilish“[5] yoki ayniqsa 1992-yildagi kuchli bombardimonlardagi rolini taʼkidlaydilar[10]. Ammo Human Rights Watch ikki hisobotida 1992-95-yillardagi urush davrida qatnashgan deyarli barcha qoʻshinlar „Kobulning kamida uchdan bir qismini vayron qilish, minglab tinch aholini oʻldirish, yarim million qochqinni Pokistonga haydash“ga hissa qoʻshganini taʼkidladi: Jamiyat-e Islomiy, Junbish-i Milliy, Hizb-i Vahdat, Hizb-i Islomi Gulbiddin[8] va Ittehad-i Islomiy[9].

1995-yil noyabr oyidan boshlab, Tolibon Kobulni bombardimon qilish va oʻqqa tutish bilan ham shugʻullanib, koʻplab tinch aholining oʻlimiga yoki yaralanishiga sabab boʻldi[48][49].

Vaqt jadvali

tahrir

1992-yil

tahrir

aprel-may

tahrir
 
Najibulloh hukumati qulagandan keyin 1992 yilda Afgʻonistonda siyosiy nazoratni koʻrsatadigan xarita.

28-aprel holatiga koʻra, muvaqqat prezident Sibgʻatulloh Mojaddediy va muvaqqat mudofaa vaziri Ahmad Shoh Masud boshchiligidagi muvaqqat hukumat, Peshovar kelishuvida kelishilganidek, Afgʻonistonni boshqarishni daʼvo qildi[6][2].

Ammo koʻp oʻtmay Gulbiddin Hikmatyor va uning Hizb-i Islomi Gulbiddin yana Kobulga kirib, hokimiyatni egallashga harakat qilishdi. Bu boshqa partiyalarni ham poytaxt tomon oldinga siljishga majbur qildi. 28-aprelgacha AQSH koʻmagida rus qoʻshinlariga qarshi kurashgan mujohidlar Kobul va Afgʻonistonga qoʻmondonlikni oʻz qoʻliga oldi[3]. Hikmatyor Kobulga kirayotganda Harakat-Inqilab-i-Islomiy va Xolis fraksiyasi kabi boshqa guruhlardan unga qoʻshilishni soʻragan edi, ammo ular uning taklifini rad etib, Peshovar kelishuvlarini qoʻllab-quvvatladilar. Hizb-e Islomi Gulbiddin shaharga janub va gʻarbdan kirdi, ammo tezda quvib chiqarildi. Nabi Azimiy va Kobul garnizoni qo‘mondoni general Abdul Vohid Bobo Janning Bagram, Panjshir, Salang va Kobul aeroporti orqali shaharga kirishlari haqidagi kelishuvi bilan Jamiyat-i Islomiy va Sho‘ro-i Nazar kuchlari shaharga kirishdi[50]. Koʻplab hukumat kuchlari, jumladan generallar Jamiyat-i Islomiyga[50] qoʻshildi, Oʻsha paytda Kobul garnizonini boshqargan general Baba Janning kuchlari ham ularga ergashdi. 27-aprel kuni Junbish-i Milliy, Hizb-i Vahdat, Ittehad-e Islami va Harakat kabi boshqa barcha yirik partiyalar ham shaharga kirishdi[17]. Ogʻir talofatlarga uchragan Hizb-e Islomi Gulbiddin kuchlari oʻz pozitsiyalarini tark etib, Logar viloyati yoʻnalishida Kobul chekkasiga qochib ketishdi.

Hizb-e Islomi Gulbiddin Kobuldan haydalgan edi, lekin hali ham artilleriya jihatdan kuchli edi. 1992-yil may oyida Hikmatyor poytaxtga qarshi bombardimon kampaniyasini boshladi va Pokiston tomonidan yetkazib berilgan minglab raketalaridan foydalandi[5]. Bombardimon kampaniyasidan tashqari, Hikmatyor qoʻshinlari hali Kobul markazida boʻlganida Pul-e-Charxi qamoqxonasini bosib olishdi va qurol olib, aholiga qarshi dahshatli jinoyatlar sodir etishga qodir boʻlgan barcha mahbuslarni, jumladan, koʻplab jinoyatchilarni ozod qilishdi[51]. Hukumat tuzilmasi hali tashkil etilmagan bir paytda Kobulda tartibsizlik boshlandi.

Muvaqqat hukumatning bevosita maqsadi Peshovar kelishuviga qarshi harakat qilayotgan kuchlarni yengish edi. 1992-yil 25-mayda tinchlik muzokaralari uchun yangi urinish Hikmatyorga bosh vazir lavozimini berishga yana rozi boʻldi, ammo bu Hikmatyor prezident Mujaddidiyning samolyotini urib tushirishga uringanidan keyin barbod boʻldi[17]. Qolaversa, tinchlik muzokaralari doirasida Hikmatyor Doʻstum qoʻshinlarini tark etishni talab qilgan[17]. Bu Doʻstum va Hikmatyor oʻrtasida jangga sabab boʻldi. 1992-yil 30-mayda Kobulning janubi-sharqida Do‘stum boshchiligidagi Junbish-i Milliy va Hikmatyorning Hizb-i Islomiy kuchlari o‘rtasidagi janglarda har ikki tomon artilleriya va raketalardan foydalangan, natijada nomaʼlum miqdordagi tinch aholi halok bo‘lgan va yaralangan[50].

Iyun-iyul

tahrir

1992-yil iyun oyida, Peshovar kelishuvida belgilanganidek, Burhoniddin Rabboniy Afgʻonistonning muvaqqat prezidenti boʻldi.

Jang boshidan Jamiyat-e Islomiy va Shoʻro-e Nazar strategik hududlarni nazorat qildi va shu tariqa shahar ichida muxolif kuchlarni nishonga olish mumkin boʻlgan ustunlik nuqtasini rivojlantirishga muvaffaq boʻldi. Hikmatyor Kobulni raketalar bilan bombardimon qilishda davom etdi. Garchi Hikmatyor faqat Islomiy Jihod Kengashi hududlari nishonga olinganini taʼkidlagan boʻlsa-da, raketalar asosan Kobulning begunoh tinch aholisining uylari ustiga tushgan, bu hujjatlar saqlanib qolgan[17][50]. Artilleriya almashinuvi may oyining oxiri — iyun oyining boshlarida tez kuchayib ketdi. Sho‘ro-i Nazar hukumat qo‘shinlarining qochib ketishi yoki chetga chiqishi natijasida qolgan og‘ir qurollardan zudlik bilan foydalanishga muvaffaq bo‘ldi va Hikmatyorning Jalolobod bojxona posti yaqinidagi pozitsiyalariga, Hud Xil, Qal’a-e Zamon Xon va Pul-e Charxi qamoqxonasiga yaqin tumanlarga raketalar otildi. 10-iyun kuni Doʻstum kuchlari ham tunda Hizb-e Islomi Gulbiddin pozitsiyalarini bombardimon qila boshlagani xabar qilingandi[10].

Ayniqsa, bu davrda Gʻarbiy Kobulda Eron tomonidan qoʻllab-quvvatlangan shia Hizb-i Vahdat kuchlari va Saudiya Arabistoni tomonidan qoʻllab-quvvatlangan vahhobiy Ittehad-e islomiy kuchlar oʻrtasida kurash avj olgani diqqatga sazovor boʻldi. Hizb-i Vahdat, Rahmon Baba oʻrta maktabi kabi Hazara hududlarida joylashtirilgan Ittehad-e Islomiy postlari mavjud edi. Oʻsha paytda yuqori martabali gubernator boʻlgan Nabi Azimiyning yozishmalariga koʻra, jang 1992-yil 31-mayda Kobul yaqinida Hizb-i Vahdat rahbariyatining 4 nafar aʼzosi oʻldirilishi bilan boshlangan. Oʻldirilganlar Karimiy, Sayyid Ismoil Husayniy, Chaman Ali Abuzar va Vasigʻ boʻlib, dastlabki 3 nafari partiya markaziy qoʻmitasi aʼzolari edi. Shundan soʻng, Ittehad-e Islami qoʻmondoni Hoji Shir Alamning mashinasi Pol-e Sorx yaqinida toʻxtatildi va Alem qochib ketgan boʻlsa-da, yoʻlovchilardan biri halok boʻldi. 1992-yil 3-iyunda Kobul gʻarbida Ittehad-e Islomiy va Hizb-i Vahdat kuchlari oʻrtasida shiddatli janglar boʻldi. Har ikki tomon raketalardan foydalandi, tinch aholini oʻldirildi va yaralandi. 4-iyun kuni hazoralar xonadonlari bilan suhbatda aytilishicha, Ittehad-e islom kuchlari Kohte-e Sangi shahridagi uylarini talon-toroj qilgan, 6 nafar tinch aholini oʻldirgan. Ayrim manbalarga koʻra, oʻsha paytdagi qurolli janglarda 100 dan ortiq qurbon boʻlgan[52]. 1992-yil 5-iyunda Kobul gʻarbida Ittehad-e Islomiy va Hizb-i Vahdat kuchlari oʻrtasida navbatdagi toʻqnashuv haqida xabar berildi. Bu yerda har ikki tomon og‘ir artilleriyadan foydalangan, uylar va boshqa fuqarolik inshootlarini vayron qilgan. Uchta maktab bombardimonda vayron bo‘lgan Bombardimon natijasida nomaʼlum sonli tinch aholi halok bo‘ldi va yaralandi. Kobul hayvonot bog‘i yaqinidagi do‘konlarda qurollangan shaxslar odamlarni o‘ldirgan. 1992-yil 24-iyunda Ichki ishlar vazirligi yaqinida joylashgan Jamhuriyat kasalxonasi bombardimon qilindi va yopildi. Jamiyat-i Islomiy va Shoʻro-e Nazar baʼzan ularning pozitsiyalari Hizb-i Vahdat kuchlari tomonidan hujumga uchraganida va iyun/iyul oylarida Hizb-i Vahdat pozitsiyalarini bombardimon qilganda, baʼzan mojaroga qoʻshildi. Harakat qoʻshinlari ham baʼzan jangga qoʻshildi. 

Avgust-dekabr

tahrir

Birgina avgust oyida Kobulda artilleriya snaryadlari, raketalar va parcha-parcha bombalarning bombardimon qilinishi oqibatida 2000 dan ortiq odam halok boʻldi, ularning aksariyati tinch aholi edi. 1-avgust kuni aeroportga raketa hujumi uyushtirildi. Ertasi kuni faqat 150 ta raketa uchirildi va aytishlaricha, bu raketa hujumlari natijasida 50 ga yaqin odam halok boʻldi va 150 kishi yaralandi. 10-avgust kuni erta tongda Hizb-e Islomi Gulbiddin kuchlari uch yoʻnalishdan — Chelaston, Dorulaman va Maranjon togʻidan hujumga oʻtdi. Qizil Xoch kasalxonasiga snaryad ham tushgan. 10-11-aprel kunlari  mingga yaqin raketa Kobulning baʼzi qismlariga, jumladan, aeroportga 250 ga yaqin raketa tushdi. Ayrimlarning hisob-kitoblariga ko‘ra, 1000 ga yaqin odam halok bo‘lgan, hujumlar Hikmatyor kuchlari tomonidan sodir etilgan[10]. 20 avgustga kelib 500 000 kishi Kobulni tark etgani xabar qilingan edi[53]. 1992-yil 13-avgustda Afgʻonistonning Deh shahriga raketa hujumi uyushtirildi, unda kassetali bombalar qoʻllandi. Matbuot xabarlariga koʻra, 80 kishi halok boʻlgan va 150 dan ortiq kishi jarohatlangan. Bunga javoban Shura-i Nazar kuchlari Kart-I Naw, Shoh Shahid va Chiilsatoonni havodan va yerdan bombardimon qilishdi. Ushbu qarshi hujumda 100 dan ortiq kishi halok boʻldi va 120 kishi yaralandi[17].

Biroq Hizb-e Islomi Gulbiddin tinch aholini begʻaraz oʻqqa tutgan yagona jinoyatchi emas edi. Xususan, G‘arbiy Kobulda, Hizb-i Vahdat, Ittehad-e Islomiy va Jamiyat-e Islomiy tinch aholi yashaydigan hududlarni ataylab nishonga olganlikda ayblangan.  Barcha tomonlar Sakre raketalari va UB-16 va UB-32 S-5 havo desant raketalari kabi aniq boʻlmagan raketalardan foydalangan.

Noyabr oyida juda samarali harakat bilan Hikmatyor qoʻshinlari baʼzi arab guruhlari partizanlari bilan Kobuldan 30 mil sharqda joylashgan Sarobi shahridagi elektr stansiyasini toʻsib qoʻydi, poytaxtga elektr energiyasini uzib qoʻydi va unga bogʻliq boʻlgan suv taʼminotini toʻxtatdi. Uning kuchlari va boshqa mujohidlar ham oziq-ovqat karvonlarining shaharga yetib borishiga to‘sqinlik qilgani xabar qilingan. 

23-noyabr kuni oziq-ovqat vaziri Sulaymon Yaarin shahardagi oziq-ovqat va yoqilg‘i omborlari bo‘sh qolganini maʼlum qildi. Hukumat endi qattiq bosim ostida edi. 1992-yil oxirida Hizb-i Vahdat hukumatdan rasman chiqib ketdi va Hizb-I Islomiy bilan yashirin muzokaralar boshladi. 1992-yil dekabr oyida Rabboniy navbatdagi prezidentni saylash uchun shura chaqirishni keyinga qoldirdi. 1992-yil 29-dekabrda Rabboniy prezident etib saylandi va u butun Afgʻoniston vakillaridan iborat parlament tuzishga rozi boʻldi. Bu oy davomida Hizb-i Vahdat va Hizb-i Islomi Gulbiddin oʻrtasida Afgʻoniston Islomiy Davlatiga qarshi ittifoq mustahkamlangani ham diqqatga sazovor. Hizb-i Islomiy Hizb-i Vahdatni qoʻllab-quvvatlash uchun bombardimonlarga qoʻshilgan boʻlsa, Vahdat Dorulamonni qoʻriqlash kabi qoʻshma hujumlarni amalga oshirdi[50]. 1992-yil 30-dekabrda Rishkordagi Hizb-e Islomi Gulbiddin kuchlaridan uchirilgan BM21 raketasi Pul-i Artan shahrida kamida bir bola halok boʻlgan[50].

Qandahor

tahrir

Qandahorda hokimiyat uchun oʻta shiddatli kurash olib borgan va Kobuldagi muvaqqat hukumatga aloqasi boʻlmagan uch xil mahalliy pushtun qoʻmondoni Amir Lalay, Gul Ogʻa Sherzay va Mulla Naqib Ulloh boshchilik qilgan. Shahar pushtun qabilalarining murakkab nizolari tufayli qonunsizlik, jinoyat va vahshiylik markaziga aylandi. 

1993-yil

tahrir

Yanvar-fevral

tahrir

1992-yil iyunidan buyon muvaqqat prezident, shuningdek, Jamiyat-e Islomiy partiyasining rahbari Burhoniddin Rabboniyning vakolatlari Kobulning faqat bir qismi bilan chegaralangan; shaharning qolgan qismi raqib militsiya guruhlari oʻrtasida boʻlingan holda qoldi. 19-yanvar kuni Hizb-e Islomi Gulbiddin kuchlari qoʻmondon Toʻran Kahlil nazorati ostida shahar janubidagi oʻz bazasidan Kobulga raketa hujumlarini qayta tiklashi natijasida qisqa muddatli oʻrtadagi shartnoma buzildi[50]. Hizb-i Islomiy va Jamiyat-i Islomiy oʻrtasidagi bu toʻqnashuvda koʻplab uylar vayron boʻlgan, yuzlab odamlar halok boʻlgan va yaralangan. 

Rabia Balxiy qizlar maktabi yaqinida qo‘mondon Sayid Ali Jan tomonidan egallab turgan „Hizb-i Vahdat“ posti atrofida shiddatli janglar bo‘lgani xabar qilingan. Bu davrda eng eʼtiborlisi Afshar turar-joyiga qarshi boshlangan raketa bombardimonlari boʻldi. Ushbu hududlarning baʼzilari, masalan, Vahdatning Ijtimoiy fanlar institutidagi shtab-kvartirasi harbiy nishonlar hisoblangan, nomutanosib miqdordagi raketalar, tank snaryadlari va minomyotlar tinch aholi yashaydigan hududlarga tushgan[50]. Xabarlarga koʻra, Tap-I Salaamning Hayder tomonidan boshqariladigan front chizigʻidan Ali Akbar Qosemiy boshchiligidagi 095-divizion odamlari tomon koʻplab raketalar uchirilgan. Bu vaqt ichida Hizb-i Vahdat tomonidan sodir etilgan bir hujumda kamida 9 nafar tinch aholi halok boʻldi[50]. 1993-yil 26-fevralda Shura-e Nazar va Hizb-e Islomi Gulbuddin bir-birlarining pozitsiyalarini bombardimon qilganda navbatdagi raketa bombardimonlari amalgaQoʻshimcha maʼlumot olish uchun asosiy maqolaga qarang:nishidan oldin 1000 ga yaqin odam oʻlgan janglarda tinch aholi vakillari asosiy qurbonlar boʻldi. Biroq ertasi kuni Hikmatyorning Hizb-i Islomi Gulbiddin va Hizb-i Vahdatning Kobuldagi raketalari natijasida yana 10 kishi halok boʻldi[50].

Afshar
tahrir

Afshor operatsiyasi Burhoniddin Rabboniyning Afg‘oniston Islomiy Davlati hukumat kuchlarining Hizb-e Islomi Gulbiddin va Hizb-i Vahdat kuchlariga qarshi 1993-yil fevral oyida bo‘lib o‘tgan harbiy operatsiyasi edi. Eron nazoratidagi Hizb-i Vahdat va Pokiston tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan Hikmatyorning Hizb-i Islomi Gulbiddin bilan birgalikda Afshordagi pozitsiyalaridan Kobuldagi aholi zich joylashgan hududlarni o‘qqa tutmoqda. Ushbu hujumga qarshi turish uchun „Islomiy davlat“ kuchlari Vahdat pozitsiyalarini egallash, Vahdat rahbari Abdul Ali Mazoriyni qoʻlga olish va shaharning hukumat nazoratidagi qismlarini birlashtirish maqsadida Afsharga hujum qildi. Operatsiya Qobulning Afshar tumanidagi aholi zich joylashgan tumanida boʻlib oʻtdi. Afshar tumani Kobul gʻarbidagi Afshor togʻining etagida joylashgan. Tumanda asosan hazora etnik guruhi istiqomat qiladi. Abdul Rasul Sayyafning Ittehad-e Islomi qoʻshinlari operatsiyani tinch aholiga qarshi toʻqnashuvga aylantirdi. Ittehod va Vahdat kuchlari oʻz urushlarida tinch aholini qattiq nishonga olgan. Saudiya Arabistoni tomonidan qoʻllab-quvvatlangan vahhobiy Ittehad-e Islami shialarni, Eron nazoratidagi Hizb-i Vahdat esa sunniy musulmonlarni nishonga olgan. 

Mart-dekabr

tahrir

Pokiston va Saudiya Arabistoni vositachiligida mart oyidagi kelishuvga koʻra, Rabboniy va Hikmatyor 1994-yil oxirida saylovlar oʻtkazilgunga qadar hokimiyatni boʻlishishga kelishib oldilar. Hikmatyorning sharti Mas’udning mudofaa vaziri lavozimidan isteʼfoga chiqishi edi. Tomonlar 20-may kuni Jalolobodda yangi tinchlik kelishuviga kelishib oldilar, unga koʻra Masud mudofaa vaziri lavozimidan voz kechishga rozi boʻldi. Mas’ud tinchlikka erishish uchun isteʼfoga chiqqan edi.  Hikmatyor dastlab bosh vazir lavozimini qabul qildi, biroq vazirlar mahkamasining bir majlisida qatnashgach, yana Kobulni tark etdi va Kobulni bombardimon qila boshladi va Kobul va uning atrofida bombali hujumlar, koʻcha janglari va raketa hujumlarida 700 dan ortiq odam halok boʻldi. Masud shaharni raketa hujumlaridan himoya qilish uchun mudofaa vaziri lavozimiga qaytdi. 

1994-yil

tahrir

Yanvar-iyun

tahrir

1994-yilning yanvarida Doʻstum turli sabablarga koʻra Gulbiddin Hikmatyor kuchlariga qoʻshildi. Hizb-i Islomi Gulbiddin yangi ittifoqdoshlari Hizb-i Vahdat va Junbish-i Milliy bilan birgalikda Mas’ud kuchlari va muvaqqat hukumatga qarshi Sho‘ro Xamahangiy kampaniyasini boshladi. Bu davrda Hizb-e Islomi Gulbiddin Junbish havo kuchlaridan Jamiyat-i Islomiy pozitsiyalarini bombardimon qilishda ham, ularning askarlarini taʼminlashda ham foydalana oldi. Bu Hizb-e Islomi Gulbiddin nomidan kattaroq artilleriya bombardimoniga olib keldi[50]. Hizb-i Islomi Gulbiddin va Junbish-i Milliy bu vaqt ichida Kobul markazining bir qismini egallashga muvaffaq boʻldi. Junbish kuchlari, ayniqsa, talon-toroj qilish, zoʻrlash va qotillikni sodir etganliklari uchun alohida ajralib turishgan[50] 51-polk qoʻmondoni Shir Arab[50] Qosim Jangal Bogʻ, Ismoil Divanah ["Majnun Ismoil"] va Abdul Cherik[17] kabi baʼzi qoʻmondonlarni alohida taʼkidlanadilar. Afgʻoniston Adliya loyihasiga koʻra, 1994-yil iyunigacha boʻlgan bu davrda 25 ming kishi halok boʻlgan. Mikrorayon atrofidagi hududlar ayniqsa qonli edi. Hozirga kelib Kobul aholisi Kobuldan koʻplab koʻchib oʻtish tufayli Sovet davridagi 2 000 000 dan 500 000 ga kamaydi.

Iyul-dekabr

tahrir

Human Rights Watch maʼlumotlariga koʻra, koʻplab Eron agentlari Hizb-i Vahdatga yordam berishgan, chunki „Eron Vahdatning harbiy qudratini va yangi hukumatdagi taʼsirini maksimal darajada oshirishga harakat qilmoqda“[5][17][54]. Saudiyalik agentlar „vahhobiy Abdul Rasul Sayyaf va uning Ittehad-e Islomiy guruhini bir xil maqsadda kuchaytirishga harakat qilishdi“. [5] [17] „Tashqi kuchlar Afgʻonistondagi beqarorlikni oʻzlarining xavfsizlik va siyosiy rejalarini amalga oshirish imkoniyati sifatida koʻrdilar“[40]. Human Rights Watch tashkilotining yozishicha, „odatda Ahmadshoh Mas’ud, Sibg‘atulloh Mojaddediy yoki Burhoniddin Rabboniy (muvaqqat hukumat) vakillari yoki Xalqaro Qizil Xoch Qo‘mitasi (XQXQ) rasmiylari tomonidan muzokaralar olib boriladigan sulh bitimlari bir necha kun ichida barbod bo‘ldi“[17].

Tolibon harakati birinchi marta 1994-yil avgust oyida Afgʻonistonni hozirgi korruptsiyalashgan rahbariyatidan ozod qilish va sof islom jamiyatini oʻrnatish maqsadi bilan harbiy maydonda paydo boʻlgan.  Harper’s Weekly jurnalining 2009-yil dekabr sonida toliblar Qandahor shahri atrofidagi tumanlardan kelib chiqqani haqida xabar berilgan edi[55]. 1994-yil oktyabrga kelib Tolibon harakati Pokiston[56][57][58][59][60][61][62][63] tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Tolibon Markaziy Osiyoga savdo yoʻllari xavfsizligini taʼminlash va Kobulda oʻz manfaatlariga mos hukumat oʻrnatish yoʻlidan bordi[64][65][66][67] Pokistonlik siyosatchilar o‘sha vaqtlarda Tolibonni qo‘llab-quvvatlaganini qayta-qayta rad etishgan[42][5]. Ammo Pokiston ichki ishlar vaziri Nasirulloh Bobar kabi yuqori martabali amaldorlar keyinchalik „Tolibonni biz yaratdik“[44] deb taʼkidlaydi va Pokistonning sobiq prezidenti Musharraf „magʻlubiyatga uchraganimiz“ uchun „biz Tolibon tomonida boʻldik“ deb yozadi. Tolibonga qarshi kuchlar[45].

1994-yil oktyabr oyida Kobuldagi Qala Fathulloh shahrida to‘y marosimida bomba portlab, 70 nafar tinch aholi halok bo‘ldi. Maʼlumotlarga koʻra, bir necha kun ichida hududda hech qanday jangovar harakatlar kuzatilmagan[68].

Shuningdek, 1994-yil oktyabr oyida Tolibon Qandahorda qoʻzgʻolon koʻtardi. 1994-yil 12-oktyabrda Tolibon Qandahorning Spin Boldak tumanini egallab, birinchi g‘alabasini qo‘lga kiritdi[55]. Keyin ular 1994-yil 5-noyabrda Qandahor shahrini egallab olishdi va tez orada janubning katta qismini egallashga kirishdilar.

Mas’ud qoʻshinlari 1994-yil oxiriga kelib, Junbish-i Milliy va Doʻstum poytaxt Kobulda mudofaa holatidan va ularni oʻzlarining koʻpgina istehkomlaridan siqib chiqardi. Mas’ud Kobulni tobora koʻproq nazoratga oldi. Shu bilan birga Junbish Jamiyat-i Islomiyni Mozori Sharifdan siqib chiqara oldi.

1995-yil

tahrir

Yanvar-mart

tahrir

Muvaqqat prezident Rabboniy 1994-yil 28-dekabrda vakolat muddati tugagach, isteʼfoga chiqishdan bosh tortdi va 1-yanvarda BMT tinchlik elchisi Mahmud Mistiri Kobulga qaytib keldi[1]. 10-yanvar kuni Rabboniy isteʼfoga chiqishni va agar Hikmatyor chiqib ketishga rozi boʻlsa, hokimiyatni BMTning 23 aʼzolik muvaqqat maʼmuriyatiga topshirishni taklif qildi. 12-yanvarda shartnoma tuzishga kelishib olindi, biroq 19-yanvarda yana bombardimon boshlandi va kamida 22 kishi halok boʻldi[1]. 22-31-yanvar kunlari Doʻstumning „Junbish-i Milliy“ partiyasi Qunduz shahri va viloyatida hukumat pozitsiyalarini bombardimon qildi, 100 kishi halok boʻldi, 120 dan ortiq odam yaralandi. Shahar 5-fevral kuni Doʻstum qoʻliga oʻtdi. Rabboniy 22-sana isteʼfoga chiqishini aytib, 21-da isteʼfosini yana kechiktirdi[1]. Yanvar oyi oxirida Gʻazni Tolibon qoʻliga oʻtdi. Tolibon va Rabboniy kuchlari oʻrtasidagi vaqtinchalik ittifoqni oʻz ichiga olgan jangda Hikmatyor yuzlab odamlari va bir qancha tanklarini yoʻqotdi[1].

Shu bilan birga, Tolibon Kobulga yaqinlasha boshladi, fevral oyi boshida Vardakni va 1995-yil 10-fevralda viloyat markazi Maydan Sharni egallab oldi. 1995-yil 14-fevralda Hikmatyor Tolibonning oldinga siljishi tufayli Charasiobdagi artilleriya pozitsiyalarini tark etishga majbur boʻldi. 25-27-fevral kunlari Karte Seh, Kote Sangi va Karte Chahar shaharlarida hukumat kuchlari va Hizb-i Vahdat oʻrtasida toʻqnashuvlar boʻlib oʻtdi, natijada 10 kishi halok boʻldi va 12 kishi yaralandi[1]. Mart oyida Masud Hizb-i Vahdatga qarshi hujum boshladi va Karte Seh va Kote Sangida Vahdat kuchlarini tuzoqqa oldi. Boshqa maʼlumotlarga koʻra, Jamiyat-e Islomiy kuchlari ham bu davrda tinch aholiga nisbatan ommaviy zoʻrlash va qatl uyushtirgan[50]. Tolibon bombardimon ostida orqaga chekindi, Mazoriyni oʻzlari bilan olib, Qandahorga ketayotganda vertolyotdan tashlab yuborishdi. Keyin Tolibon Hizb-e Islomiy qurollaridan foydalangan holda Kobulga qarshi hujumlarni davom ettirdi. Tolibon chekinar ekan, Kobulning janubi-g‘arbiy qismida Rabboniy va Mas’ud qo‘mondonligi ostidagi kuchlar tomonidan etnik hazoralarga qarshi katta miqdordagitalon-toroj qilingani aytiladi[69]. Ushbu janglar davridagi tinch aholi qurbonlari hisob-kitoblariga koʻra, 100 kishi halok boʻlgan va 1000 kishi yaralangan[1].

1995-yil 12-martdan boshlab Masud kuchlari Tolibonga qarshi hujum boshladi va ularni Kobul atrofidagi hududdan haydab chiqarishga muvaffaq boʻldi, 19-martda Chorosiyobni qaytarib oldi va bir necha oylik nisbatan tinch davr boshlandi. Jangda yuzlab Tolibon halok boʻldi va ular birinchi marta ogʻir magʻlubiyatga uchradi. Biroq chekinish chog‘ida Tolibon poytaxt Kobulni o‘qqa tutdi. 16-mart kuni Rabboniy yana bir bor isteʼfoga chiqmasligini eʼlon qildi. 30-mart kuni Chorosiyobda 22 ta erkak jasadi, 20 tasi boshidan oʻq uzilgan qabr topildi[1].

Aprel-sentyabr

tahrir

4-aprel kuni Tolibon Farah viloyatida 800 ga yaqin hukumat askarini oʻldirdi va yana 300 nafarini asirga oldi, biroq keyinchalik chekinishga majbur boʻldi[1]. May oyi boshida Rabboniy kuchlari Maydon Sharda Tolibonga hujum qilgan edi[1]. Hindiston va Pokiston 3-4-may kunlari Kobuldagi diplomatik vakolatxonalarini qayta ochishga kelishib oldilar. 11-may kuni Ismoilxon va Rabboniy kuchlari Farahni Tolibondan qaytarib oldi. Xabar qilinishicha, Ismoil Xon kassetali bombalardan foydalangan va 220-250 qurolsiz tinch aholini oʻldirgan[1]. 14-16-may oraligʻida Hilmand va Nimruz Rabboniy va Xon qoʻshinlariga oʻtadi. 20-may kuni Hizb-i Vahdat kuchlari Bomiyonni egallab oldi. 5-iyun kuni Doʻstum qoʻshinlari Samanganda Rabboniy qoʻshinlariga hujum qildi. 20 dan ortiq kishi halok boʻldi va ikkala kuch Bagʻlonda jangni davom ettirmoqda. 9-iyun kuni hukumat va Tolibon oʻrtasida 10 kunlik sulh imzolandi. 15-iyun kuni Doʻstum Kobul va Qunduzni bombardimon qildi. 250 kg li bombalar Kobulning turar-joy hududiga tashlandi, natijada ikki kishi halok boʻldi va bir kishi yaralandi.[1]. 20-iyun kuni hukumat Bomiyonni qaytarib oldi. 23-iyul kuni Doʻstum va Vahdat Bomiyon hukumatdan qaytarib olishga muvaffaq boʻldi. 3-avgust kuni Tolibon Qandahorda Rossiya yuk samolyotini oʻgʻirlab, Rabboniy uchun moʻljallangan qurollarni qoʻlga oldi. Hukumat 28-avgust kuni Girishk va Hilmandni Tolibondan tortib oldi, ammo Girishkni ushlab tura olmadi. Sentyabr oyida Doʻstum qoʻshinlari Bodgʻisni qoʻlga oldi. Tolibon 2-sentyabrda Farahni, 3-da Shindandni egallashga muvaffaq boʻldi. 5-sentyabrda Hirot quladi, Ismoilxon Mashhadga qochib ketdi. Baʼzilar buni Doʻstum va Tolibon oʻrtasidagi norasmiy ittifoq va Doʻstumning shaharni bombardimon qilgani bilan bogʻlaydi[1]. Eron esa chegarani yopdi. 6-sentyabr kuni olomon Kobuldagi Pokiston elchixonasiga bostirib kirdi, bir kishi halok boʻldi, 26 kishi, jumladan Pokiston elchisi yaralandi.

oktyabr-dekabr

tahrir

11-oktyabrda Tolibon Chorosiyobni qaytarib oldi. Milliy yarashuv komissiyasi o‘sha kuni tinchlik bo‘yicha o‘z takliflarini taqdim etdi. 15-oktyabrda Bomiyon Tolibon qoʻliga oʻtdi. 1995-yil 11-13-noyabr oralig‘ida Kobul janubidagi Tolibon pozitsiyalaridan raketa va artilleriya o‘qlari shaharning tinch aholi punktlariga zarba berishi natijasida kamida 57 qurolsiz tinch aholi halok bo‘ldi va 150 dan ortiq kishi yaralandi. Birgina 11-noyabr kuni tinch aholi hududlariga 170 dan ortiq raketa va snaryadlar tushishi oqibatida 36 nafar tinch aholi vafot etdi. Bombalar asosan, Salvo Foruzga bozoriga, yana biri Kobulning boshqa qismlaridan koʻplab odamlar istiqomat qilgan Taimani tumaniga kelib tushgan. Artilleriya va raketa hujumlariga uchragan boshqa turar-joy hududlari Kobul shimoli-gʻarbidagi Bagʻbala tumani va shaharning kichik xorijiy jamoatchiligi yashaydigan Vazir Akbar Xon edi[48]. Shimolda Rabboniy qoʻshinlari Doʻstumdan koʻplab tumanlarni qaytarib olib, Balx viloyatini nazorat qilish uchun kurash olib bordi.

1995-yil 20-noyabrda Tolibon kuchlari hukumatga 5 kunlik ultimatum berdilar, agar Rabboniy va uning kuchlari shaharni tark etmasalar, bombardimon qilishni davom ettirishlarini maʼlum qildilar. Bu ultimatum oxir-oqibat bekor qilindi[48]. Dekabr oyi oxiriga kelib, Kobulda Tolibon kuchlari tomonidan shaharni qayta-qayta raketa otish, otishma va baland balandlikdan bombardimon qilish oqibatida 150 dan ortiq odam halok bo‘ldi[69].

1996-yil

tahrir

Yanvar-sentyabr

tahrir

2-3-yanvar kunlari Tolibonning raketa hujumi oqibatida 20-24 kishi halok boʻldi, yana 43-56 kishi yaralandi[1]. 10-yanvar kuni Tolibon va muxolifatga tinchlik taklifi taqdim etildi. 14-yanvar kuni Hikmatyor Kobulning gʻarbiy yoʻlini toʻsib, shaharni qurshab oldi. Biroq, yanvar oyi oʻrtalarida Eron aralashuvi bilan Hizb-i Vahdatning Xalili guruhi Kobul — Bomiyon yoʻlining ochilishiga olib keladigan tinchlik bitimini imzoladi. 20-yanvar kuni Qandahorda Tolibon o‘rtasida fraksiyaviy janglar boshlandi. 1-fevral kuni Tolibon Kobuldagi turar-joyni bombardimon qildi, natijada 10 nafar tinch aholi halok boʻldi. 3-fevral kuni Qizil Xoch Kobulga yuklarni havo orqali yetkaza boshladi[1]. 26-fevral kuni Hikmatyor va Sayid Jaʼfar Nodiriyning Do‘stum Ismoiliy tarafdorlari guruhi Bag‘lon viloyatining Pul-i Xumri shahrida jang qildi. 4-mart kuni o‘t ochishni to‘xtatish kelishuviga erishilgunga qadar yuzlab odamlar halok bo‘ldi va ismoiliylar fraksiyasi 11 muhim pozitsiyasini yo‘qotdi[1].

1996-yilda Tolibon Kobulni bosib olish uchun qaytib keldi[70]. Tahlilchi Ahmad Rashid oʻsha paytda Tolibonni Pokiston tomonidan qatʼiy qoʻllab-quvvatlagan deb hisoblaydi, shuningdek, unchalik taniqli boʻlmagan manbalar Tolibonning ogʻir qurollarini hisobga olgan holda Pokiston tomonidan qoʻllab-quvvatlangan deb gumon qilmoqda[49].

7-mart kuni Hikmatyor va Burhoniddin Rabboniy hukumati Tolibonga qarshi harbiy chora ko‘rish to‘g‘risida kelishuv imzoladi.

11-aprel kuni hukumat Gʻor viloyatidagi Sagʻar tumanini katta oʻq-dorilar omborlari bilan birga Tolibondan tortib oldi. Ammo Chagʻcharonda janglar davom etmoqda va Tolibon Shahroq tumanini egallab oldi[1]. 4-may kuni Eronning Kobuldagi elchixonasi oʻqqa tutildi va ikki xodim yaralandi. 12-may kuni Hikmatyor qoʻshinlari Tolibonga qarshi mudofaa uchun Kobulga yetib keldi. 24-may kuni Rabboniy va Hikmatyor oʻrtasida yana bir tinchlik shartnomasi imzolandi. 24-iyun kuni Afgʻonistondagi oʻzbek harbiy qoʻmondoni Rasul Pahlavon Mozori Sharif yaqinida pistirmada halok boʻldi. Bu keyinchalik Shimoldagi kuchlar muvozanatiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. 

3-iyulda 10 kishidan iborat vazirlar mahkamasi tuziladi. Hikmatyor partiyasiga mudofaa va moliya vazirliklari; Rabboniy ichki va tashqi ishlar vazirliklarini oldi. Sayyof partiyasi maorif, maʼlumot va madaniyatga ega boʻlsa, „Harakati Islomiy“ rejalashtirish, mehnat va ijtimoiy farovonlik, „Hizb-i Vahdat Akbariy“ guruhi esa tijoratga ega boʻldi. Boshqa 12 ta o‘rin boshqa fraksiyalar uchun ochiq qoldi[1].

8-avgust kuni hukumat qoʻshinlari Chagʻcharonni egallab olishdi, lekin yana uni boy berishdi. 11-sentyabrda Jalolobod Tolibon qo‘liga o‘tdi, so‘ngra ular Sarobiga yurish qildi. 12-sentyabr kuni Tolibon Lagʻmon viloyatidagi Mihtarlamni qoʻlga oldi. 22-sentyabr kuni Kunar viloyati Tolibon qoʻliga oʻtdi[1].

Tolibon hokimiyatni egallashi

tahrir
 
1996-yil kuzida Kobul Tolibon tomonidan bosib olinganidan keyin Afgʻonistondagi siyosiy nazoratni koʻrsatadigan xarita.

25-sentyabrda Kobulning sharqiy posti boʻlgan strategik ahamiyatga ega Sarobi shahri[1] Tolibon[41] qoʻliga oʻtdi, ular uni muvaqqat hukumat qoʻshinlaridan tortib oldilar. [1] 50 kishi halok boʻldi va Tolibon qochgan hukumat askarlaridan koʻplab qurollarni tortib oldi[1].

26-sentyabrda Tolibon Kobulga hujum qilganda[1] muvaqqat mudofaa vaziri Ahmadshoh Masud Kobul shimolidagi shtab-kvartirasida uning va prezident Rabboniy muvaqqat hukumat kuchlari qurshab olingan degan xulosaga keldi[41] va tezda evakuatsiya qilishga[41] qaror qildi. Shuningdek, Hizb-e Islomi Gulbiddin rahbari Hikmatyor Kobuldan chiqib ketdi[1].

Kechga yaqin[41] yoki 27-sentyabrning ertasi kuni[1] Tolibon Kobulni bosib oldi[41][1]. Tolibon yetakchisi Mulla Muhammad Umar oʻzining oʻrinbosari Mulla Muhammad Rabboniyni Afgʻoniston Islom Amirligi deb atalgan milliy boshqaruv kengashiga rahbar etib tayinladi[1]. Ayni paytda Tolibon Afg‘onistonning katta qismini nazorat qilgan[71].

Oqibat

tahrir

Tolibon hokimiyatda bo‘lganida o‘zining birinchi harakatlarida sobiq prezident Najibullohni va uning ukasini osib o‘ldirdi[72].   Barcha asosiy hukumat inshootlari, jumladan, prezident saroyi, mudofaa, xavfsizlik va tashqi ishlar vazirliklari bir necha soat ichida Tolibon qoʻliga oʻtdi.

1996-yil 5-oktyabrda Tolibon Salang dovonida Masud qoʻshinlariga hujum qildi, ammo katta yoʻqotishlarga uchradi. 1-oktyabr kuni Masud Jabal Saraj va Charikarni qaytarib oldi. Bagramni bir haftadan keyin qaytarib olishdi[1]. 21-30-oktyabr kunlari Masud qoʻshinlari poytaxt yoʻlida toʻxtab qoldi. 25-oktyabr kuni Tolibon Bodgʻis viloyatini egallab olganini daʼvo qilib, Faryobda Doʻstum qoʻshinlariga hujum qila boshladi. 27-28-oktyabrda Tolibonga qarshi kuchlar Kobulni qaytarib olishga urindilar, biroq bunga erisha olmadilar. 30-oktyabr kuni Nangarhor viloyatidagi Dara-I-Nur tumani Tolibonga qarshi kuchlar qo‘liga o‘tdi, ammo noyabr oyi boshida qaytarib olingan. Bag‘dis viloyatida ham janglar bo‘lib o‘tdi, ikkala tomondan ham muhim yutuqlarga erishilmadi. Ismoil Xonning kuchlari Tolibonga qarshi ittifoqni qoʻllab-quvvatlash uchun Erondan olib kelingan. 4-noyabr kuni Doʻstum qoʻshinlari Hirot aeroportini bombardimon qilgan va Tolibonga qarshi kuchlar Konar viloyatining Nurgal tumanini nazoratga olgan. 9-12-noyabr kunlari Do‘stumning samolyotlari Kobul aeroportini bombardimon qildi. 20-noyabr kuni BMT Qochqinlar bo‘yicha Oliy komissarligi Kobuldagi barcha faoliyatni to‘xtatdi. 21-22-dekabr kunlari Hirotda ayollar xalqaro tashkilotlardan yordam talab qilgani uchun Tolibonga qarshi namoyishlar boʻlib oʻtdi, biroq u zoʻravonlik bilan tarqatib yuborildi. 28-29-dekabr kunlari Bagram aviabazasiga qarshi yirik hujum boshlandi va baza qurshab olindi[1].

Pokiston va G‘arb matbuotida „Shimoliy ittifoq“ nomi bilan tanilgan Birlashgan front Mas’ud boshchiligida Tolibonga qarshi tuzilgan. Keyingi yillarda 1 milliondan ortiq odam Tolibondan qochib ketdi, ularning aksariyati Masud nazorati ostidagi hududlardan panoh topgan. Kobuldagi Afgʻoniston boʻyicha rejalarini toʻxtatgan dahshatli vaziyatdan xalos boʻlgan Ahmadshoh Mas’ud oʻz nazorati ostidagi hududlarda demokratik tuzilmalar oʻrnatdi.  Bu urush voqealari Afgʻonistondagi fuqarolar urushiga (1996-2001) olib keldi.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 Afghanistan: Chronology of Events January 1995 — February 1997 (Report). Immigration and Refugee Board of Canada. February 1997. https://www.justice.gov/sites/default/files/eoir/legacy/2014/01/16/Af_chronology_1995-.pdf. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Sifton, John (6 July 2005). Blood-Stained Hands: Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity (chapter II, Historical background) (Report). Human Rights Watch. https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity#7ea268. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Urban, Mark. „Afghanistan: power struggle“. PBS (1992-yil 28-aprel). 2007-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 27-iyul.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Sifton, John (6 July 2005). Blood-Stained Hands: Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity (ch. III, Battle for Kabul 1992-93) (Report). Human Rights Watch. https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity#96a8e1. 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 Saikal (2004).
  6. ↑ 6,0 6,1 „The Peshawar Accord, April 25, 1992“. Website photius.com. Text from 1997, purportedly sourced on The Library of Congress Country Studies (USA) and CIA World Factbook. Retrieved 22 December 2017.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 For details and reference sources see section 'Timelineʼ below
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 „Afghanistan: The massacre in Mazar-i Sharif. (Chapter II: Background)“. Human Rights Watch (1998-yil noyabr). 2008-yil 2-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-mart.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Sifton, John (6 July 2005). Blood-Stained Hands: Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity (ch. III, Battle for Kabul 1992-93; see under § Violations of International Humanitarian Law) (Report). Human Rights Watch. https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity#96a8e1. Qaraldi: 2 March 2020. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Jamilurrahman, Kamgar. Havadess-e Tarikhi-e Afghanistan 1990–1997. Peshawar Markaz-e Nashrati, translation by Human Rights Watch, Meyvand, 2000 — 66–68-bet. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 'The Talibanʼ. Mapping Militant Organizations. Stanford University. Updated 15 July 2016. Retrieved 24 September 2017.
  12. ↑ See reference sources in Taliban#Role of the Pakistani military and Taliban#Pakistan
  13. ↑ Clements, Frank (2003). "Civil War". Conflict in Afghanistan: A Historical Encyclopedia Roots of Modern Conflict. ABC-CLIO. 49 b. ISBN 9781851094028. https://books.google.com/books?id=bv4hzxpo424C. Qaraldi: 12 March 2015. 
  14. ↑ „A Decade Ago, Massoud's Killing Preceded Sept. 11“. NPR.org.
  15. ↑ „Mujahedin Victory Event Falls Flat“. Danish Karokhel (2003-yil 5-aprel). 2014-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  16. ↑ „Kabul at War (1992–1996) : State, Ethnicity and Social Classes“. Gilles Dorronsoro (2007-yil 14-oktyabr).
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 Sifton, John (6 July 2005). Blood-Stained Hands: Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity (Report). Human Rights Watch. https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 „Ittihad“, Blood-Stained Hands: Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity. Human Rights Watch, 2005. Qaraldi: 2016-yil 28-fevral.  (Wayback Machine saytida 2016-03-07 sanasida arxivlangan)
  19. ↑ Anderson, John Lee. The Lion's Grave, 26 November 2002, Atlantic Books, 2002 — 224-bet. ISBN 1-84354-118-1. 
  20. ↑ Phil Rees. „A personal account“. BBC News (2001-yil 2-dekabr). Qaraldi: 2008-yil 21-aprel.
  21. ↑ „Pakistan Pleads for Cease-Fire in Afghanistan“. The New York Times (1992-yil 27-avgust).
  22. ↑ „Afghan Peace Mission“. The Independent UK (1992-yil 26-avgust). 2012-yil 3-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 2-avgust.
  23. ↑ Marsden, Peter. The Taliban: War, Religion and the New Order in Afghanistan, 15 September 1998. ISBN 9781856495226. 
  24. ↑ 24,0 24,1 „Blood-Stained Hands, Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity“. Human Rights Watch.
  25. ↑ 25,0 25,1 Amin Saikal. Modern Afghanistan: A History of Struggle and Survival, 1st, London New York: I.B. Tauris & Co, 2006 — 352-bet. ISBN 1-85043-437-9. 
  26. ↑ Gutman, Roy (2008): How We Missed the Story: Osama Bin Laden, the Taliban and the Hijacking of Afghanistan, Endowment of the United States Institute of Peace, 1st ed., Washington DC.
  27. ↑ „Afghanistan: Blood-Stained Hands: III. The Battle for Kabul: April 1992-March 1993“.
  28. ↑ „Afghanistan: Blood-Stained Hands: III. The Battle for Kabul: April 1992-March 1993“.
  29. ↑ „Afghanistan: Blood-Stained Hands: III. The Battle for Kabul: April 1992-March 1993“.
  30. ↑ Vogelsang (2002), p. 324.
  31. ↑ 31,0 31,1 „Abdul Rashid Dostum“. Islamic Republic of Afghanistan. 2009-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 18-mart.
  32. ↑ Anthony Davis, 'The Battlegrounds of Northern Afghanistan,' Jane's Intelligence Review, July 1994, p.323-4
  33. ↑ Vogelsang (2002), p. 232.
  34. ↑ The Last Warlord: The Life and Legend of Dostum, the Afghan Warrior Who Led US Special Forces to Topple the Taliban Regime by Brian Glyn Williams, 2013
  35. ↑ Tomsen, Peter. The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers. PublicAffairs, 2011 — 405–408-bet. ISBN 978-1-58648-763-8. 
  36. ↑ 'The Rise of the Talibanʼ (etc.). Amazon.com. Retrieved 14 January 2018. N.B.: The relevance of this web page lies in the two 'Editorial Reviews' which suggest that mr. Nojumi is not held in great respect among acknowledged historians.
  37. ↑ Nojumi (2002).
  38. ↑ Shaffer, Brenda. The Limits of Culture: Islam and Foreign Policy. MIT Press, 2006 — 267-bet. ISBN 978-0-262-19529-4. Qaraldi: 2017-yil 30-sentyabr. „Pakistani involvement in creating the movement is seen as central“ 
  39. ↑ See further references in Taliban#Role of the Pakistani military and Taliban#Pakistan
  40. ↑ 40,0 40,1 {{{editor}}}: „The September 11th Sourcebooks, Volume VII: The Taliban File“. National Security Archive. George Washington University (2003-yil 11-sentyabr).
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 41,5 Coll (2004).
  42. ↑ 42,0 42,1 Hussain, Rizwan. Pakistan and the Emergence of Islamic Militancy in Afghanistan. Ashgate, 2005 — 208-bet. ISBN 978-0-7546-4434-7. 
  43. ↑ „The ISI's Great Game in Afghanistan“. The Diplomat – The Diplomat is a current-affairs magazine for the Asia-Pacific, with news and analysis on politics, security, business, technology and life across the region. (2014-yil 8-iyun). Qaraldi: 2019-yil 8-oktyabr.
  44. ↑ 44,0 44,1 McGrath, Kevin. Confronting Al-Qaeda: New Strategies to Combat Terrorism. Naval Institute Press, 2011 — 138-bet. ISBN 978-1-61251-033-0. 
  45. ↑ 45,0 45,1 Musharraf, Pervez. In the Line of Fire: A Memoir. Simon and Schuster, 2006 — 209-bet. ISBN 978-0-7432-9843-8. 
  46. ↑ Maley, William. The Afghanistan Wars: Second Edition. Palgrave Macmillan, 2009 — 288-bet. ISBN 978-1-137-23295-3. 
  47. ↑ „Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978–2001“. Afghanistan Justice Project (2005). 2013-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-mart.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 Afghanistan: Further Information on Fear for Safety and New Concern: Deliberate and Arbitrary Killings: Civilians in Kabul (Report). Amnesty International. 16 November 1995. https://www.amnesty.org/en/documents/asa11/015/1995/en/. 
  49. ↑ 49,0 49,1 Video 'Starving to Death', Massoud defending Kabul against the Taliban siege in March 1996. (With horrifying pictures of civilian war casualties.) By Journeyman Pictures/Journeyman.tv. Retrieved on YouTube, 27 June 2018.
  50. ↑ 50,00 50,01 50,02 50,03 50,04 50,05 50,06 50,07 50,08 50,09 50,10 50,11 50,12 50,13 Afghanistan Justice Project (2005).
  51. ↑ De Ponfilly, Christophe. Massoud l'Afghan. Gallimard, 2001 — 405-bet. ISBN 2-07-042468-5. 
  52. ↑ Herbaugh, Sharon. Pro-Government militias intervene as fighting continues in Kabul. Associated Press (1992-yil 5-iyun).
  53. ↑ Bruno, Philip. La seconde bataille de Kaboul 'le gouvernment ne contrôle plus rien. Le Monde (1992-yil 20-avgust).
  54. ↑ Gutman (2008).
  55. ↑ 55,0 55,1 Aikins, Matthieu (December 2009). "The Master of Spin Boldak: Meet the mobsters who run the show in one of the world's deadliest cities". Harper's Magazine December 2009. https://harpers.org/archive/2009/12/the-master-of-spin-boldak/4/. 
  56. ↑ Shaffer, Brenda. The Limits of Culture: Islam and Foreign Policy. MIT Press, 2006 — 267-bet. ISBN 978-0-262-19529-4. „Pakistani involvement in creating the movement is seen as central“ 
  57. ↑ Forsythe, David P. Encyclopedia of Human Rights. Oxford University Press, 2009 — 2-bet. ISBN 978-0-19-533402-9. „In 1994 the Taliban was created, funded and inspired by Pakistan“ 
  58. ↑ Gardner, Hall. American Global Strategy and the 'War on Terrorism'. Ashgate, 2007 — 59-bet. ISBN 978-1-4094-9589-5. 
  59. ↑ Jones, Owen Bennett. Pakistan: Eye of the Storm. Yale University Press, 2003 — 240-bet. ISBN 978-0-300-10147-8. „The ISI's undemocratic tendencies are not restricted to its interference in the electoral process. The organisation also played a major role in creating the Taliban movement.“ 
  60. ↑ Randal, Jonathan C.. Osama: The Making of a Terrorist. I.B.Tauris, 2012 — 26-bet. ISBN 978-1-78076-055-1. „Pakistan had all but invented the Taliban, the so-called Koranic students“ 
  61. ↑ Peimani, Hooman. Falling Terrorism and Rising Conflicts: The Afghan "Contribution" to Polarization and Confrontation in West and South Asia. Greenwood Publishing Group, 2003 — 14-bet. ISBN 978-0-275-97857-0. „Pakistan was the main supporter of the Taliban since its military intelligence, the Inter-Services Intelligence (ISI) formed the group in 1994“ 
  62. ↑ Hilali, A. Z.. US-Pakistan Relationship: Soviet Invasion of Afghanistan. Ashgate, 2005 — 248-bet. ISBN 978-0-7546-4220-6. 
  63. ↑ Rumer, Boris Z.. Central Asia: A Gathering Storm?. Taylor & Francis, 2015 — 103-bet. ISBN 978-1-317-47521-7. 
  64. ↑ Pape, Robert A.. Cutting the Fuse: The Explosion of Global Suicide Terrorism and How to Stop It. University of Chicago Press, 2010 — 140–141-bet. ISBN 978-0-226-64564-3. 
  65. ↑ Harf, James E.. The Unfolding Legacy of 9/11. University Press of America, 2005 — 122-bet. ISBN 978-0-7618-3009-2. 
  66. ↑ Hinnells, John. Religion and Violence in South Asia: Theory and Practice. Routledge, 2007 — 154-bet. ISBN 978-1-134-19219-9. 
  67. ↑ Boase, Roger. Islam and Global Dialogue: Religious Pluralism and the Pursuit of Peace. Routledge, 2016 — 85-bet. ISBN 978-1-317-11262-4. „Pakistan's Inter-Services Intelligence agency used the students from these madrassas, the Taliban, to create a favourable regime in Afghanistan“ 
  68. ↑ Women in Afghanistan: A Human Rights Catastrophe (Report). Amnesty International. 17 May 1994. https://www.amnesty.org/en/documents/ASA11/003/1995/en/. 
  69. ↑ 69,0 69,1 „Afghanistan Human Rights Practices, 1995“. U.S. Department of State (1996-yil mart). 2010-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 7-dekabr.
  70. ↑ Maley, William. Fundamentalism Reborn?: Afghanistan and the Taliban. New York University Press, 1998 — 87-bet. ISBN 978-0-8147-5586-0. 
  71. ↑ Country profile: Afghanistan (published August 2008) (page 3). Library of Congress. Retrieved 13 February 2018.
  72. ↑ Lamb, Christina. „President of hell: Hamid Karzai's battle to govern post-war, post-Taliban Afghanistan“. The Sunday Times (2003-yil 29-iyun). 2015-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan.

Adabiyotlar

tahrir

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Afgʻonistonda_fuqarolar_urushi_(1992–1996)&oldid=5192889" dan olindi