Oʻrta Osiyo eroniylari

Oʻrta Osiyo eroniylari, (asl nomi: eroni, fors), buxorolik eroniylar uchun Oʻrta osiyolik forslar nomi qoʻllanadi – asosan Oʻzbekiston va Tojikistonda, shuningdek, qisman boshqa mamlakatlarda yashovchi ozarbayjon millatiga mansub etno-konfessional guruh. Turkiy xalqlar vakillari, birinchi navbatda, oʻzbeklar va ozarbayjonlar qoʻshilishi bilan Eron xalqlari guruhiga kiradi. Markaziy Osiyo eronliklarining anʼanaviy va asosiy dini isnashaariy yoʻnalishidagi shia eʼtiqodidagi islom dini, ozroq darajada bahoiylik va hanafiy mazhabidagi sunniylik eʼtiqodidir. Turli hisob-kitoblarga koʻra, Oʻrta osiyolik eronliklarning soni 50 dan 60 ming kishigacha yetadi. Oʻrta Osiyo eroniylarining etnogenezi eroniy xalqlarning turkiy xalqlar, shuningdek, ayrimlari oʻrta asrlarda forslashgan Oʻrta Osiyo arablari bilan birga yashashi va aralashib yashashining yorqin namunasidir.

Eronliklarning turli guruhlarining kelib chiqishi bir xil emas. Ularning bir qismi 18-asr oxirida amir Shohmurod tomonidan bu yerga koʻchirib kelingan Marv aholisining avlodlari edi; boshqalari esa (1860—1880-yillarda) rus hukumati bilan tuzilgan kelishuvga koʻra Buxoroga butun Xurosondan, jumladan Afgʻoniston shimolidan olib kelingan ozod qilingan qullar avlodlari; uchinchisi, nihoyat, turli davrlarda va oʻz xohishi bilan Movarounnahrga kelib, shu yerda qoʻnim topgan Erondan kelgan koʻchmanchilar hisoblanadi.

Tarixi

Qadimgi forslarning, shuningdek, Gʻarbiy Eronning boshqa xalqlarining Oʻrta Osiyoning etnik jihatdan yaqin boʻlgan eroniyzabon aholisi bilan aloqalari kamida Ahamoniylar davridan boshlab faol rivojlanib bormoqda.

Biroq, mahalliy tojik va oʻzbek aholisi bilan qoʻshilmagan Eron diasporasining hozirgi shakllanishini faqat Eron va Movaraunnahr aholisi oʻrtasida aniq etnik-konfessional toʻsiqlar paydo boʻlgan davr bilan bogʻlash mumkin, xususan, 16-asrda Eronda Safaviylar sulolasining qoʻshilishi va aholisining koʻpchiligining shialikni qabul qilishi bilan bogʻliq. Shia Eron va Buxoro xonligi oʻrtasidagi urushlar shia aholisining Markaziy Osiyoga kirib kelishining asosiy manbai boʻlgan. 1740-yilda Nodirshoh Buxoro va Xiva xonliklarini vaqtincha egalladi, u bilan birga asosan turkiyzabon shialar (qizilboshlar) sharqqa koʻchib oʻtdi. Biroq, Markaziy Osiyo shialarining diasporasini toʻldirishning asosiy manbai Xurosondan, jumladan, 18-asrgacha turkiyzabon aholini saqlab qolgan Marv shahridan quvilgan koʻplab asirlar edi. Asirlar asosan Buxoro va Samarqandda, shuningdek, Penjikentda joylashgan. Keyinchalika koʻpchilik Jizzax, Xoʻjand, Shahrisabz va Termizga koʻchib oʻtdi.

Buxoro qoʻlga kiritilgach, mintaqada qolgan shia Eron qoʻshinlari oʻzbek mangʻitlar sulolasining amaldagi asoschisi Muhammad Rahimning hokimiyatni qoʻlga olish va uni ushlab turishga bevosita yordam berdi. Bu esa, umuman, shialikni butunlay tan olmaslik anʼanalari asosida tarbiyalangan Buxoro va Samarqand dinshunoslarining salbiy munosabatini uygʻotdi.

Lekin, baribir, eng faol hukmdor Muhammad Rahimxon vaqtincha bosib olgan Marv, janubi-sharqiy Mozandaron, Abivard va boshqalarni vaqtincha egallab olgan viloyatlarning katta qismi aholisini koʻchirib keltirdi. Masalan, epigrafik tadqiqotlarga koʻra, Eronning „Ogo-yi Mir Hasan“ mozori (dastlab u faqat Eron qabristoni boʻlgan) kamida 19-asrdan 1930-yillargacha qabr toshlari saqlanib qolgan, mahalliy xalqlarning nomlarini oʻz ichiga olgan. Eronliklar, shubhasiz, irsiy nisblar bilan „Gilani“, „Mazandarani“, „Nisaui“ va boshqalarni oʻz ichiga oladi

Birinchi mangʻitlar hukmronligi davridan boshlab kelib chiqishi boʻyicha qul boʻlgan eronliklar hukumatda muhim rol oʻynagan. Doniyor biy (1758—1785) davrida qushbegining oliy saroy mansablaridan biriga kelib chiqishi shia qullaridan boʻlgan Davlat biy tayinlangan. Hukmdorning qurolli qoʻriqchisi qul-gʻulomlardan iborat edi. Doimiy feodal nizolar sharoitida sobiq qullarning yuqori mansablarga koʻtarilishi antik davrda maʼlum boʻlib, bu holatda „kelib chiqishi bilan oʻzbek zodagonlariga bogʻliq boʻlmagan unsurlar“ga tayanish bilan izohlanadi, bu esa, tabiiyki, ikkinchisidan norozilikni keltirib chiqaradi. Dvoryanlarning muxolif kayfiyati, shuningdek, oddiy xalqning xonlikda sodir boʻlayotgan suiisteʼmollik va qonunbuzarliklardan noroziligi koʻpincha hokimiyatda boʻlgan „bid’atchi“ shialarga qarshi diniy kurash shaklida kiyingan. Bunday lahzalardan birini amir Shohmurod (1785—1800) ishlatgan, uning maqsadi zamonaviy Turkmanistonning katta qismini markazi Marvdagi bilan Buxoro amirligiga qoʻshib olish edi. Marv aholisi taslim boʻlgach, ularning anchagina qismi oʻldirilgan hukmdor Bayram Alining oʻgʻillari boshchiligida Buxoroga joylashtirildi. Bu koʻchmanchilarning avlodlari Oʻrta osiyolik eronliklarning salmoqli qismini tashkil etib, unga oʻz ismlaridan biri – „Maruiy“ni berib, Buxoroda koʻpincha „Mavri“ deb talaffuz qilinadi.

Oʻlganlar haqida A. D. Grebenkin ular yaxshi dehqon, jangchi va hunarmand ekanliklarini, shuning uchun amir Shohmurod ularni qulga aylantirmaganligini, balki ularni shaharlarga joylashtirib, yaxshi yerlar va boʻsh yerlarni mulk qilib berganligini yozgan. Shunga oʻxshash koʻchishlar, lekin kamroq muqim guruhlarda amir Shohmurod vorislari, xususan, amir Nasrullohxon davrida ham davom etdi. U avantyurist, asli eronlik Abdu-s-Samad yordami bilan doimiy piyoda qoʻshin – Sarbazni yaratdi (aftidan, Yevropa qoʻshinlarida harbiy ishlarni tashkil etishdan qisman xabardor), bu qoʻshin forslar, afgʻonlar, tojiklardan iborat edi va qisman rus harbiy asirlari ham bor edi.

1868-yilda Buxoro amirligining bir qismini Rossiya imperiyasiga qoʻshib olishda Samarqanddagi eron diasporasi katta rol oʻynadi, buning uchun ularga imtiyozlar berildi.

1874-yilda Rossiyaning Oʻrta Osiyosida quldorlik bekor qilindi va koʻplab eronliklar oʻz vatanlariga qaytishdi. Biroq, ularning katta qismi Oʻrta Osiyoda qolib, muqim „eron“ mahallalari joylashgan edi. Bu shia eronliklariga Eron savdogarlari va hunarmandlari ham qoʻshildi, ular 1917-yilgacha chegarani juda oson kesib oʻtishdi. Buxoriylar odatda bunday muhojirlarni Eroni emas, balki Mashhadi (mashxediylar) yoki Forsiyon (forslar) deb atashgan.

20-asr boshlarida Oʻrta Osiyoda boʻlgan eronliklarning katta qismini Janubiy Ozarbayjon, Xuroson va Shimoliy-Sharqiy Eronning boshqa viloyatlaridagi vayron boʻlgan dehqonlar, hunarmandlar va ishchilar tashkil etgan, ular oʻz vatanlarini ish izlab tark etgan. Oʻrta Osiyoda eroniylar yuk koʻtaruvchi, farrosh, uy xizmatkori, zavodlarda, temir yoʻllarda, qurilish maydonlarida, neft konlarida, qishloq xoʻjaligida ishchi boʻlib ishlagan.

Asrlar davomida mahalliy aholi bilan muloqotda boʻlgan Oʻrta osiyolik eronliklar mahalliy aholiga ancha yaqin boʻldilar, biroq konfessiyaviy toʻsiqlar ular bilan aralashishga toʻsqinlik qildi. Umuman olganda, eronliklarning mahalliy sunniy aholi bilan birga yashashi tinch edi, garchi vaqti-vaqti bilan diniy sabablar, xususan, 1910-yildagi sunniy-shia qirgʻini boʻlgan.

Raqam va hisob-kitob

Turli hisob-kitoblarga koʻra, Tojikistondagi markaziy osiyolik eronliklar soni 4000 nafarga yaqin. Ular asosan respublikamizning gʻarbiy qismida, Soʻgʻd viloyatining Penjikent viloyatida, respublikaga boʻysunuvchi tumanlarda tarqalgan.

Markaziy osiyolik eronliklarning umumiy soni, turli maʼlumotlarga koʻra, 50 dan 60 ming kishigacha. Ularning asosiy qismi, yaʼni 50 mingdan ortiq qismi Oʻzbekistonda istiqomat qiladi. Oʻzbek eronliklarining yarmidan koʻpi Samarqand shahri va uning atrofida, Dargʻomning chekka hududlarida (Eron arigʻi – Eron ariq nomi bilan mashhur), Eronning Panjob, Xoʻja-Saxat, Lolazor, Xaymar, Bogʻishamol, Naymon mahallalarida, Xoʻjanazar, Bekmahalla, Damarik, Xishrav shaharlarida istiqomat qilishadi. Ular Buxoro va uning atrofida, qisman Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlarida ham keng tarqalgan.

Markaziy Osiyo eroniylarining ahamiyatsiz qismi Turkmanistonda, asosan, Lebap velayatida yashaydi. 1200 ga yaqin markaziy osiyolik eronliklar muhojir boʻlib Eron, Rossiya, AQSh, Turkiya va Yevropa Ittifoqi davlatlarida istiqomat qiladi.

Til va milliy ong

Oktabr inqilobigacha eronliklar va mahalliy tojiklar va oʻzbeklar oʻrtasidagi asosiy etnik toʻsiq Markaziy Osiyoga xos sunniy islomga qarshi boʻlgan birinchi isnaashariy shia dini edi. 1920-yillarda Sovet hukumati Oʻrta Osiyo eroniylarining milliy rivojlanishini ragʻbatlantirdi. Samarqandda Eron viloyati tashkil etildi, Eron teatri va fors tilida oʻqitiladigan milliy maktablar ochildi, Eron kolxozlari tashkil etildi. Bu dastur 1930-yillarning boshlarida, yaʼni Oʻrta osiyolik eronliklar „oʻzbeklar“ deb tan olinsa, umuman olganda qisqartirildi.

Buxoro amirligi va Rossiya imperiyasining Oʻrta Osiyo mulklarida hukmron boʻlgan turkiy lahjalarni (oʻzbek tili) Oʻrta Osiyo eroniylari tomonidan dastlab ikkinchi til sifatida oʻzlashtirilishi diasporaning butun tarixi davomida sodir boʻlgan. Uzoq vaqt davomida Xuroson bilan aloqalar, shuningdek, Oʻrta Osiyoda tojiklarning ona tili boʻlgan fors tilining hukmron mavqei fors tilining saqlanishiga xizmat qildi. Markaziy Osiyo eroniylarining aksariyati turkiy tilda gaplashgan. 1970-yilda Oʻzbekistondagi 15 ming eronlikdan 12 ming nafari bu tilni ona tili deb atagan.

Sovet davrida, ateizmni ragʻbatlantirish siyosati davrida eronliklarning konfessiyaviy oʻziga xosligi ham eroziyaga uchragan edi, bu esa atrofdagi oʻzbeklar va tojiklar bilan millatlararo nikohlarning tuzilishiga, shuningdek, koʻp eronliklar va oʻzbeklarning oʻziga xosligini anglashiga yordam berdi.

Anʼanaviy faoliyat

Oʻrta osiyolik eronliklar azaldan dehqonchilik va bogʻdorchilik, turli hunarmandchilik (zargarlik, gilamdoʻzlik va boshqalar) bilan shugʻullangan.) va savdo. 19-asrda Oʻrta Osiyodan kelgan baʼzi Eron savdogarlari butun Rossiya imperiyasida savdo operatsiyalarini amalga oshirdilar. Bundan tashqari, koʻplab eronliklar ipakchilik va ipakchilik bilan shugʻullangan.

Taniqli vakillari

• Ibrohim Sulton – yozuvchi, adabiyotshunos va tarjimon;
• Sharqshunoslar va eronshunoslar: K. Shitfar, A. Tabatabai, D. Eftexor, Xalad Bori, M. Tageev, L. Xalilov
• Said Ali Oxunzoda – eronlik rejissor;
• Rashid Fayzi – oʻzbek aktyori;
• Parviz Aliyev – oʻzbek diplomati;
• Shovkatxonim Aliyeva – eng oliy diktor
• Eron toifalari;
• Muxammatmirzo Parastepanox arabshunos, Tehron universitetini tamomlagan.
• Ismoil Jurabekov – 1994—1998-yillarda Oʻzbekiston Bosh vazirining birinchi oʻrinbosari lavozimida ishlagan.
• Farrux, Botir Zokirov
• Hamid Olimjon
• Yozuvchi Zulfiya

Shuningdek

• Markaziy Osiyo arablari

Adabiyotlar

• Этнический атлас Узбекистана. Ташкент: «ИООФС — Узбекистан», 2002 — 101—105-bet. ISBN 5-862800-10-7. 
• Istoriya Uzbekistana