Vikipediya

Xitoyda yahudiylik dini

Xitoydagi yahudiylar va yahudiylik asosan Sefarad yahudiylari va ularning avlodlaridan iborat. Boshqa yahudiy etnik boʻlinishlari, shu jumladan, Ashkenazi yahudiylari, Mizrahi yahudiylari va bir qator oʻzgarganlar ham mavjud.

Yahudiylik dini
Yahudiylikning asosiy ramzi tushurillgan Isroil davlatining bayrog`i
Yahudiylikning asosiy ramzi tushurillgan Isroil davlatining bayrog`i
Umumiy aholisi
15 mln atrofida
Asoschisi
Payg`ambar Ibrohim alayhissalom
Tillari
ingliz tili, Hebrew, Yiddish, rus tili, venger tili, roman tillari, fransuz tili, fors tili, arab tili, ispan tili, Afrika tillari, polyak, nemis tili, mandarin
Vebsayti
http://www.globalreligiousfutures.org/

Yahudiy xitoylik jamiyati yahudiylarning madaniy anʼanalarining keng doirasini namoyon qiladi va u yahudiylarning diniy marosimlarining toʻliq spektrini oʻz ichiga oladi. Kichkina ozchilik boʻlsa-da, xitoylik yahudiylar milodiy 8-asrda birinchi yahudiy muhojirlari kelganidan beri mamlakatda ochiq ishtirok etishdi. Nisbatan izolyatsiya qilingan yahudiy jamoalari qadimdan hozirgi Xitoygacha, ayniqsa, Kayfeng yahudiylarigacha rivojlangan („Xitoy yahudiylari“ atamasi koʻpincha bu jamoalarga nisbatan cheklangan maʼnoda qoʻllanadi). 19-asr va 20-asr boshlarida butun dunyo boʻylab yahudiy savdogarlari Xitoy portlarida, xususan, bir muddat Britaniya mustamlakasi boʻlgan Gonkongning savdo markazlarida savdo qila boshladilar. 20-asrning birinchi yarmida Rossiya imperiyasidagi pogromlardan qochgan minglab yahudiy qochqinlar Xitoyga etib kelishdi. 1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topgan vaqtga kelib, faqat bir necha yahudiy oʻz dini va madaniyatini saqlab qolganligi maʼlum edi.

Xitoy Xalq Respublikasi
中華人民共和國 / 中华人民共和国
Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Madhiya: The March of the Volunteers
Location of Xitoyda yahudiylik dini
Poytaxt Pekin
Rasmiy til(lar) Xitoy tili
Hukumat Bitta-partiyalik davlat
• Prezident
Xi Jinping
• Premyer
Li Keqiang
Mustaqillik
1-yanvar 1912-yil
1-oktabr 1949-yil
Maydon
• Butun
 9,596,962 km2 (3-oʻrin)
• Suv (%)
 3,8
Aholi
• 2010-yilgi roʻyxat
 1,347,374,752 (1-oʻrin)
• Zichlik 139,6/km2
YIM (XQT) 2011-yil roʻyxati
• Butun
 AQSh$ 11.299 trln (2-oʻrin)
• Jon boshiga
 AQSh$ 8,382
Pul birligi Yuan Renminbi (CNY)
Qisqartma CH
Telefon prefiksi 86
Internet domeni .cn
tahrir kuzat


Tarixi

tahrir

Ayrimlarning taʼkidlashicha, tarixan Xitoyning turli joylarida istiqomat qilgan yahudiylar hozirgi Xitoy hududlariga koʻchib kelgan qadimgi Isroil qirolligining yoʻqolgan oʻn qabilasidan kelib chiqqan. Ayrim joylarda yahudiylarning qadimiy marosimlarining izlari kuzatilgan.[1]

Taniqli guruhlardan biri Xan sulolasining oʻrtalarida Forsdan Hindistonga sayohat qilgan va keyinchalik Xitoyning shimoli-gʻarbiy qismidagi (hozirgi Gansu provinsiyasi) musulmonlar yashovchi hududlardan Shimoliy Song sulolasi (960-1127) davrlarda Xenan provinsiyasiga koʻchib kelgan, deb taxmin qilingan Kayfen yahudiylari boʻlgan.[2]

Kelib chiqishi

tahrir
 
Kayfeng yahudiylari, 19-asr oxiri yoki 20-asr boshlari

Milodiy 70-yilda Rim imperatori Titus Quddusni egallaganidan soʻng, birinchi yahudiylar Xitoyga Fors orqali koʻchib kelganligi haqida ogʻzaki anʼana mavjud. Xan imperatori Min hukmronligi davrida (milodiy 58—75) koʻp sonli yahudiylar Forsdan migratsiya qilishgan.[3] 1900-yilda yozgan otasi Jozef Bruker yahudiylar Xitoyga Hindistondan qadimgi zamonlardan beri dengiz yoʻli bilan kelgan deb taxmin qilgan.


Oʻrta asrlarda Xitoyda koʻplab yahudiy jamoalari tashkil etilgan. Biroq hamma jamoalarning mavjudligiga dalil mavjud emas. Bugungi kunda maʼlum boʻlgan yahudiy jamoalari esa faqat quyidagilar: Kayfeng, Xanchjou, Ningbo, Yangzhou, Ningxia, Guanchjou, Pekin, Quanzhou, Nankin, Sian va Luoyang.[4]

Dastlabki yozma manbalar

tahrir
 
Kayfeng ibodatxonasining koʻrinishi.

Xitoyda yahudiylarning mavjudligini koʻrsatadigan eng dastlabki dalillar 8-asrning boshlariga toʻgʻri keladi: Mark Aurel Shtayn tomonidan kashf etilgan yahudiy-fors tilida yozilgan ish xati. Maktub (hozir Britaniya muzeyida saqlanadi) Tan sulolasi davrida (618-907) Xitoyning shimoli-gʻarbiy qismidagi Ipak yoʻli boʻylab muhim post boʻlgan Dandan Uyliqda topilgan. Matn uzunligi oʻttiz yetti satr boʻlib, qogʻozga yozilgan boʻlib, mahsulot oʻsha paytda faqat Xitoyda ishlab chiqarilgan. Devid Samuel Margoliout tomonidan aniqlangan, u milodiy 718-yilga tegishli.[5][6] 9-asr arab sayyohi Siroflik Ibn Zayd al-Hasanning xabar berishicha, 878-yilda Xitoy isyonchilari rahbari Xuan Chaoning izdoshlari Kantonni (Guanchjou) qamal qilib, u yerda yashovchi koʻplab xorijiy savdogarlar, arablar, forslar, nasroniylar va yahudiylarni oʻldirishgan.[7]

Xitoy, ibn Xordadbehning „Yoʻllar va shohliklar kitobi“ ga koʻra , Yevropadan oʻgʻil va ayol qullarni olib kelgan Radoniy yahudiylar uchun manzil edi.[8] Dandan Oilik da 8-asrda yahudiy-fors tilida yozilgan hujjat topilgan va Aurel Shtayn tomonidan tarjima qilingan.[9]

Manbalar shuni koʻrsatadiki, Xitoydagi yahudiylarni boshqa xitoyliklar koʻpincha musulmonlar bilan adashtirishgan. Xitoyda yahudiylar haqidagi birinchi ishonchli yozma eslatmada 1329-1354-yillarda Yuan sulolasi yilnomalarida topilgan Chjuhu (jínjàn) yoki Zhuhudu (mànghudu) atamasi ishlatilgan. Matnda „norozilar“dan olinadigan soliqni kuchaytirish va yahudiylarning poytaxt Pekinga ommaviy ravishda kelishi toʻgʻrisidagi hukumat qarori haqida soʻz bordi.

13-asr oxirida Yuan sulolasi davrida Xitoyga tashrif buyurgan mashhur venetsiyalik sayohatchi Marko Polo Pekindagi yahudiy savdogarlarining mashhurligini tasvirlab berdi. Shunga oʻxshash maʼlumotni 14-asr boshlarida Pekin Rim-katolik arxiyeparxiyasining birinchi arxiyepiskopi Fransiskan Montecorvinolik Jonning eslatmalarida va 14-asr oʻrtalarida Arablarning Moʻgʻul imperiyasidagi elchisi Ibn Batutaning yozuvlarida topish mumkin.

Min sulolasi davrida (1368-1644) Ming imperatori yahudiylarga yetti familiya bergan boʻlib, ularni bugungi kunda ham uchratish mumkin: Ai (艾), Shi (石), Gao (高), Jin (金), Li (李), Zhang (張).[10][11] Ulardan ikkitasi, Jin va Shi, gʻarbdagi umumiy yahudiy nomlarining ekvivalenti: Oltin va Tosh.[12][13]

Zamonaviy davr

tahrir
 
Harbindagi sobiq yahudiy oʻrta maktabi, hozirgi 2-sonli koreys oʻrta maktabi xotirasiga lavha oʻrnatilgan.

Hozirgi zamon manbalari 1940-yilda Xitoydagi yahudiylarning sonini, jumladan Manchukuoda ham 36 000 kishini tashkil etgan deb hisoblaydi (manba: Katolik Entsiklopediyasi).

Shanxay

tahrir

Shanxaydagi yahudiylarning hayoti inglizlarning kelishi bilan haqiqatan ham avj oldi. Yaqin Sharqdagi Mizrahi yahudiylari Hindiston va Gonkong orqali savdogar sifatida kelishgan va 19-asrning ikkinchi yarmida yetakchi savdo kompaniyalarini tashkil etishgan. Keyinchalik, Birinchi jahon urushidan soʻng, koʻplab Ashkenazi yahudiylari Yevropadan kelgan. Rebbe Meir Ashkenazi (Chabad-Lubavich) Shanxayning bosh ravvini (1926-1949) edi.

Rus yahudiylari

tahrir

20-asrning boshlarida Rossiya imperiyasining bir qancha shaharlaridagi pogromlardan qochgan koʻplab rus yahudiylari doimiy yashash uchun Xitoyning shimoli-sharqiga koʻchib oʻtishga qaror qilishdi (Ravvin Aharon Moshe Kiselev 1913-yildan 1949-yilda vafotigacha Xarbinda xizmat qilgan). 1917-yilgi rus inqilobidan keyin koʻplab oq ruslar Harbinga (sobiq Manchuriya) qochib ketishdi. Bular qatorida 1919-yildan keyin Harbin yahudiy jamiyatida yetakchi rol oʻynagan doktor Avraam Kaufman[14] Isroilning boʻlajak Bosh vaziri Ehud Olmertning ota-onasi va 12 yoshida Teodor Parnicki ham bor edi. Hisob-kitoblarga koʻra, Xarbinda 20 000 dan ortiq yahudiylar yashagan va mahalliy siyosat, iqtisodiyot va xalqaro savdoni shakllantirishda muhim rol oʻynagan.[15]

Doktor Sun Yat-sen, Xitoy Respublikasi asoschisi, yahudiy xalqi va sionizmga qoyil qoldi, shuningdek, yahudiylarning taʼqib qilinishi va Gʻarb davlatlari tomonidan Xitoyning hukmronligi oʻrtasidagi oʻxshashliklarni koʻrdi. U shunday dedi:

„Ularning davlati vayron qilingan boʻlsa-da, yahudiy xalqi shu kungacha mavjud . . . Sionizm hozirgi zamonning eng buyuk harakatlaridan biridir. Butun demokratiya ixlosmandlari dunyo sivilizatsiyasiga ulkan hissa qoʻshgan, xalqlar oilasida munosib oʻrin egallashga haqli boʻlgan ajoyib va tarixiy xalqingizni qayta tiklash harakatini chin dildan qoʻllab-quvvatlamasa va uni hayajon bilan olqishlamaydi“.[16]

1931-yilda Yaponiyaning Shimoliy- Sharqiy Xitoyni bosib olishi va 1932-yilda Manchukuoning tashkil topishi Xarbin yahudiy jamoasiga salbiy taʼsir koʻrsatdi (1929-yilda 13 ming kishi). Bu yahudiylarning aksariyati Xarbindan Tyantszin, Shanxay va Britaniyaning Falastin mandatiga ketishdi . 1939-yilgacha rus yahudiylari Shanxayda 5000 ga yaqin edi.[17]

Ikkinchi jahon urushi

tahrir

Germaniya, Avstriya va Polshadan 18 ming yahudiyning yana bir toʻlqini Xolokostdan qochish uchun 1930-yillarning oxiri va 1940-yillarning boshlarida Shanxayga koʻchib keldi.[18] Oʻsha paytda Shanxay ochiq shahar edi va u immigratsiyaga cheklovlar qoʻymasdi va Xo Feng Shan kabi baʼzi xitoylik diplomatlar „himoya“ pasportlarini, yapon diplomati Chiune Sugixara esa qisqa vaqtdan soʻng qochqinlar Shanxayga borishlari mumkin boʻlgan tranzit vizalar bergan.1943-yilda bosqinchi Yaponiya armiyasi rasmiy ravishda „fuqaroligi yoʻq qochqinlar“ deb nomlanuvchi bu 18 000 yahudiydan 0.75 kvadrat milya (1.9 km2) maydonga koʻchirishni talab qildi. Shanxayning Hongkew tumanida (hozirgi Hongkou tumani sifatida tanilgan) koʻpchilik „Heime“ deb nomlangan guruh uylarida yashagan.[19] Bu davrda Shanxayga kirgan yahudiylarning umumiy soni Avstraliya, Kanada, Hindiston, Yangi Zelandiya va Janubiy Afrikaga qochib ketgan yahudiylarning umumiy soniga teng edi. Xitoydagi koʻplab yahudiylar keyinchalik zamonaviy Isroil davlatini yaratish uchun koʻchib oʻtdilar.

Shanxay Xolokost davrida yahudiy qochqinlar uchun muhim xavfsiz boshpana boʻlgan, chunki u dunyodagi viza kerak boʻlmagan kam sonli joylardan biri edi. Biroq, u yerga borish oson emas edi. Shaharni nazorat qilgan yaponlar boshqa tomondan qarashni afzal koʻrdilar. Biroq, baʼzi poraxoʻr amaldorlar ham yahudiylarning ahvolidan foydalanganlar. 1941-yilga kelib 20 000 ga yaqin yevropalik yahudiylar u yerda boshpana topdilar.

 
Yakob Rosenfeld, Yangi Toʻrtinchi Armiya shifokori, Liu Shaoqi (chapda) va Chen Yi (oʻngda).

Ikkinchi Xitoy-Yaponiya urushi davridagi taniqli yahudiylar orasida doktor Yakob Rozenfeld, Stanislav Flato, Rut Vayss, Eva Sandberg (fotosuratchi va kommunistik yetakchi Syao Sanning rafiqasi) va Morris Avraam Koen bor.

Urushning oxirida fashistlar vakillari Yaponiya armiyasiga Shanxayning yahudiy aholisini yoʻq qilish rejasini ishlab chiqish uchun bosim oʻtkazdilar va bu bosim oxir-oqibat yahudiy jamiyati rahbariyatiga maʼlum boʻldi. Biroq, yaponiyaliklar Xitoyga mashhur boʻlgan shaharlar va boshqa bir qator Osiyo davlatlariga qoʻshimcha bostirib kirishganidan soʻng, ittifoqchilarning gʻazabini qoʻzgʻatish niyatida emas edilar, shuning uchun ular Germaniya soʻrovini urush tugaguniga qadar kechiktirdilar. Amshenower Rebbening shafoati va Leo (Ariyeh) Xaninning tarjima mahorati bilan yaponlar oxir-oqibat Shanxay yahudiylarini xavfsiz saqlashdi.[20]

Umuman olganda, 1845-yildan 1945-yilgacha boʻlgan davrda 40 000 dan ortiq yahudiy Xitoyga biznes qilish yoki xavfsiz boshpana izlash uchun kelgan.[21]

20-asr oxiri

tahrir

Ikkinchi jahon urushi va 1949-yilda XXR tashkil etilgandan soʻng, bu yahudiylarning aksariyati Isroil yoki Gʻarbga hijrat qilishdi, garchi bir nechtasi qolgan boʻlsa-da. Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topganidan to hozirgi davrgacha Xitoyda xitoylik boʻlmagan uchta taniqli kishi yashagan: Sidney Shapiro, Isroil Epshteyn va Rut Vayss, ikki amerikalik muhojir va bir avstriyalik muhojir. Ularni birlashtirib turuvchi jihat — ularning kelib chiqishi yahudiy. Yana bir yahudiy asli amerikalik Sidney Rittenberg Xitoyning koʻplab yuqori lavozimli amaldorlariga tarjimon boʻlib xizmat qilgan.

Yahudiylarning tuzilgan hayoti 1979-yilda Pekinga qaytdi, bu esa butun dunyo boʻylab sobiq vatandosh yahudiylarga xizmat koʻrsatuvchi tenglik tarafdori boʻlgan „Kehillat Pekin“ jamiyati tashkil topdi.

Shanxay yahudiy klubi prezidenti Leyvi Imasning shanxaylik qizi Sara Imas 1992-yilda ikki davlat oʻrtasida rasmiy diplomatik munosabatlar oʻrnatganidan soʻng Isroilga kelgan birinchi xitoylik yahudiy muhojir boʻldi. 1939-yilda Germaniyadan Polshaga ketishga majbur boʻlgan Leyvi Imas oʻsha yili Shanxayga keldi. U oʻzining soʻnggi yillarini Shanxayda 1962-yilgacha, madaniy inqilob boshlanishidan oldin oʻtkazdi. Sara Imasning xitoylik boʻlmagan tashqi koʻrinishi va oilaviy kelib chiqishi Madaniy inqilob davrida uni xorijlik kapitalist va josuslikda ayblashda koʻp muammo keltirgan boʻlsa-da, bugun Sara Imas Shanxayga qaytib, Isroil olmos kompaniyasining Xitoy vakili boʻlib ishladi.[22]

1985-yil 27-iyunda xalqaro olimlar va faollar guruhi Palo-Alto (Kaliforniya) shahrida Xitoy-Yahudiy institutini tashkil etish uchun yigʻildi.[23] Ravvin Anson Laytner amaldagi prezident lavozimini egallaydi.[24]

Yahudiy tadqiqotlari instituti 1992-yilda Nankin universitetida tashkil etilgan.[25]

1990-yillardan beri Shanxay munitsipal hukumati Shanxayning mustamlakachilik davrida qurilgan tarixiy Gʻarb arxitekturasini saqlab qolish tashabbusi bilan chiqdi. Ilgari yahudiylarga tegishli boʻlgan koʻplab mehmonxonalar va shaxsiy turar joylarni saqlash loyihasiga kiritilgan. 1997-yilda Shanxay bolalar saroyi qarorgohiga aylangan Kadoori shaharning qurilayotgan yoʻl oʻtkazgich tizimiga joy boʻshatish maqsadida keng old bogʻi asosan olib tashlandi. Shanxaydagi yahudiylarning mavjudligi tarixi boʻyicha bir kunlik sayohat Shanxay Yahudiy tadqiqotlari markazi orqali oʻtkazilishi mumkin. Nyu-York shahridagi Chabad-Lubavitch shahridan ravvin Shalom Greenberg 1998-yil avgust oyida ushbu jamoaga xizmat qilish uchun Shanxayga keldi. Nyu-Yorkdagi Appeal of Vicdan jamgʻarmasi prezidenti ravvin Artur Shnayer oʻsha yili jamiyatga Tavrotni hadya qildi. Rosh Xashananing birinchi kuni, 1999-yil sentabr oyida, 1952-yildan beri birinchi marta Ohel Reychel ibodatxonasida yahudiylarning Yangi yil bayrami marosimi boʻlib oʻtdi.[26]

21-asr

tahrir

2010-yil holatiga koʻra, Shanxayda 2000 dan 3000 gacha yahudiylar yashagan.  2010-yil may oyida Shanxaydagi Ohel Reychel sinagogasi dam olish kunlaridagi xizmatlar uchun mahalliy yahudiy jamiyati uchun vaqtincha ochildi.[27] Sinagoglar Pekin, Shanxay va Gonkongda joylashgan boʻlib, ular mahalliy xitoylik yahudiylarga, isroilliklarga va butun dunyodagi diaspora yahudiy jamoalariga xizmat qiladi.[28]

2001-yilda Chabad-Lubavitch harakatidan ravvin Shimon Freundlich Pekindagi Chabad-Lubavitch markazini qurish va boshqarish missiyasi bilan Pekinga kelib joylashdi.[26] Kehillat Pekin haftalik Shabbat xizmatlarini, muntazam bayramlarni nishonlash va jamoat tadbirlarini, shu jumladan chekinish va bayramlarni oʻtkazish amaliyotini davom ettirmoqda. 2007-yilda Shanxayning Sefarad jamoasi bolalar va kattalar uchun sinagoga, oʻquv zali, kosher oshxonasi va oʻquv sinflarini ochdi. Jamiyatning mahalliy jamoat ishlari va kashrut ehtiyojlarini boshqaradigan ravvin Efraim Bezaleldan tashqari oʻqituvchi va chazan sifatida faoliyat yuritadigan oʻz xachami bor.[29] Xitoy oziq-ovqat mahsulotlari va oziq-ovqat tarkibiy qismlarining katta qismi Amerika bozoriga eksport qilinayotganligi sababli, bir qator kosher sertifikatlash agentliklari Xitoyga kosher inspektorlari (mashichim) sifatida xizmat qilish uchun ravvinlarni yuboradilar. 2009-yil holatiga koʻra, 50 dan ortiq mashgʻulotchi Xitoyda joylashgan boʻlib, ulardan 7 nafari Pravoslav Ittifoqidan kelgan.[30]

2019-yil holatiga koʻra, Xarbin mahalliy hukumatga shahardagi ibodatxonalar va yahudiylarga tegishli boshqa binolarni tiklash boʻyicha maslahat berishga yordam bergan yagona yahudiy yashovchi professor Den Ben-Kanʼonga daʼvo qilishi mumkin edi.[31]

Kayfengning yahudiy jamoasi 2015-yildan beri rasmiylar tomonidan bostirilishi kuchaygani haqida xabar berib, 1990-yillarda boshdan kechirgan oddiy jonlanishni bekor qildi. Ommaviy diniy marosimlarni oʻtkazish va Fisih va Sukkot kabi diniy bayramlarni nishonlash taqiqlangan va yahudiy jamoat guruhlari yopilgan. Tavrot yoʻlini oʻrgatishda joylashgan tarixiy joy boʻlgan Kaifeng ibodatxonasidan belgilar olib tashlandi va hozir qattiq nazorat ostida.[32]

Xitoylik yahudiylarning oz qismi Shavei Isroil kabi xususiy tashkilotlar yordamida Isroilga koʻchib oʻtishga muvaffaq boʻlishdi.

Xitoyda tugʻilgan yahudiylardan chiqqan taniqli odamlar

tahrir
  • Song Dandan, CCTV-da Xitoyning yangi yil bayramida tez-tez paydo boʻladigan aktrisa
  • Stenli Xo, Aominda oʻn toʻqqizta kazinoga egalik qiluvchi SJM Holdings kompaniyasining asoschisi va raisi, jumladan Grand Lisboa, turli laqabli choʻqintirgan ota va qimor oʻyinlari qiroli boʻlib, u Aomin qimor sanoatida 75 yil davomida ushlab turgan hukumat monopoliyasini aks ettiradi.
  • Jozi Xo, Stenli Xoning qizi, Gollandiyalik yahudiy qoniga ega. Gonkonglik aktrisa.
  • Sun Zhenni, SNH48 aʼzosi
  • Lorens Trib, amerikalik konstitutsiyaviy huquq professori, Yevropa yahudiy ota-onasidan tugʻilgan
  • Ron Klinger, avstraliyalik yetakchi ingliz tilidagi koʻprik yozuvchisi, Shanxayda yevropalik yahudiy ota-onada tugʻilgan.
  • Mayk Medavoy, asli ukrainalik yahudiy boʻlgan amerikalik kino prodyuseri
  • Chjao Yingcheng, 17-asrdagi Ming sulolasi amaldori, Kaifeng yahudiy jamoasi aʼzosi
  • Sir Maykl Devid Kadoori, Gonkonglik milliarder biznesmen, CLP Group raisi va 18 % egasi

Yana qarang

tahrir
  • Isroildagi xitoyliklar
  • Gonkongdagi yahudiylarning tarixi
  • Tayvandagi yahudiylarning tarixi
  • Kaifeng yahudiylari
  • Yoʻqotilgan oʻn qabila
  • Xitoy Xalq Respublikasi-Isroil munosabatlari
  • Xitoyda din
  • Shanxay gettosi

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „NOVA Online | Lost Tribes of Israel | Where are the Ten Lost Tribes? (3)“. Pbs.org. Qaraldi: 2017-yil 18-iyul.
  2. ↑ Weisz, Tiberiu.
  3. ↑ Alfred Edelsheim.
  4. ↑ Pan, Guang. The Jews in China, 2005 — 22-bet. ISBN 9787508507507. 
  5. ↑ Xu Xin, The Jews of Kaifeng, China.
  6. ↑ Encyclopedia of Diasporas.
  7. ↑ Voyage du marchand arabe Sulaymân en Inde et en Chine, rédigé en 851, suivi de remarques par Abû Zayd Hasan (vers 916) Gabriel Ferrand: . Paris Éditions Bossard, 1922 — 76-bet. 
  8. ↑ Elizabeth Caldwell Hirschman. The Early Jews and Muslims of England and Wales: A Genetic and Genealogical History. McFarland, 29 April 2014 — 51–-bet. ISBN 978-0-7864-7684-8. 
  9. ↑ Mark Aurel Stein. Ancient Khotan: Detailed Report of Archaeological Explorations in Chinese Turkestan. Clarendon Press, 1907 — 572–-bet. 
  10. ↑ M. Avrum Ehrlich (Ed.).
  11. ↑ Chang, Hsiang Wen (1945). „An Early Chinese Source on the Kaifeng Jewish Community“. Folklore Studies. 4-jild. 327–331-bet. doi:10.2307/3182906. JSTOR 3182906.
  12. ↑ A Visit to Kaifeng by Beverly Friend Ph.D.
  13. ↑ „Kaifeng Jewish Descendants“. 2009-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-iyun.
  14. ↑ Encyclopedia of Diasporas.
  15. ↑ Patrick Fuliang Shan, "ʻA Proud and Creative Jewish Community:’ The Harbin Diaspora, Jewish Memory and Sino-Israeli Relations, " American Review of China Studies, Fall 2008, pp.15-29.
  16. ↑ Berton, Peter.
  17. ↑ Shanghai Jews as seen by Chinese
  18. ↑ Adam Minter. „Return of a Shanghai Jew“. Los Angeles Times (2006-yil 15-yanvar).
  19. ↑ „Former Jewish refugees revisit Shanghai Ark“. People's Daily / Xinhua (2005-yil 11-noyabr).
  20. ↑ Tokayer, Marvin. The Fugu Plan: The Untold Story of the Japanese and the Jews During World War II. Gefen Publishing House Ltd, 2004-05-31. ISBN 9789652293299. 
  21. ↑ Encyclopedia of Diasporas.
  22. ↑ A Chinese Jew’s tale of adversity and triumph
  23. ↑ „The Sino-Judaic Institute“. www.sino-judaic.org. 2020-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-sentyabr.
  24. ↑ „The Sino-Judaic Institute“. www.sino-judaic.org. 2020-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-sentyabr.
  25. ↑ "Religion Journal; A Professor in Nanjing Takes Up Jewish Studies" by Gustav Niebuhr New York Times, March 13, 2007. full text
  26. ↑ 26,0 26,1 Encyclopedia of Diasporas.
  27. ↑ „Shanghai's Jews celebrate historic synagogue reopening“. 2010-yil 8-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 27-yanvar.
  28. ↑ „Synagogues in China“. 2014-yil 8-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 25-iyul.
  29. ↑ Jewish Community Shanghai
  30. ↑ Marx, Patricia (2009-01-05), „Kosher Takeout: Supervising a food-production boom“, The New Yorker
  31. ↑ „Dara Horn's 'Cities of Ice': A Dispatch From Frozen Harbin, Where Jews Once Flourished, and Melted Away“ (en). Tablet Magazine (2019-yil 19-aprel). Qaraldi: 2019-yil 12-oktyabr.
  32. ↑ Miller. „China's Crackdown on the Jewish Community of Kaifeng“ (en). aishcom (2016-yil 4-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 9-dekabr.
 
  • Youtai - Presence and Perception of Jews and Judaism in China, FASK, Publikationen des Fachbereichs Angewandte Sprach- und Kulturwissenschaft der Johannes Gutenberg-Universität Mainz in Germersheim: Abhandlungen und Sammelbände. Universität Mainz, 2008. ISBN 978-3631575338. 
  • Loewe, Michael (1988). „The Jewish Presence in Imperial China“. Jewish Historical Studies. 30-jild. 1–20-bet. JSTOR 29779835.

Adabiyotlar

tahrir
  • Adler, Markus N. „Xitoy yahudiylari“. Yahudiylarning choraklik sharhi 13.1 (1900): 18-41. onlayn
  • Eber, Irene va Katrin Xellershteyn, muharrirlar. Xitoydagi yahudiylar: madaniy suhbatlar, oʻzgaruvchan tushunchalar (2021) parchasi
  • Erlix, M. Avrum. Zamonaviy Xitoyda yahudiylar va yahudiylik (Routledge, 2009).
  • Finn, Jeyms. Xitoydagi yahudiylar: ularning sinagogasi, ularning Muqaddas Yozuvlari, ularning tarixi (1843) juda qadimgi onlayn qoʻllanma.
  • Katz, Yossi. „Xitoy yahudiylari va ularning XX asrning birinchi yarmida Falastinda yahudiylarning milliy uyini yaratishga qoʻshgan hissasi“. Yaqin Sharq tadqiqotlari 46.4 (2010): 543-554.
  • Kaufman, Jonatan. Shanxayning oxirgi qirollari: Zamonaviy Xitoyni yaratishga yordam bergan raqib yahudiy sulolalari (2021)
  • Laytner, Anson va Jordan qogʻozi, Kaifengning xitoylik yahudiylari: moslashish va chidamlilikning mingyilligi (Lexington Books, 2017).
  • Loewe, Michael (1988). „The Jewish Presence in Imperial China“. Jewish Historical Studies. 30-jild. 1–20-bet. JSTOR 29779835.
  • Levental, Rudolf. „Xitoydagi yahudiylarning nomenklaturasi“. Monumenta Serica 12.1 (1947): 97-126.
  • Malek, Roman. Kayfengdan Shanxaygacha: Xitoydagi yahudiylar (Routledge, 2017).
  • Noybauer, Adolf. „Xitoydagi yahudiylar.“ Yahudiylarning choraklik sharhi 8.1 (1895): 123-139. onlayn
  • Qogʻoz, Iordaniya. Kaifeng yahudiylarining ilohiyotshunosligi, 1000-1850 (Wilfrid Laurier UP, 2012)
  • Perlmann, SM Xitoydagi yahudiylarning tarixi (R. Mazin, 1913) onlayn .
  • Pollak, Maykl. Mandarinlar, yahudiylar va missionerlar: Xitoy imperiyasidagi yahudiy tajribasi, (Nyu-York: Weatherhill, 1998),ISBN 978-0-8348-0419-7 .
  • Vald, Salom Salom. Xitoy va yahudiy xalqi (2004)
  • Oq, Uilyam Charlz. Xitoy yahudiylari, (2-nashr, Paragon, 1966).
  • Syu, Xin. Kaifeng yahudiylari, Xitoy: tarix, madaniyat va din (2003). onlayn
  • Xun, Chjou. Xitoyning yahudiylar va iudaizm haqidagi tasavvurlari: Youtai tarixi (Routledge, 2013).
  • Zane, Nikolay. Xitoydagi yahudiylar: kurash tarixi (2019) dan parcha

Havolalar

tahrir
Yahudiylik dini tarqalgan davlatlar
Davlatlar
Afrika

Jazoir Angola Misr Efiopiya Liviya Marokash Janubiy Afrika Respublikasi Tunis Zimbabve

Osiyo

Afg'oniston Xitoy Hindiston Indoneziya Eron Iroq Yaponiya Livan Malayziya Pokiston Filippin Suriya Turkiya O'zbekiston Vetnam Yaman

Yevropa

Armaniston Avstriya Ozarbayjon Belarus Bolgariya Kipr Chexiya Estoniya Finlandiya Fransiya Gruziya Germaniya Gretsiya Vengriya Italiya Latviya Litva Moldova Niderlandiya Polsha Portugaliya Ruminiya Rossiya Serbiya Ispaniya Shvetsiya Ukraina Buyuk Britaniya

Amerika

Kanada Amerika Qo'shma Shtatlari Argentina Boliviya Braziliya Chili Kolumbiya Kuba Dominikan Respublikasi Ekvador Salvador Gayana Gaiti Yamayka Meksika Paragvay Peru Puerto-Riko Surinam Urugvay Venesuela

Okeaniya

Avstraliya Fiji Guam Yangi Zelandiya Palau 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xitoyda_yahudiylik_dini&oldid=5188201" dan olindi