Fargʻona viloyati (Rossiya imperiyasi)
Fargʻona viloyati — Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiruvchi viloyatlardan biri boʻlgan. Viloyat 1876-yil 19-fevralda Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan Qoʻqon xonligi hududida tashkil qilingan. Fargʻona viloyati tarkibiga Margʻilon, Andijon, Qoʻqon, Namangan, Oʻsh uyezdlari va Pomir kirgan. Maydoni taxminan 160,1 ming km. Maʼmuriy markazi — Yangi Margʻilon shahri (1907—1924-yillarda Skobelev shahri deb nomlangan). Fargʻona viloyati (Rossiya imperiyasi) aholisi 1897-yilgi aholi roʻyxatiga koʻra, 1 560 411 kishidan iborat boʻlgan. Aholisining asosiy mashgʻuloti — dehqonchilik va chorvachilik. Viloyatda ekin ekiladigan yerlar maydoni 860 000 desyatinani tashkil qilgan. Dehqonchilikda, asosan, bugʻdoy, kunjut, paxta, tamaki, beda, joʻxori, arpa, tariq va boshqa ekinlar ekilgan. Qishloq xoʻjaligida, ayniqsa, paxtachilikka katta eʼtibor berilgan, 1901-yilda viloyatning 232 500 desyatina yeriga paxta ekilgan. Fargʻona, shuningdek, bogʻdorchilik yaxshi rivojlangan viloyatlardan boʻlgan. Fargʻona viloyatidan boshqa davlatlarga, asosan, paxta, ipak, jun, poyabzal, teri, gilam, sholi kabi mahsulotlar eksport qilingan.
Fargʻona viloyati | |
|---|---|
 Coat of arms | |
.svg) 1914-yildagi Rossiya imperiyasidagi joylashuvi | |
| Mamlakat | Rossiya imperiyasi |
| General-gubernatorlik | Turkiston |
| Asos solingan | 1876 |
| Bekor qilinishi | 1917 |
| Poytaxt | Skobelev (hozirgi Fargʻona) |
| Hudud | |
| • Umumiy | 160 141 km2 (60 000 sq mi) |
| Aholisi (1897) | |
| • Umumiy | 1 572 214 |
| • Zichligi | 0/km2 (0/sq mi) |
Viloyat hududida joylashgan mahalliy maktab va oʻquv yurtlari soni 2 246 ta, masjidlar 6 554 boʻlgan. Fargʻona viloyati aholisi Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatiga qarshi koʻplab chiqishlar qilgan. Ayniqsa, 1898-yildagi Andijon qoʻzgʻoloni va 1916-yildagi Oʻrta Osiyo qoʻzgʻolonida faol qatnashgan. 1924-yil Oʻrta Osiyo respublikalarida milliy davlat chegaralanishi munosabati bilan Fargʻona viloyati (Rossiya imperiyasi) tugatilgan.
Geografiyasi tahrir
Fargʻona viloyati Oʻrta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan hududlarining janubi-sharqiy qismida (Turkiston general-gubernatorligi) joylashgan. Shimol va shimoli-gʻarbda Sirdaryo viloyati, shimoli-sharqda Semirechensk viloyati, sharqda Xitoy imperiyasi (Qashqar), janubda Pyanjning yuqori oqimida joylashgan yerlar bilan chegaradosh. Viloyat maydoni maydoni taxminan 160,141 km², aholisi 1,560,411 kishini tashkil etadi.
Relyefi tahrir
Relyef jihatidan Fargʻona viloyatini uch qismga boʻlish mumkin: Fargʻona vodiysi, vodiy bilan chegaradosh togʻ tizmalari va Oloy-Pomir togʻlari. Fargʻona vodiysi janubi-gʻarbiy qismidan tashqari har tomondan baland va borish qiyin boʻlgan togʻlar bilan oʻralgan. Fargʻona bilan chegaradosh va sugʻorish uchun xizmat qiluvchi koʻplab daryolar paydo boʻladigan togʻlar etaklarida ekin maydonlarining deyarli uzluksiz yashil hududi mavjud. Vodiyning oʻrta qismi, aksincha, shoʻr-qumli dashtdan iborat.
Geologik jihatdan Fargʻona vodiysi yura, boʻr, uchlamchi va uchinchi davr konlarini oʻz ichiga oladi. Yura, boʻr va uchlamchi sistemalar vodiyning chekka va oʻrta qismida yaxshi rivojlangan. Uchlamchi davr konlariga mansub havo va suv lyosslari, shuningdek, konglomeratlar, asosan, Fargʻonaning choʻzilgan chekka qismlarida keng tarqalgan. Fargʻona vodiysi bilan chegaradosh togʻ tizmalari Tyan-Shan va Pomir-Oloy togʻlari hisoblanadi. Shimol va shimoli-sharqdan Fargʻona Tyan-Shanning gʻarbiy qismida joylashgan choʻqqilarining janubiy togʻlari, yaʼni Chotqol va Fargʻona tizmalari bilan yopilgan boʻlib, ushbu hududlarga borish qiyinchilik tugʻdirsa, baʼzi joylardan esa umuman oʻtib boʻlmaydi. Janubdan Fargʻona baland Oloy tizmasi bilan oʻralgan. Fargʻona vodiysidan qaralganda uch qator tepaliklar koʻrinib turadi: birinchi qismi tizmalar, uchlamchi sistemalar, boʻr va yura qatlamlari jinslaridan, ikkinchi qismi paleozoy ohaktoshlari va shiferlaridan, uchinchisi qismi esa metamorfik shiferlar, granitlar, gneyslar va boshqa jinslardan tashkil topgan.
Iqlimi tahrir
Fargʻona viloyati hududi kontinental iqlim zonasida joylashgan. Qishi sovuq, yozi juda issiq, havosi quruq, ozgina bulutli, kunduzi va kechasi oʻrtasidagi haroratning keskin oʻzgarishi va yogʻingarchilik miqdorining kamligi viloyat iqlimiga xosdir.
| Balandligi metrlarda | Yilning oʻrtacha harorati (Selsiy boʻyicha) | Maks. | Min. | Yogʻingarchilik mm da | |
|---|---|---|---|---|---|
| Namangan | 450 | +13,3 | +39,4 | −15,6 | 178.7 |
| Yangi Margʻilon (Fargʻona) | 585 | +13,2 | +40,4 | −23,5 | 172,9 |
| Osh uyezdi | 1015 | +11,6 | +39,0 | — | 334,8 |
| Ergashtom | 2840 | +2.1 | +23,9 | — | 139.1 |
| Pomir | 3640 | −1,4 | +27,3 | −46,7 | 52.9 |
Fargʻona vodiysida bahor koʻpincha fevralda va mart oyining boshlarida keladi, may oyida havo ancha isiydi, iyun va iyul oylari yilning eng issiq oylari hisoblanadi. Yozda osmon asosan bulutsiz, maydan oktyabrgacha yogʻingarchilik deyarli yoʻq. Vodiyda qish oʻzgaruvchan, qor tez-tez yogʻmaydi va tez eriydi, garchi sovuq baʼzan 20 yoki undan ham koʻproq darajaga yetsa ham.
Florasi tahrir
Fargʻona viloyatining oʻsimliklar olami juda xilma-xildir. Viloyatda deyarli barcha Turkiston florasi vakillari jamlangan. Dengiz sathidan 600 metr balandlikkacha boʻlgan hududlarda madaniy oʻsimliklar, sugʻorish tizimiga ega boʻlmagan hududlarda esa dasht florasi ustunlik qiladi.
Hududda yong'oq, terak, tol, qayin, chinor, olma, nok, pista, o'rik, bodom va boshqa turlardan iborat haqiqiy keng bargli oʻrmonlar mavjud. Butalardan olcha, chakanda, doʻlana, yovvoyi gul, taroq kabilar uchraydi.
Fargʻona viloyatida qurilish materiallari sifatida foydalaniladigan daraxtlarning kamligi, shuningdek, noyob daraxtlarning keng tarqalishi tufayli oʻrmondan unumli foydalanish va daromad olish koʻrsatkichlari juda past. Biroq Andijon va Namangan tumanlarida joylashgan yong‘oqzorlar bundan mustasno.
Mineral resurslari tahrir
Fargʻona viloyatidagi foydali qazilma boyliklari kam olimlar tomonidan oʻrganilgan. Qadim zamonlardan beri Fargʻona viloyatida simob konlari mavjud boʻlib, XIX asr oxiridayoq bu hududda feruza, oltin, kumush, mis, qoʻrgʻoshin, temir, oltingugurt, marmar, gips, selitra, tuz, moy, ozokerit, grafit va boshqa shu kabi mineral resurslar mavjudligi aniqlangan. 1901-yil oxiridan boshlab neft konlarini tizimli oʻzlashtirish ishlari yoʻlga qoʻyilgan.
Hududiy boʻlinishi tahrir
XX asr boshlarida viloyat 5 ta okrugga boʻlingan:
| № | Okrug | Okrug markazi | Maydon (kv. verstada) | Aholi
(1897)[1] |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Andijon | Andijon (47627 kishi) | 13 333,2 | 360 267 |
| 2 | Qoʻqon | Qo‘qon (81 354 kishi) | 13212,6 | 364 658 |
| 3 | Margelanskiy (1907-yildan Skobelevskiy) | Skobelev (8928 kishi) | 14 069,1 | 321 860 |
| 4 | Namangan | Namangan (62 017 kishi) | 15 273,4 | 363 789 |
| 5 | Osh | Oʻsh (34 157 kishi) | 65 252,7 | 161 640 |
1897-yilda Sharqiy Pomir hududi ikki volostdan (Pomir va Orshor) iborat mintaqa tarkibiga kiritiladi va hudud Pomir otryadi boshligʻi tomonidan boshqariladigan boʻladi. Qarorgohi 1891-yildan Margʻlonda, 1893-yildan Pomirda, 1897-yildan Xorugʻda joylashgan.
Aholisi tahrir
1897-yilgi aholini roʻyxatga holatiga koʻra[2]:
- Sartlar — 788 989 kishi;
- Turklar — 261 234 (turli qabilalar) kishi;
- Qirgʻiz — 201 579 (qoraqirgʻiz) kishi;
- Oʻzbeklar — 153780 (asosan mingi qabilasi) kishi;
- Tojiklar — 114 081 kishi;
- Qashqarlar — 14 915 kishi;
- Ruslar — 9 842 kishi;
- Qipchoqlar — 7584 kishini tashkil etadi.
| Tumanlar | Sartlar | Qirgʻizlar | Oʻzbeklar | Tojiklar | Ruslar | Qashgʻarlar | Qipchoqlar[3] | Qoraqalpoqlar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Umuman mintaqa | 50,7% | 12,9% | 9,9% | 7,3% | … | 1,0% | … | … |
| Andijon | 61,6% | 33,3% | … | … | 1,2% | 2,8% | … | … |
| Qoʻqon | 39,6% | 3,3% | 39,9% | 10,4% | … | … | 1,7% | 3,4% |
| Margelan | 63,7% | 13,7% | 2,6% | 4,7% | 1,4% | 1,4% | … | … |
| Namangan | 60,7% | 5,7% | … | 16,5% | … | … | … | … |
| Osh | … | 1,0% | … | … | 1,0% | … | … | … |
Manbalar tahrir
- ↑ „Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.“. 22-fevral 2014-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 8-dekabr 2009-yil.
- ↑ 1897-yildagi Rossiya imperiyasi aholisini birinchi umumiy roʻyxatga olish. Aholining ona tili va Rossiya imperiyasining okruglari boʻyicha taqsimlanishi, Yevropa Rossiyasining viloyatlari bundan mustasno
- ↑ „Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям“. 4-fevral 2012-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 14-iyun 2016-yil.
Havolalar tahrir
- Biblioteka Tsarskoe Selo, knigi po istorii Ferganskoy oblasti, PDF[sayt ishlamaydi]
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |