Islom missionerlik faoliyati
Islom missionerlik ishi islomga da'vat degan maʼnoni anglatadi. Islom paygʻambari Muhammad vafotidan soʻng, VII asrdan boshlab, Islom Arabiston yarim orolidan dunyoning qolgan qismiga savdo va kashfiyotlar yoki musulmonlarning istilolari orqali tez tarqaldi.
Ilk islom imperiyasi (632—750) tahrir
Milodiy 632-yilda Muhammad vafotidan soʻng, islom juda qisqa vaqt ichida uzoq va keng hududlarga tarqaldi, buning aksariyati Shimoliy Afrika va keyinchalik Ispaniya kabi islom imperiyasining dastlabki tashkil etilishi va keyinchalik fathlar orqali kengayishi orqali sodir boʻldi. Forsning islomiy zabt etilishi Sosoniylar imperiyasiga chek qoʻydi va islom dinini Xurosongacha yoydi, bu esa keyinchalik Islomning Oltin Asrida islom sivilizatsiyasining beshigi boʻlib qoladi.
Arab nasroniy badaviylari sosoniylar tor-mor etilgan Qodisiya jangidan keyin Islomni qabul qildilar.
Islomning oltin davri (750—1250) tahrir
Imperiyaning dastlabki tashkil topishi va chegaralar va hukmron elitaning barqarorlashuvidan soʻng, keyingi islomning oltin asrida ularning oʻrtasida musulmon boʻlmagan aholiga maruza qilishdan iborat turli missionerlik harakatlari paydo boʻldi. Ushbu missionerlik harakatlari Islom imperiyasi chegaralaridan tashqarida ham tashqi savdo yoʻllarining kengayishidan foydalangan holda, birinchi navbatda Hind-Tinch okeani va janubda Zanzibar oroli va Afrikaning janubi-sharqiy qirgʻoqlarigacha maruza qilgan.
Forsda islomni sanoat va hunarmandlik lavozimlarida ishlagan zardushtiylar osongina qabul qilganlar, chunki zardushtiylik aqidalariga koʻra, olovni harom qilish bilan bogʻliq kasblar ularni harom qilgan[1]. Bundan tashqari, musulmon missionerlari zardushtiylarga islom aqidalarini tushuntirishda qiyinchilikka duch kelmadilar, chunki dinlar oʻrtasida oʻxshashliklar koʻp edi. Thomas Walker Arnold zardushtiylik siymolari Ahura Mazda va Axriman Alloh va Iblis bilan tenglashtirilgan deb taxmin qiladi[1].
Afgʻonistonda Islom Umaviylarning missionerlik harakatlari, xususan Hishom ibn Abdulmalik va Umar ibn Abdulaziz hukmronligi davrida tarqaldi[1]. Al-Mu’tasim hukmronligi davrida Islom odatda mintaqa aholisining koʻpchiligida amal qilgan va nihoyat Yaʼqub Ibn Lays As-Safforiy davrida Islom hozirgi Afgʻonistonning boshqa yirik shaharlari qatori Kobulning ham hukmron dini boʻlgan.
Oʻrta Osiyoda musulmon yetakchilar oʻz diniga kirganlarni gʻalaba qozonish uchun pul vaʼdalari bilan musulmonlar namoziga qatnashishni ragʻbatlantirdilar va Qurʼon hammaga tushunarli boʻlishi uchun arab tilida emas, balki fors tilida oʻqilishiga ruxsat berdilar[1]. Keyinchalik, ildizlari zardushtiy teokratik zodagonlaridan boʻlgan Somoniylar sunniylik islom va islom-fors madaniyatini Markaziy Osiyoning yuragiga chuqur targʻib qildilar. Oʻz hududlaridagi aholi, xususan, hozirgi Qozogʻiston hududidagi Tarazda sezilarli darajada Islomni qattiq qabul qila boshladilar. Qur’onning fors tiliga birinchi toʻliq tarjimasi IX asrda Somoniylar davrida sodir boʻlgan. Tarixchilarning qayd etishicha, Somoniy hukmdorlarining g‘ayratli missionerlik faoliyati tufayli 30 000 ga yaqin turklar islom diniga eʼtiqod qilish uchun kelgan, keyinroq G‘aznaviylar davrida esa 55 000 dan ortiq hanafiy mazhabiga o‘tgan[2].
IX asrda ismoiliylar turli xil niqoblar ostida, koʻpincha savdogarlar, soʻfiylar sifatida Osiyo boʻylab barcha yoʻnalishlarda missionerlarni yubordilar. Ismoiliylarga potensial oʻzgalar bilan oʻz tillarida gaplashish buyurilgan. Baʼzi ismoiliy missionerlari Hindistonga sayohat qilib, oʻz dinlarini hindular uchun maqbul qilish uchun harakat qilishdi.
922-yilda Volga-Kama Bulgʻariyalari Ahmad ibn Fazlonning missionerlik faoliyati davomida Islomni qabul qildilar — bu moʻgʻullar imperiyasi va Rossiyaning keyingi tarixiga katta taʼsir koʻrsatgan harakat, chunki keyinchalik bu hududni zabt etgan qipchoqlar Islomni avvalgi qabul qilganlardan qabul qilib, oxir-oqibat musulmon Tatar xalqiga aylanishdi.
Yana qarang tahrir
Millatlar: