Ilmiy tajribalar xronologiyasi

Quyidagi xronologik jadvalda yirik ilmiy kashfiyot va tajribalar nashr etilgan sanalar koʻrsatilgan:

Miloddan avvalgi V asr

• Miloddan avvalgi 430-yilda Empedokl suv soatini okeanga botirib, havoning modda ekanligini isbotladi.

Miloddan avvalgi II asr

• Miloddan avvalgi 240-yilda Arximed soxta toj haqidagi jumboqni yechish usulini ishlab chiqdi.
• Miloddan avvalgi 230-yilda Eratosfen Yerning aylanasi va diametrini oʻlchadi.

X asr

• Abu Bakr ar-Roziy (Rhazes) tibbiyot sohasida ilk kuzatuv jarayonlarini va ilk tibbiy tajribalar orqali shifoxona qurishga gigiyenik eng qulay joyni aniqladi.

XI asr

• 1020-yilda Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) oʻzining „Tib qonunlari“ asarida tibbiyot va fiziologiyani chuqur tadbiq qildi, tibbiy va jarrohlik tajribalarini oʻtkazdi.
• 1021-yilda Hasan Ibn al-Haysan (Alxasen) oʻzining "Optika kitobi" asarida ilk bora fizik tajribalar va ilmiy uslublar ustida ishlar qildi. U ilk bora optikaga oid tajribalarni oʻtkazib, shisha orqali nurning harakatini oʻrgandi, zamonaviy kameralarning oynalariga asos boʻlgan ilmlarni aniqladi. Shuningdek, u nurning toʻgʻri chiziq boʻylab harakati va u koʻzga tushsagina tasvir hosil boʻlishini aniqladi.

• 1030-yilda Abu Rayhon Beruniy astronomik hodisalar bilan bogʻliq birinchi batafsil tajribalarni oʻtkazdi va mexanikaga oid ilk tajribalarni yaratdi.

XII asr

• 1121-yilda Al-Xaziniy „Donolik muvozanati kitobi“ asarida mexanikaga oid nazariyalarini isbotlash uchun eksperimental usuldan keng foydalanadi.
• Ibn Zuhr (Avenzoar) inson jasadini qismlarga ajratgan va autopsiyani amalga oshirgan birinchi shifokordir. U teri kasalliklari qoʻtir parazitlari tomonidan qoʻzgʻatilishini isbotladi, bu kashfiyot Gippokrat va Galen nazariyasiga qarshi chiqdi.

XIII asr

• 1200-yilda Abdulatif al-Bagʻdodiy koʻplab inson suyaklarini oʻrgandi va Galenning jagʻ va toʻsh suyaklarining tashkil topishi haqidagi nazariyasi xatoligini isbotladi.
• 1242-yilda Ibn al-Nafis autopsiya oʻtkazdi va qon aylanish tizimi va kichik qon aylanish sistemasini aniqladi.
• Kamoliddin al-Forisiy kamalak hodisasiga ilk ilmiy tushuntirishlarni berdi va oʻzining nazariyasini tajriba orqali isbotladi.
• Albert Magnus nitrat kislota kumushni eritishga qodirligini isbotladi va natijada hosil boʻlgan kumush nitrati terini qoraytirishini aniqladi.

XVI asr

• 1572-yilda Tayko Brahe osmonda supernova yaʼni yangi yulduzni aniqladi va Aristotelning osmon gumbazining oʻzgarmasligi haqidagi nazariyasini rad etdi.

XVII asr

• 1609-yilda Galileo Galiley geliotsentrik modelni isbotlash uchun qilayotgan harakatlari chogʻida yupiterning yoʻldoshlarini kashf etdi.
• 1638-yilda Galileo Galiley Aristotelning "mexanik harakatlar" nazariyasini rad etish uchun aylanayotgan toʻplardan foydalanadi.
• 1665-yilda Robert Guk mikroskop yordamida ilk bora hujayralarni kuzatdi.
• 1672-yilda Isak Nyuton oʻzining prizmaga oid tajribalari natijalarini eʼlon qildi, bu oq yorugʻlik boshqa rangli nurlarning jamlanmasi ekanligini koʻrsatdi.
• 1676-yilda Ole Romer birinchi marta yorugʻlik tezligini oʻlchaydi.
• 1687-yilda Isak Nyuton kuch va universal gravitatsiya nazariyalarini oʻrgandi va kuchning sayyoralar harakati kaliti ekanligini isbotladi.

XVIII asr

• 1747-yilda Jeyms Lind Yevropadagi eng qadimgi klinik sinovlardan birini oʻtkazdi, singa kasalligini yangi apelsin va limonni isteʼmol qilish orqali davolashni isbotladi, bunda sinalgan boshqa kislota va ichimliklar davo bermasligini koʻrsatdi.
• 1774-yilda Charlz Meyson Shotlandiyaning Shiehallion togʻi yaqinida birinchi marta Yerning oʻrtacha zichligini oʻlchashga doir ilk tajribalarni oʻtkazdi. Bu Shiehallion tajribasi sifatida tanildi.
• 1796-yilda Edvard Jenner ilk vaksinani sinovdan oʻtkazdi.
• 1798-yilda Genri Kavendish Nyutonning gravitatsion doimiyligi qiymatini aniqlashga oid tajriba oʻtkazdi.

XIX asr

• 1801-yil Tomas Yang ikki yoriqli panjara orqali qilgan tajribasida yorugʻlikning toʻlqin tabiatda boʻlishini koʻrsatdi.
• 1820-yilda Xans Kristian Orsted elektr va magnetizm oʻrtasidagi bogʻliqlikni kashf etdi.
• 1843-yilda Jeyms Preskott Joul mexanik ish va issiqlik oʻrtasidagi ekvivalentlikni oʻlchadi, natijada energiyaning saqlanish qonuni paydo boʻldi.
• 1845-yilda Kristian Doppler Doppler effektini kashf etdi.
• 1851-yilda Fuko Jan Bernar Leon yerning aylanishini koʻrsatish uchun Fuko mayatnigidan foydalanadi.
• 1859-yilda Charlz Darvin „Turlarning kelib chiqishi“ nazariyasini nashr etdi, unda evolutsiyaning tabiiy tanlanish natijasida sodir boʻlishini koʻrsatdi.
• 1861-yilda Lui Paster oʻz-oʻzidan paydo boʻlish nazariyasini rad etdi.
• 1861-yilda Gregor Mendel noʻxat oʻsimligi ustida tajribalar oʻtkazdi (Mendel qonunlari).
• 1887-yilda Genrix Gers fotoelektrik effektni kashf etdi.
• 1887-yilda Albert Mishelson va Edvard Morli oʻzining Mishelson-Morli tajribasida yorugʻlik tezligi oʻzgarmasligini koʻrsatdi.
• 1887-yilda Antuan Bekkerel radioaktivlikni kashf etdi.
• 1897-yilda J. J. Thomson elektronni kashf etdi.

XX asr

• 1909-yilda Robert Millikan elektr zaryadining elektron koʻrinishida boʻlishi yaʼni elektron zaryadiga karrali boʻlishini isbotladi.
• 1911-yilda Ernest Ruzerfordning Ruzerford modeli orqali atomlar asosan boʻshliqdan iboratligi va har bir atomning yadrosi zich va musbat zaryadlanganligini aniqladi
• 1911-yilda Xayke Kamerlin Onnes yuqori hajmli oʻtkazuvchanlikni topdi.
• 1914-yilda Jeyms Frank va Gustav Lyudvig Gerts atom ionlanish energiyasining kvantlanishini koʻrsatadigan Frank-Gertz tajribasini oʻtkazdilar.
• 1919-yilda Artur Eddington quyoshning tortishish obyektivini koʻrsatish orqali nisbiylik nazariyasini isbot qildi.
• 1920-yilda Otto Shtern va Valter Gerlax zarrachalarning ichki aylanishini koʻrsatadigan Stern-Gerlax tajribasini oʻtkazdilar.
• 1920-yilda Jon B. Uotson va Rozali Rayner "Kichik Albert tajribasini" oʻtkazdilar.
• 1928-yildagi Griffitning tajribasi shuni koʻrsatdiki, tirik hujayralar transformatsiya printsipi (mutatsiyaning bir koʻrinishi) orqali oʻzgartirilishi mumkin, keyinchalik bu tirik hujayralar DNK ekanligi aniqlangan.
• 1934-yilda Enriko Fermi atomni parchaladi.
• 1935-yildagi Ronald A. Fisherning tajribasi statistikada kombinatorikaga asos boʻldi.
• 1940-yilda Karl fon Frish asalarilar gullarning joylashishini aniqlash uchun foydalanadigan muloqot „raqs“ini dekodladi.
• 1947-yilda Jon Bardin va Valter Bratteyn birinchi yaroqli tranzistorni yaratdilar.
• 1951-yilda Solomon Ash qanday qilib guruhning bosimi yakka odamning xato fikrni qabul qilishga majburlashga qodirligini aniqladi.
• 1952-yilda Alfred Xershi va Marta Cheys oʻz tajribalari orqali DNKning irsiy material ekanligini isbotladi.
• 1953-yilda Stenli L. Miller va Xarold C. Ureylar oʻzlarining Miller-Urey tajribalari orqali organik moddalar oʻz-oʻzidan noorganiklardan paydo boʻlishi mumkinligini koʻrsatdi.
• 1955-yilda Klayd L. Kovan va Frederik Reines oʻzining neytrino tajribasi orqali neytrino zarrachasini kashf qildi.
• 1958-yilda Meselson-Stal tajribasi DNK replikatsiyasi (mutatsuyaning bir koʻrinishi) yarim saqlanuvchan ekanligini isbotladi.
• 1961-yilda Frensis Krik, Sidney Brenner, Lesli Barnett va RJ Uotts-Tobin genetik kodning uchlik tabiatini isbotladilar.
• 1961-yilda Marshall V. Nirenberg va J. Geynrix Matthei genetik kodning birinchi tabiatini dekodlashdi.
• 1964-yilda Marshall V. Nirenberg va Filipp Leder genetik kodning qolgan qismini dekodlashdi.
• 1965-yilda Arno Penzias va Robert Uilson katta portlashning isboti boʻlgan kosmik mikrotoʻlqinli fon radiatsiyasini topdilar.
• 1967-yilda Kerim Kerimov Kosmos-186 va Kosmos-188ni avtomatik oʻrnatish boʻyicha tajriba oʻtkazdi, natija esa kosmik stansiyalarning rivojlanishiga olib keldi.
• 1970-yilda Allan va Beatriks Gardner shimpanze Vashoega amerikancha imo-ishora lugʻatini oʻrgatishdi.
• 1995-yilda Erik A. Kornell va Karl E. Viman Boze-Eynshteyn kondensatini sintez qilishdi.