Vikipediya

Mari

Mari (turkmancha:maɾɯ, 1937-yilgacha — Marv (forscha: مرو‎‎))) — Turkmanistondagi shahar, Mari viloyati markazi, Murgʻob daryosi va Qoraqum kanali boʻyida. Mari tuguni. Ashxobodan 343 km uzoqlikda. Aholisi 126,1 ming kishi (2010-yil). Rossiya Turkmanistonni bosib olganidan keyin Marv okrugining harbiy-maʼmuriy markazi sifatida 1884-yilda barpo qilingan (1917-yildan oldin Zakaspiy viloyatining uyezd markazi edi).

Mari
shahar
37°36′0″N 61°50′0″E / 37.60000°N 61.83333°E / 37.60000; 61.83333
Mamlakat Turkmaniston
Viloyat Mari viloyati
Hukumat
 • Hokim Kakagelgi Gurbanov
Ilk eslatilishi 1884
Avvalgi nomlari Marv
Rasmiy til(lar)i Turkman tili
Aholisi
 (2010)
 126 141
Milliy tarkib turkmanlar, ruslar, tatarlar, armanlar
Konfessiyaviy tarkib musulmonlar, xristianlar
Vaqt mintaqasi UTC+5
Telefon kodi +993 522
Pochta indeks(lar)i 745400
Avtomobil kodi MR
Mari xaritada
Mari
Mari

Yengil, oziq-ovqat sanoati, qurilish materiallari korxonalari, mashinasozlik zavodi bor. M. yonida tabiiy gazda ishlaydigan GRES ishlab turibdi. Umumiy taʼlim, kasb-hunar, musiqa maktablari, pedagogika va tibbiyot bilim yurtlari, tarix muzeyi, kutubxonalar, madaniyat uylari, teatr, madaniyat va istirohat bogi, kasalxona va boshqa tibbiy muassasalar mavjud. Aeroport bor. Shahardan 30 km sharqda qad. Marv qoldiklari saqlangan.[1]

Etimologiyasi

tahrir

Otaniyozovning qayd etishicha, „Muru“ nomi zardushtiylik matnlarida So‘g‘d (So‘g‘diyona) va Baxti (Baqtriya) toponimlari bilan birga uchraydi va „Marg‘iyona“ nomi Eronning Behistun qoyatoshlariga o‘yib yozilgan, bundan 2500 yil avval paydo bo‘lgan. Otaniyozovning qoʻshimcha qilishicha: „bu nom Marv ash-Shahijon shaklida“, keyinchalik esa Muru, Mouru, Marg‘iyona, Margʻ, Margush, Maru, Maru shahujahon, Maru Shahuezan, Marv va Mari shakllarida ishlatilgan va baʼzi olimlar margʻ soʻzini „yashil dala“ yoki „oʻtloq“ deb talqin qilib, fors tilida marg chorvachilik manbai maʼnosini anglatishi mumkinligini taʼkidlaydilar[2].

Tarixi

tahrir

Qadimiy Marv shahri Buyuk Ipak yo‘lida joylashgan voha bo‘lgan. Shahar 13-asrda moʻgʻullar tomonidan vayron qilingan va aholisi yoʻq qilingan. Ipak yoʻlida joylashganligi sababli, u vaqt oʻtishi bilan qayta tiklandi, faqat 19-asrda koʻchmanchi taka qabilalari tomonidan yana vayron qilingan. Edmund OʻDonovan 1882-yilda Marvni shunday tasvirlagan:

… faqat „geografik ifoda“. Bu maʼlum miqdordagi dehqonchilik hududi boʻlib, yarim million taka turkmanlar chorvachilik, talon-taroj va oʻgʻrilik yoʻli bilan oʻz tirikchiligini oʻtkazadigan, Buxoro va Mashhad oʻrtasidagi karvon yoʻllari yoqasidagi joydir. Men kelganimdan beri paydo boʻlgan joydan tashqari, Marv deb ataydigan markaziy nuqta yoʻq. Men Murg‘ob daryosining bir nuqtasida joylashgan Qo‘shidxon qal’asini nazarda tutyapman…[3].

Shahar 1884-yilda Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi, bu Afgʻoniston, Britaniya kuchlari va Chor Rossiyasi armiyasi oʻrtasida Kushka jangini keltirib chiqardi. Zamonaviy aholi punkti oʻsha yilning oxirida Rossiya harbiy va maʼmuriy posti sifatida tashkil etilgan.

Britaniya Hindiston armiyasining pulemyot otryadidan iborat 40 nafar panjoblik askar va ingliz zobiti 1918-yil avgust oyida Marv yaqinida bolsheviklarga qarshilik koʻrsatdi, bu Qrim urushidan keyin ingliz va rus qoʻshinlari oʻrtasidagi birinchi toʻgʻridan-toʻgʻri toʻqnashuv edi[4].

Mari atrofidagi hudud Sovet Ittifoqi tomonidan keng sugʻorishdan foydalangan holda paxta yetishtirish markazi sifatida rivojlangan. Katta Sovet ensiklopediyasida Mari haqida quyidagicha yozilgan:

Mari (1937-yilgacha Marv), shahar, Turkmaniston SSR Mari viloyati markazi. Murgʻob daryosi va Qoraqum kanali boʻyida joylashgan. Toshkent, Krasnovodsk va Kushkaga temir yoʻllar orqali bogʻlangan. Aholisi 67 ming kishi (1973; 1897-yilda 8,5 ming, 1939-yilda 37 ming, 1959-yilda 48 ming). Yirik junni tozalash zavodi, paxta tozalash, mashinasozlik zavodlari; qurilish qurilish birlashmasi; oziq-ovqat (tegirmon, non pishirish va goʻsht qadoqlash amalgamatlari, sut zavodi va boshqalar), charm sanoati, gilam ishlab chiqarish. Mari yaqinida 1973-yilda Mari tumani davlat elektr stansiyasi ishlay boshladi. Tibbiyot va pedagogika kollejlari. Inqilob tarixi muzeyi. Drama teatri[5].

1968-yilda shahardan 20 kilometr gʻarbda Shodlik (Shatliq) gaz konida katta tabiiy gaz zaxiralari topilgan[6].

Mari Sovet Ittifoqi parchalanib, Turkmaniston mustaqilligini eʼlon qilganidan keyin 1992-yil 18-mayda Mari viloyatining markaziga aylandi.

2000-yillarda koʻplab koʻchalar, yangi turar-joy massivlari qurildi. Yangi aeroport terminali, Turkmaniston davlat energetika institutining yangi binosi, teatr, yangi kutubxona, yangi tarixiy muzey, Maʼnaviyat saroyi (turkmancha: Ruhiýet Köşgi), „Margush“ mehmonxonasi, tibbiy diagnostika binosi, Ene Mähri akusherlik-pediatriya tibbiyot punkti, Gurbanguli hoji masjidi, stadion, ot sporti majmuasi, yopiq suzish havzasi va yangi temir yo‘l vokzali barpo etildi[7].

2012-yilda shahar MDHning madaniy poytaxtlaridan biri deb eʼlon qilindi[8].

Geografiyasi

tahrir

Mari shahri Turkmanistonning toʻrtinchi yirik shahri boʻlib, Turon pasttekisligining janubi-sharqiy qismida, Murgʻob vohasida, Afgʻoniston togʻlaridan boshlanuvchi Murgʻob daryosi deltasida joylashgan. Shahar janubidan Qoraqum kanali oqib oʻtadi[9].

Iqlimi

tahrir

Iqlimi quruq kontinental; yanvarning oʻrtacha harorati −2 dan +4 °C gacha, iyul +28 — +32 °C; yiliga 100-300 mm yogʻin tushadi[10].

Aholisi

tahrir

1998-yildagi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Mari shahri aholisi 94 ming kishini tashkil etdi. 2005-yilga kelib shahar aholisi 100 000 kishiga koʻpaydi[11], 2017-yilda esa 120 000 kishiga yaqinlashdi[manba kerak]. Etnik tarkibiga koʻra, Mari shahrida asosan turkmanlar, ruslar, tatarlar, armanlar istiqomat qiladi.

Maʼmuriy holati

tahrir

Mari shahri — Mari viloyatining maʼmuriy markazi. Mari viloyat miqyosidagi shahar, yaʼni u biron bir tuman tarkibiga kirmaydi va maʼmuriy jihatdan bevosita viloyatga boʻysunadi. Biroq, shaharni oʻrab turgan Mari tumani ham bor. Garchi Mari tumani tarkibiga kirmasa ham, shahar ushbu tumanning markazi hisoblanadi.

Mari shahri tarkibiga Saparmurod Turkmanboshi shahri, Mulkburkaz, Sultoiz va Yoʻlli qishloqlari kiradi.

Iqtisodiyoti

tahrir

Mari Turkmanistonning toʻrtinchi yirik shahri va tabiiy gaz va paxta sanoati uchun yirik sanoat markazi boʻlib, mamlakatning asosiy eksport daromadlaridan ikkitasidir. Shahar paxta, don, teri va jun savdo markazidir.

Sanoati

tahrir

Marida mashinasozlik zavodi[12], avtomobil taʼmirlash zavodi[13], paxta tozalash zavodi[14], koʻnchilik zavodi[15], uy qurilishi zavodi, qurilish materiallari zavodi, turkman azotli oʻgʻitlar zavodi[16] va shakar zavodi mavjud.

Mashinasozlik zavodining mahsulotlari neftni quyish uchun mo‘ljallangan kuchli markazdan qochma neft nasoslari bo‘lib, ular MDHning turli mintaqalariga eksport qilinib, dunyoning 20 dan ortiq davlatiga eksport qilinmoqda.

Shaharda jun yuvish[17], yigirish va toʻqish[18], kiyim-kechak, gilam[19], qandolat va mebel[20] fabrikalari, pivo va sut zavodlari ishlab turibdi.

Mari respublika gaz sanoatining asosiy markazi hisoblanadi[21].

Shahardan 19 km uzoqlikda Turkmanistondagi eng yirik Mari GESi joylashgan boʻlib, quvvati 1 million 250 ming kVt boʻlib, u Shodlik konidan olinadigan gazda ishlaydi va respublika elektr energiyasining 80% dan ortigʻini ishlab chiqaradi.

Marida bosmaxona bor[22][23].

 
Mari shahridagi Tekin bozorida qoʻlda toʻqilgan tekin gilamlari savdosi, 1981-yil.

Gilam to‘qish

tahrir

Qo‘lda va mashinada toʻqilgan gilamlar shahar aholisining g‘ururi sanaladi.

Tekin, Salor, Yovmud, Ersar gilamlari bir-biridan bezak va rang-barangligi bilan farqlanadi. Marv vohasi, hozirgi Mari viloyati jahonga mashhur taka gilamlarining vatani boʻlib, bu yerda taka qabilasining gilamchilik anʼanalari saqlanadi[24].

Yilqichilik

tahrir

Mari ot fermasida dunyoga mashhur boʻlgan Axaltaka zoti boqiladi[25].

Transport tizimi

tahrir

Mari orqali 1880—1896-yillarda rus generali Mixail Annenkov boshchiligida Turkmanboshini (Krasnovodsk) Toshkent bilan bogʻlovchi Oʻrta Osiyo temir yoʻli qurilgan. Undan 1900-yillarda qurilgan Mari-Kushka yoʻli shaxobchasi bor[26][27]. 2003-yilda vokzal rekonstruksiya qilindi[28]. Shaharda soatiga 500 yoʻlovchiga moʻljallangan yangi avtovokzal, rekonstruksiya qilingan temir yoʻl vokzali[29], soatiga 300 yoʻlovchiga xizmat koʻrsatadigan, 3500 m uzunlikdagi uchish-qoʻnish yoʻlagi bilan jihozlangan yangi aeroport mavjud boʻlib, u ogʻirligi 400 tonnagacha boʻlgan katta samolyotlarni qabul qilishga moʻljallangan[30]. Shahar ichidagi transport jamoat avtobuslar, yoʻnalishli taksilar va yoʻnalishsiz taksilar bilan ifodalanadi.

Madaniyati

tahrir

Kutubxona

tahrir

Mari kutubxonasi Mari tumanidagi eng yirik mintaqaviy kutubxonadir[31]. Kutubxona qurilishi 2010-yil fevral oyida boshlangan. Kutubxona 2011-yil 20-oktabrda rasman ochilgan va rasmiy ochilish marosimida Turkmanistonning oʻsha vaqtdagi prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov ishtirok etgan[32].

Bino sharsimon shaklda boʻlib, 62 ta ustun bilan mustahkamlangan. Kutubxonaning balandligi 42 metrni tashkil qiladi. Uch qavatli bino uch million kitobni saqlash uchun moʻljallangan[33] va bir vaqtning oʻzida 600 kitobxonni sigʻdirishi mumkin. Kutubxona fondida kitob do‘koni, to‘qqizta o‘quv zali, internet tarmog‘i, oqsoqollar uchun alohida o‘quv zali, maxsus bo‘limlar kabineti, konferensiya xonalari, bolalar xonasi mavjud. Lola barglari ko‘rinishidagi kutubxona gumbazi ostida teleskop o‘rnatilgan.

Boshqalar

tahrir
 
2015-yilda yirik tadbirlar uchun qurilgan ko‘chmas uch qavatli oʻtov.

Mari oʻzining tarix-oʻlkashunoslik muzeyi bilan mashhur.

Asosiy futbol jamoasi Marv F. K. boʻlib, u Mari stadionida oʻynaydi.

Taniqli shaxslari

tahrir
  • Eduard Asadov, sovet / rus shoiri va yozuvchisi;
  • Murodgeldi Aqmammedov, turkman siyosatchisi;
  • Sidiq Meredov, iqtisodchi va yozuvchi;
  • Xidir Saparaliyev, turkman siyosatchisi;
  • Yelena Bonner, Sovet/Rossiya inson huquqlari faoli.
tahrir
  •  
    Maridagi MiG monumenti
  •  
    Mari bozori, 1992-yil
  •  
    Mari bozori, 1992-yil
  •  
    Mari bozori, 1992-yil
  •  
    Avtobus bekati, 1992-yil
  •  
    Maridagi toʻy, 1992-yil
  •  
    Marilik ayollari, 1992-yil
  •  
    Mari bozori, 1992-yil
  •  
    Marida anʼanaviy telpak kiygan erkak, 1992-yil

Qardosh shaharlari

tahrir

Mari quyidagi shaharlar bilan qardoshlik munosabatlarini oʻrnatgan:

Manbalar

tahrir
  1. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  2. ↑ Atanyýazow, Soltanşa. Түркменистаның Географик Атларының Дүшүндиришли Сөзлүги. Ылым, 1980 — 205-bet. 
  3. ↑ The Country of the Turkomans. Oguz Press and the Royal Geographical Society, 1977. ISBN 0-905820-01-0. , Chapter 15, OʻDonovan, Edmund, Merv and Its Surroundings, lecture delivered in 1882.
  4. ↑ On Secret Service East of Constantinople by Peter Hopkirk, John Murray, 1994
  5. ↑ "Большая советская энциклопедия" (Russian). Большая советская энциклопедия (3 nashri). https://bse.slovaronline.com/18666-MARY.  (online version)
  6. ↑ „Petroleum Geology and Resources of the Amu-Darya Basin“. pdfio.com (2004). 2014-yil 5-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 5-may.
  7. ↑ Gostepriimstvo drevnego i vechno yunogo goroda
  8. ↑ Turkmenskiy gorod Mari poluchil sertifikat kulturnoy stolitsi SNG
  9. ↑ „ТУРКМЕНСКАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА“. 2010-yil 28-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 2-iyun.
  10. ↑ Proxorov, Aleksandr. Большая советская энциклопедия:Марыйская область, 3-nashr, Moskva: Советская энциклопедия, 1969-1978. 
  11. ↑ „Туркменистан“. 2011-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 2-iyun.
  12. ↑ „Марыйский машиностроительный завод“. 2013-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-aprel.
  13. ↑ „Марыйский авторемонтный завод“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 2-iyun.
  14. ↑ „Марыйский хлопкоочистительный завод имени В. П. Чкалова ТПО «Заготхлопкопром»“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-iyun.
  15. ↑ Mariyskiy kojevenniy zavod[sayt ishlamaydi]
  16. ↑ „Туркменский завод азотных удобрений“. 2009-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-iyun.
  17. ↑ Mariyskaya fabrika pervichnoy obrabotki shersti[sayt ishlamaydi]
  18. ↑ Mariyskaya xlopchato-bumajnaya pryadilno-tkatskaya fabrika[sayt ishlamaydi]
  19. ↑ Mariyskaya kovrovaya fabrika[sayt ishlamaydi]
  20. ↑ Mariyskaya mebelnaya fabrika[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
  21. ↑ „ТУРКМЕНИСТАН. Форум Туркменистан. Карта Туркменистан. Фото. город Туркменистан“ (deadlink). 2009-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-iyun.
  22. ↑ „Марыйская типография“ (deadlink). 2012-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-iyun.
  23. ↑ „Энциклопедия туриста. М | The Encyclopaedia of Tourist. M“. 2009-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-iyun.
  24. ↑ „Вокруг Света | Jurnal | Ptitsi letyat k ozeru…“. 2009-yil 13-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-iyun.
  25. ↑ „Лошадь — Кони — Альбом пород лошадей СССР“. 2013-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-iyun.
  26. ↑ Mari — maʼlumot Katta sovet ensiklopediyasidan olindi..
  27. ↑ „Закаспийская железная дорога“ (deadlink). 2007-yil 11-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 2-iyun.
  28. ↑ „После коренной реконструкции открылся для приёма пассажиров железнодорожный вокзал в городе Мары“. 2014-yil 22-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 11-iyun.
  29. ↑ „Новый вокзал в Марах.“ (oʻlik havola — tarix ).
  30. ↑ „Президент Туркменистана даёт старт Совету Старейшин“. 2012-yil 25-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 13-yanvar.
  31. ↑ „Золотой век“. www.turkmenistan.gov.tm.
  32. ↑ „К услугам жителей Марыйского велаята открылась областная библиотека - Интернет-газета Turkmenistan.Ru“. www.turkmenistan.ru.
  33. ↑ Prezident Turkmenistana prinyal uchastie v otkritii novogo zdaniya Mariyskoy velayatskoy biblioteki
  34. ↑ „Kardeş Şehirler“ (tr). ibb.istanbul. Istanbul. 2021-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 5-sentyabr.
  35. ↑ „Самарканд и Валенсия станут городами-побратимами“ (ru). podrobno.uz. Podrobno.uz (2018-yil 27-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 15-noyabr.
  36. ↑ „Kostroma is looking for a twin city in Turkmenistan“. orient.tm. Orient (2020-yil 15-iyul). 2020-yil 12-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 12-noyabr.
  37. ↑ „Sister cities“. xa.gov.cn. Xi'an. 2023-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 12-noyabr. 



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mari&oldid=5285739" dan olindi