Dorivor oʻsimliklar

Dorivor oʻsimliklar − odam va hayvonlarni davolash, kasalliklarning oldini olish uchun, shuningdek, oziq-ovqat, atir-upa va kosmetika sanoatida ishlatiladigan oʻsimliklar − giyohlar. Yer yuzida dorivor oʻsimliklarning 10−12 ming turi borligi aniqlangan. 1000 dan ortiq oʻsimlik turining kimyoviy, farmakologik xossalari tekshirilgan. Oʻzbekistonda dorivor oʻsimliklarning 700 dan ortiq turi mavjud. Shulardan tabiiy sharoitda oʻsadigan va madaniylashtirilgan 120 ga yaqin oʻsimlik turlaridan ilmiy va xalq tabobatida foydalaniladi. Hozirgi davrda tibbiyotda qoʻllanadigan dori-darmonlarning qariyb 40−47% oʻsimlik xom ashyolaridan olinadi. Oʻsimliklar murakkab tuzilishiga ega boʻlgan jonli tabiiy kimyoviy laboratoriya boʻlib, oddiy noorganik moddalar­dan murakkab organik moddalar yoki birikmalarni yaratish qobiliyatiga ega. Dorivor oʻsimliklarning quritilgan oʻti, kurtagi, ildizi, ildizpoyasi, tuganagi, piyozi, poʻstlogʻi, bargi, guli, gʻunchasi, mevas­i (urugʻi), danagi, sharbat­i, qiyomi, toshchoyi, efir moylari va boshqalardan doridarmon tarzida foydalaniladi.

Dorivor oʻsimliklar

Dorivor oʻsimliklarni 2 xil tasniflash qabul qilingan: 1) taʼsir qiluvchi moddalarning tarkibiga qarab: alkaloidli, glikozidli, efir moyli, vitaminli va boshqalar; 2) farmakologik koʻrsatkichlariga qarab: tinchlantiruvchi, ogʻriqqoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-tomir tizimiga taʼsir qiluvchi, markaziy nerv sistemasini qoʻzgʻatuvchi, qon bosimini pasaytiruvchi va boshqalar. Dorivor oʻsimliklarning taʼsir etuvchi moddalari alkaloidlar, turli glikozidlar (antraglikozidlar, yurakka taʼsir etuvchi glikozidlar, saponinlar va boshqalar), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi va shilliq moddalar, efir moylari, vitaminlar, boʻyoq moddalar, fermentlar, fitonsidlar, kraxmal, oqsillar, polisaharidlar, azotli moddalar, moy hamda moy kislotalari va boshqa birikmalar boʻlishi mumkin.

Dorivor oʻsimliklarning organizmga taʼsiri uning tarkibidagi kimyoviy birikmalarning miqdoriga bogʻliq. Bu birikmalar oʻsimlikning qismlarida turli miqdorda toʻplanadi. Dorining taʼsirchanlik quvvati hamda sifati yuqori boʻlish davri ularning gullash hamda urugʻlash davrining boshlanishi vaqtiga toʻgʻri keladi. Dorivor moddalar baʼzi oʻsimliklarning kurtagi, bargi yoki poyasida, baʼzi oʻsimliklarning guli yoki mevasida, baʼzilarida ildizi yoki poʻstlogʻida toʻplanadi. Shuning uchun oʻsimliklarning asosan biologik aktiv moddalari koʻp boʻlgan qismi yigʻib olinadi. Oʻsimliklarning ildizi, ildizpoyasi, piyozi va tuganagi, odatda, oʻsimlik uyquga kirgan davrda-kech kuzda yoki oʻsimlik uygʻonmasdan oldin-erta bahorda tayyorlanadi. Oʻsimlikning meva va urugʻlari pishib yetilganda yigʻiladi, chunki ular bu paytda dori moddalariga boy boʻladi. Yangi yigʻib olingan dorivor oʻsimlik mahsuloti tarkibida (yer ustki aʼzolarida 85% gacha, ildizida 45% gacha) nam boʻladi. Bu nam yoʻqotilmasa (quritish yoʻli bilan), oʻsimlik chirib, dori moddalari parchalanib, yaroqsiz boʻlib qoladi.

Odamlar qadim zamonlardan tabiat neʼmatlaridan foydalana boshlaganidan buyen dorivor oʻtlardan kasalliklarni davolashda foydalanib kelganlar. Bundan 3—4 ming yil ilgari Hindiston, Xitoy, qadimgi Misr mamlakatlarida shifobaxsh oʻsimliklar haqida maʼlumotlar beruvchi asarlar yozilgan. Sharqda, xususan Oʻrta Osiyo xalq tabobatida dorivor oʻsimliklardan foydalanib davolash oʻzining anʼanalariga ega. Shifobaxsh oʻsimliklardan tibbiy maqsadlarda foydalanish borasida Abu Ali Ibn Sinoning „Al-qonun“ asarida 476 ga yaqin oʻsimlikning shifobaxsh xususiyatlari va ularni ishlatish usullari toʻgʻrisida maʼlumotlar keltiriladi. Hozgi vaqtda dorivor oʻsimliklarning turi koʻpayib, xalq tabobati shifobaxsh oʻsimliklar bilan boyigan. Dorivor oʻsimliklardan koʻproq, anor, achchiqmiya, bodom, doʻgʻbuy, dorivor gulxayri, yongʻoq, jagʻ-jagʻ, zubturum, isiriq, itburun, omonqora, pista daraxti, sachratqi, choyoʻt, shildirbosh, shirinmiya, shuvoq, yantoq, yalpiz, kiyikoʻt, togʻrayhon, qizilcha, qoqioʻt va boshqalari tarqalgan. Achchiqmiyadan paxikarpin, oqquraydan pesni davolashda qoʻllanadigan psoralen, isiriqdan garmin, itsigekdan anabazin, omonqoradan galantamin, shildirboshdan sferofizin va boshqa alkaloidlar olinadi. Anor pustidan gijja haydovchi pelterin tanat va ekstrakt tayyorlanadi. Dorivor gulxayri preparatlari balgʻam koʻchiruvchi va yumshatuvchi, jagʻ-jagʻ va lagoxilusdan tayyorlangan dorilari qon ketishini toʻxtatuvchi, pista bujgʻuni va choyoʻtdan tayyorlangan dorilar meʼdaichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasi Botanika instituti va Botanika bogʻining efir moyli, dorivor va boʻyoqli oʻsimliklar labaratoriya ilmiy xodimlari mutaxassislar bilan hamkorlikda Oʻrta Osiyo hududida koʻp tarqalgan yuqumli kasalliklardan eng xavflisi sariq (gepatit)ni davolashda ekologik jihatidan toza, samaradorligi yuqori boʻlgan dorivor oʻsimliklar xom ashyolaridan tayyorlangan „Safro haydovchi Hojimatov yigʻmasi“ni yaratdilar va bu yigʻma ilmiy tibbiyotda qoʻllashga va ishlab chiqarishga ruxsat etildi (1997). Shuningdek, SamDU Botanika kafedrasida, Toshkent davlat farmatsevtika institutida dorivor oʻsimliklarni ekib yetishtirish texnologiyasi oʻrganilmoqda. Toshkent, Namangan, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida va Xorazm Maʼmun akademiyasida dorivor oʻsimliklar yetishtiradigan maxsus xoʻjaliklar bor.

Dorivor oʻsimliklar (lotincha: plantae medicinalis) yovvoyi va madaniy oʻsimliklar boʻlib, profilaktika va davolash uchun ishlatiladi. Odamlar va hayvonlar kasalliklari dorivor oʻsimliklar bilan davolash tizimi fitoterapiya deb ataladi. Oʻsimliklardan dorivor maqsadlarda foydalanish imkoniyati ular qoʻllanadigan dori turiga bogʻliq (rasmiy yoki anʼanaviy). Misol uchun, Rossiya sogʻliqni saqlash tizimida faqat dori vositalarining davlat reestriga kiritilgan dorivor oʻsimliklardan foydalanish mumkin.

Tarixi

Insoniyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida oʻsimliklar nafaqat odamlar uchun oziq-ovqat manbai boʻlgan, balki odamlarga kasalliklardan xalos boʻlishga yordam bergan. Bizgacha yetib kelgan tibbiy risolalari qazilmalarda topilgan planshetdir. Sumer shahri miloddan avvalgi III ming yillik. Sumer tilidagi 145 qatorda 15 ta retsept nusxa daftarlari berilgan. Ulardan kelib chiqadiki, qadimgi Shumer tabiblari asosan xantal (oʻsimlik), archa, qaragʻay, timyan, tol kabi oʻsimliklardan foydalanganlar mevalar olxoʻri, nok, anjira va boshqalar. Shuningdek, adabiy manbalarda Ossuriya, Misr, Hindiston, Xitoyda eramizdan avvalgi 3000-yillarda dorivor oʻsimliklardan foydalanilganligi ham qayd etilgan.

Qadimgi shumerlarning madaniyati va bilimi Bobilyanlar tomonidan meros boʻlib, ular Licorice, datura, henbane, zigʻir urugʻi va boshqalar. Bobilliklar quyosh nuri baʼzi oʻsimliklarning shifobaxsh xususiyatlariga salbiy taʼsir koʻrsatishini payqashgan, shuning uchun ularni soyada quritgan va baʼzi oʻtlar hatto kechasi yigʻilgan. Oʻsimliklardan Xitoy, Hindiston, Tibetda keng foydalanilgan. Miloddan avvalgi 3216-yilda. Xitoy imperatori Shennon tibbiyotga oid „Bentsao“ („Gerbalist“) asarini yozgan boʻlib, uning muhim qismi oʻsimliklarni davolash usullarini tavsiflashga bagʻishlangan. Anʼanaviy xitoy tabobati 1500 dan ortiq oʻsimliklardan foydalangan, eng koʻp ishlatiladiganlari astragalus, ginseng, zanjabil, dogwood, dolchin, schisandra chinensis, piyoz, qobigʻi mandarin, primrose, miyanyona, qushqoʻnmas , sarimsoq, do‘ppi. „Ayurveda“da (miloddan avvalgi 1-asr) izohlangan qadimgi hind tabobati 800 ga yaqin oʻsimliklardan hozirgacha foydalaniladi. Tibet tabobati hind tibbiyoti asosida vujudga kelgan va Tibet tabobatiga oid "Jud shi risolasida dorivor oʻsimliklardan foydalanishga bagʻishlangan katta boʻlim mavjud. Tibet tibbiyoti uzoq vaqt tasavvuf bilan oʻralgan edi, lekin 1898-yilda shifokor Badmaev Pyotr Aleksandrovich „Jud shi“ni rus tiliga tarjima qildi, Tibet tibbiyoti idorasini yaratdi. Sankt-Peterburg aholisini Moʻgʻulistondan olib kelingan sharq oʻtlari bilan davolashdi. Tibet tibbiyotida 400 ga yaqin dorivor oʻsimliklardan foydalaniladi.Avitsenna „Tibbiyot fanining qonuni“ kitobida 900 ga yaqin oʻsimliklarning tavsiflari va ulardan foydalanish usullari mavjud. Maxsus Estate shifokorlar va farmatsevtlar paydo boʻlishi bilan dorivor oʻsimliklar haqidagi bilimlar rasmiylashtirildi. Dorivor oʻsimliklar va dorivor xom ashyolarga qoʻyiladigan talablar haqidagi maʼlumotlar farmakopeyada keltirila boshlandi. Birinchi rus tilida „Dorivor oʻtlar bilimi boʻyicha qoʻllanma“ Bolotov Andrey Timofeevich tomonidan 1781-yilda tuzilgan. Hozirda tibbiyot va farmatsevtika institutlarida oʻquv dasturiga farmakognoziya kursi kiritilgan. Xalq tabobatida norasmiy dorivor oʻsimliklar ham qoʻllanadi, ularning assortimenti aniq chegaralarga ega emas va har bir muallif ularni dorivor deb tasniflash mezonlarini oʻzi uchun belgilaydi.

Dorivor oʻtlar tarkibida dorivor xususiyatga ega boʻlgan kamida bitta faol modda mavjud. Ushbu modda yoki moddalar koʻpincha oʻsimlikning toʻqimalari va qismlari boʻylab notekis taqsimlanadi. Shuning uchun, dorivor oʻtlarni yigʻishda siz foydali elementlarning qayerda toʻplanganligini va oʻsimlik rivojlanishining qaysi davrida ularning konsentratsiyasi maksimal ekanligini bilishingiz kerak. Dorivor oʻsimliklar xomashyosidan foydalanishning asosiy usullari: ichki va tashqi foydalanish uchun dori vositalarini ishlab chiqarish.

Suvli ekstraktlar ichkarida qoʻllanadi: dorivor oʻsimlik materiallari yoki preparatlardan infuzion, qaynatma, suvli-spirtli, moyli ekstraktlar damlama (dozalash shakli), ekstraktlar. Sharbat rasmiy oʻsimliklarning suvli yangi qismlaridan olinadi. Quritilgan dorivor oʻsimlik materiallaridan tibbiyotda kamroq qoʻllanadi chang Tashqi foydalanish uchun: oʻsimlik vannasi, oʻrash, losyon, kompres. Rasmiy oʻsimliklardan dorivor oʻsimlik xom ashyosining turli morfologik guruhlari olinadi: oʻt, gul, barg, ildizpoya, ildiz, meva, urugʻ, poʻstloq, kurtak va boshqalar.

Dorivor oʻsimliklarni yigʻish

Rossiya Federatsiyasi oʻrmon kodeksining 34-moddasida yovvoyi oʻsadigan dorivor oʻsimliklar oziq-ovqat oʻrmon resurslari sifatida tasniflanadi. Dorivor oʻsimliklardan tibbiy foydalanishda kompozitsiya muammosi mavjud. Yovvoyi oʻsimliklarni yigʻishda xavfli moddalar tasodifiy hududda paydo boʻlishi mumkin, masalan, yaqin atrofdagi poligondan ogʻir metallar. Farmakologik maqsadlarda dorivor oʻsimliklar sanoat usulida tuproq tarkibi nazorat qilinadigan maxsus uchastkalarda oʻstiriladi.

Manbalar

{{eslatmalar}

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
• Xolmatov H.X., Habibov Z. H., Farmakognoziya [Darslik], T., 1967; Nabiyev M, Shifobaxsh giyoxlar, T., 1980; Hojimatov Q., Olloyorov M. , Oʻzbekistonning shifobaxsh usimliklari va ularni muhofaza qilish, T., 1988; Xoliqov K., Oʻzbekiston janubidagi dorivor oʻsimliklar, T., 1992; Hoji matov Q.H., Yoʻldoshev K.Y., Shogulomov U.Sh., Hojimatov O.Q., Shifobaxsh giyoxlar dardlarga malham (Fitoterapiya), T., 1995; M urdoxayev Yu.M. Kultura lekarstvennix rasteniy v Oʻzbekistane, T., 1988. Qahhor Hojimatov.

2010 yil boshida Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi (IUCN) ma'lumotlariga koʻra, 320 mingga yaqin tur oʻsimliklar tavsiflangan, ulardan faqat kichik bir qismi – 21 ming turi tibbiyotda qoʻllanadi.