Shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati

Shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi jahon chempionini aniqlash uchun har yili jahon chempionati oʻtkaziladi. Shaxmat boʻyicha jahon chempionati singari u ham FIDE tomonidan boshqariladi.

Xalqaro Olimpiya Qoʻmitasi tomonidan tan olingan koʻpgina sport turlaridan farqli oʻlaroq, shaxmat musobaqalari aralash (barchani oʻz ichiga oladi) yoki erkaklar va ayollarga oʻrtasidagi chempionatlarga boʻlinadi^[1]. Ayollar shaxmatning aralash va ayollar oʻrtasida oʻtkaziladigan musobaqalarida qatnasha olishadi^[2].

Tarixi

Menchik davri

Ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati FIDE tomonidan 1927-yilda shaxmat olimpiadasi bilan bir qatorda oʻtkaziladigan yagona turnir sifatida tashkil etilgan. Oʻsha turnir gʻolibi Vera Menchik erkaklar chempioni kabi maxsus huquqlarga ega emas edi. Aksincha, u barcha raqiblar kabi koʻp oʻyin oʻtkazib, unvonini himoya qilishi kerak edi. Menchik hayoti davomidagi barcha chempionatlarda qatnashib, chempionlik himoyasini muvaffaqiyatli amalga oshirgan (1930, 1931, 1933, 1935, 1937 va 1939).

Sovet Ittifoqi shaxmatchilarining ustunligi (1950-1991)

Fayl:WomensWorldChamp1981.jpg

1981-yil Ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati, Maya Chiburdanidze va Nana Iskandariya

Menchik 1944-yilda Kentda Germaniya havo hujumi tufayli vafot etadi va bu paytgacha chempionlikni hech kimga bermagan edi. Keyingi chempionat 1949-50-yillarda boʻladi va Lyudmila Rudenko bu turnirda gʻalaba qozonadi. Shundan soʻng, umumiy chempionat tizimiga oʻxshash tizim qabul qilinadi. Unga koʻra amaldagi chempion bilan toʻqnash keladigan raqibni tanlash uchun bir qator nomzodlar oʻrtasidagi bellashuvlar oʻtkaziladi.

Birinchi marta bunday nomzodlar turniri 1952-yilda Moskvada oʻtkazilgan. Nomzodlar bahsida Elisaveta Bykova gʻalaba qozonadi va Rudenkoni 7 ta gʻalaba, 5 ta magʻlubiyat va 2 ta durang bilan magʻlub etib, chempionlikni qoʻlga kiritadi. Navbatdagi nomzodlar turnirida Olga Rubtsova gʻolib chiqadi. Biroq, FIDE Olga Rubtsova va Bykovaning oʻzaro chempionlik bahsi oʻrniga, chempionatni dunyoning eng kuchli uch oʻyinchisi oʻrtasida oʻtkazishga qaror qiladi. Rudenkodan yetti yarim ochko, Bykovadan esa bir yarim ochko oldinda boʻlgan Rubtsova 1956-yilda Moskvada gʻalaba qozonadi. Bykova 1958-yilda unvonni qaytarib oladi va 1959-yilda nomzodlar turniri gʻolibi Kira Zvorykinaga qarshi bahsda chempionlikni himoya qiladi.

Toʻrtinchi nomzodlar turniri 1961-yilda Vrnjacka Banjada boʻlib oʻtadi va gruziyalik Nona Gaprindashvili toʻliq ustunlik bilan gʻalaba qozonadi. U 10 ta gʻalaba, 6 ta durang va magʻlubiyatsiz oʻyin koʻrsatgan edi. Keyin u 1962-yilda Moskvada 7 ta gʻalaba va 4 ta durang bilan Bykovani magʻlub etib, chempion boʻladi. Gaprindashvili 1965-yil Riga va 1969-yil Tbilisi /Moskvada rossiyalik Alla Kushnirga qarshi oʻyinda chempionlik unvonini himoya qilgan. 1972-yilda FIDE ayollar chempionati uchun umumiy chempionat bilan bir xil tizimni joriy qildi: bir qator zonalararo turnirlar va undan keyin nomzodlar oʻyinlari boʻladi. Kushnir yana gʻalaba qozonadi va 1972-yilga kelib Rigada Gaprindashvili magʻlub boʻladi. Gaprindashvili 1975-yilda Pitsunda /Tbilisida gruziyalik Nana Aleksandriyaga qarshi so‘nggi bor chempionlikni himoya qilgan edi.

1976-1978-yillarda nomzodlar turnirida gruziyalik 17 yoshli Maya Chiburdanidze Nana Aleksandriya, Elena Axmilovskaya va Alla Kushnirni magʻlub etib, 1978-yilda Tbilisida boʻlib oʻtadigan finalda Gaprindashvili bilan toʻqnash keladigan, kutilmagan yulduz boʻldi. Chiburdanidze Gaprindashvilini mag‘lubiyatga uchratadi va chempionlikni qoʻlga kiritadi. Chiburdanidze 1981-yilda Borjomi /Tbilisida Aleksandriyaga qarshi, 1984-yilda Volgogradda Irina Levitinaga qarshi chempionlik unvonini himoya qilgan. Shundan so‘ng FIDE „Nomzodlar“ turniri tizimini qaytadan joriy qiladi. Nomzodlar bahsida avvalroq Chiburdanidzega mag‘lub bo‘lgan Axmilovskaya turnirda g‘alaba qozongan bo‘lsa-da, Sofiya-1986da Chiburdanidzega mag‘lub bo‘ladi.

Postsovet davr (1991-2010)

Chiburdanidzening chempionligi 1991-yilda Manilada tugaydi. U yerda yosh xitoylik yulduz Xie Jun Interzonalda hali ham faol boʻlgan Gaprindashvilidan keyin ikkinchi oʻrinni egallaydi. Nomzodlar turnirida Alisa Marich bilan durang oʻynagan va keyin tay-breykda Marichni magʻlub etganidan soʻng Chiburdanidzeni magʻlub etadi.

Aynan shu vaqt ichida Polgarlik opa-singillar Syuzan, Sofiya va Judit dominant oʻyinchilar sifatida paydo boʻladi. Biroq, ular ayollar chempionatidan koʻra ochiq turnirlarda qatnashishga afzal koʻrishar edi.

Syuzan Polgar oxir-oqibat ayollar turnirlarida ham qatnasha boshlaydi. U 1992-yilda Shanxayda boʻlib oʻtgan nomzodlar turnirida gʻolib chiqadi. Nomzodlar finalida turnirning eng yaxshi ikki ishtirokchisi oʻzaro toʻqnash kelishadi va Polgar va Ioseliani oʻrtasidagi 8 ta oʻyin, hatto ikkita tay-brekdan keyin ham durang natija qayd etiladi. Oxir-oqibat Loseliani gʻolib boʻladi va 1993-yil Monakodagi chempionatda Xie Jun ga 8½-2½ hisobida yutqazadi.

Keyingi siklda Polgar ustunlik qiladi. U nomzodlar turnirida Chiburdanidzeni osonlikcha magʻlub etadi (5½-1½) va 1996-yil Jaenda amaldagi chempion Xie Junni 4½-8½ hisobida magʻlub etadi.

1997-yilda rossiyalik Alisa Galliamova va xitoylik Xie Jun birinchi va ikkinchi oʻrinni egallashadi. Ammo Galliamova final uchrashuvini butunlay Xitoyda oʻtkazishdan bosh tortadi va natijada FIDE yoʻllanmani Xie Junga beradi.

Bu orada Polgar birinchi farzandini dunyoga keltiradi. U oʻyinni keyinroqqa qoldirishni soʻraydi, ammo FIDE rad javobini beradi. Oxir-oqibat Galliamova va Xie Jun oʻrtasida chempionat oʻtkaziladi. Chempionat Tataristonning Qozon va Xitoyning Shenyan shaharlarida bo‘lib o‘tadi. Chempionatda Xie Jun beshta g‘alaba, uchta mag‘lubiyat va yetti durang bilan g‘alaba qozonadi.

2006-yilda unvon Xitoyga qaytadi. Yangi chempion Syu Yuxua boʻladi va u chempionat vaqtida homilador edi.

2008-yilda unvon rossiyalik grossmeyster Aleksandra Kostenyukga nasib etadi. U finalda xitoylik vunderkind 14 yoshli Xou Yifanni 2½-1½ hisobida magʻlub etadi.

2010-yilda unvon yana Xitoyga qaytadi. Avvalgi chempionatda ikkinchi o‘rinni egallagan Xou Yifan 16 yoshida ayollar o‘rtasidagi eng yosh jahon chempioniga aylanadi. U oʻz hamyurti Ruan Lufeyni 2:2 (klassik) va 3:1 (tezkor pley-off) hisobida magʻlubiyatga uchratdi.

Yillik turnirlar (2010-2018)

Ayollar oʻrtasida shaxmat boʻyicha jahon chempionati, Tirana 2011-yil

2010-yildan boshlab shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati har yili oʻzgaruvchan shakllarda oʻtkaziladi. Juft yillarda 64 oʻyinchidan iborat knockout formati, toq yillarda esa faqat ikkita oʻyinchi ishtirokida klassik oʻyin oʻtkaziladi^[3]. 2011-yilgi chempionat 2010-yil chempioni Xou Yifan va 2009-2011 yillardagi FIDE ayollar Gran-prisi gʻolibi oʻrtasida boʻlib oʻtadi. Xou Yifan Gran-prini qoʻlga kiritganligi sababli, uning raqibi ikkinchi oʻrinni egallagan Koneru Xumpi edi^[4].

2011-yilda Xou Yifan 2011-yilda Tirana (Albaniya) shahrida boʻlib oʻtgan ayollar oʻrtasidagi shaxmat boʻyicha jahon chempionatida Koneru Xumpiga qarshi oʻtkazilgan oʻyinda jahon chempioni unvonini muvaffaqiyatli himoya qiladi. Xou Yifan 7 ta oʻyinda 3 ta gʻalaba va 5 ta durang oʻynab chempionlikni qayta qoʻlga kiritadi.

Hou Yifan Xanti-Mansiyskda shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi 2012-yilgi jahon chempionatida ikkinchi raunddayoq magʻlubiyatga uchraydi. Turnirda 30-o‘rinni egallagan Anna Ushenina finalda Antoaneta Stefanovani 3½-2½ hisobida mag‘lub etib chempion boʻladi.

2013-yilgi shaxmat bo‘yicha ayollar o‘rtasidagi jahon chempionati amaldagi chempion Anna Ushenina va 2011-2012-yilgi FIDE Gran-prisini qo‘lga kiritgan Xou Yifan o‘rtasida boʻlib oʻtadi. 7 ta oʻyindan soʻng Xou Yifan 5,5:1,5 hisobida gʻalaba qozonib, chempionlikni qaytarib oladi.

Hou 2015-yilgi ayollar oʻrtasidagi shaxmat boʻyicha jahon chempionatida oʻz unvonini himoya qilishdan bosh tortganidan soʻng, finalda Mariya Muzychuk Natalya Pogoninani magʻlub etib, yangi chempion boʻladi.

2016-yilda ayollar o‘rtasidagi shaxmat bo‘yicha jahon chempionatida Hou Yifan Muzychukni 6:3 hisobida mag‘lub etib, 4-marta ayollar oʻrtasida jahon chempionati chempioni boʻladi.

Keyingi yili Tan Zhongyi 2017-yilgi ayollar oʻrtasidagi shaxmat boʻyicha jahon chempionatida Anna Muzychukni magʻlub etadi.

Tan 2018-yilgi ayollar o‘rtasidagi shaxmat bo‘yicha jahon chempionati bahsida Ju Venjunga qarshi oʻyinda magʻlubiyatga uchrab, unvonini yo‘qotadi.

Match formatiga qaytish

Turli xil mezbonlik va vaqt muammolari tufayli, chempionatlar soʻnggi yillarda moʻljallangan yillik taqvimdan farq qila boshlaydi^[5]. Match formatiga qaytish maqsadida FIDE 2018-yilda ikkinchi jahon chempionatini oʻtkazadi.

2018-yilgi chempionat turniridan soʻng FIDEning yangi prezidenti Arkadiy Dvorkovich chempionatning faqat match formatiga qaytarilishini maʼlum qiladi. Uning soʻzlariga koʻra, har yili yaratilgan turli xil chempionlar umuman chempionlik unvonini obroʻsizlantiradi^[6]. Aleksandra Goryachkina 2019-yil iyun oyida bo‘lib o‘tgan „Nomzodlar“ turnirida jahon chempionatiga chiqish yoʻllanmasini qoʻlga kiritadi.

Shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi jahon chempionatlari roʻyxati

Yil	Mezbon mamlakat	Mezbon shahar	Jahon chempioni	Ikkinchi oʻrin (lar)	Yutgan (+)	Yutqazgan (−)	Durang (=)	Format
Shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati (1927-1944)
1927	Buyuk Britaniya	London	Vera Menchik	Katarina Beskow	10	0	1	12 oʻyinchidan iborat boʻlgan davra musobaqasi
1930		Gamburg	Vera Menchik	Paula Wolf-Kalmar	6	1	1	5 oʻyinchidan iborat ikkita aylanali turnir
1931	Chexiya	Praga	Vera Menchik	Paula Wolf-Kalmar	8	0	0	5 oʻyinchidan iborat ikkita aylanali turnir
1933	Buyuk Britaniya	Folkestone	Vera Menchik	Edith Charlotte Price	14	0	0	8 oʻyinchidan iborat ikkita aylanali turnir
1934	Niderlandiya	Rotterdam	Vera Menchik	Sonja Graf	3	1	0	4 ta oʻyinli musobaqa
1935	Polsha	Varshava	Vera Menchik	Regina Gerlecka	9	0	0	10 oʻyinchidan iborat boʻlgan davra musobaqasi
1937 Iyul	Avstriya	Semmering	Vera Menchik	Sonja Graf	9	2	5	16-oʻyin iborat musobaqa
1937 Avgust	Shvetsiya	Stokgolm	Vera Menchik	Clarice Benini	14	0	0	26 oʻyinchi oʻrtasida Shveysariya tizimidagi turnir
1939	Argentina	Buenos Ayres	Vera Menchik	Sonja Graf	17	0	2	20 oʻyinchidan iborat davra tizimidagi turnir
Menchik 1944-yilda amaldagi jahon chempioni sifatida vafot etgan.
Shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati (1944-1950)
Interregnum
Shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati (1950-1999)
1950	SSSR	Moskva	Lyudmila Rudenko	15 ta oʻyinchi	15 balldan 11½ ball			16 oʻyinchidan iborat davra boʻyicha turnir
1953	SSSR	Moskva	Elisaveta Bykova	Lyudmila Rudenko	7	5	2	14 ta oʻyindan iborat musobaqa
1956	SSSR	Moskva	Olga Rubtsova	Elisaveta Bykova	16 balldan 10 ball			3 oʻyinchi (Rubtsova, Bykova, Rudenko) oʻrtasidagi bahs
1958	SSSR	Moskva	Elisaveta Bykova	Olga Rubtsova	7	4	3	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1959	SSSR	Moskva	Elisaveta Bykova	Kira Zvorykina	6	2	5	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1962	SSSR	Moskva	Nona Gaprindashvili	Elisaveta Bykova	7	0	4	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1965	SSSR	Riga	Nona Gaprindashvili	Alla Kushnir	7	3	3	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1969	SSSR	Tbilisi Moskva	Nona Gaprindashvili	Alla Kushnir	6	2	5	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1972	SSSR	Riga	Nona Gaprindashvili	Alla Kushnir	5	4	7	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1975	SSSR	Pitsunda Tbilisi	Nona Gaprindashvili	Nana Alexandria	8	3	1	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1978	SSSR	Tbilisi	Maia Chiburdanidze	Nona Gaprindashvili	4	2	9	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1981	SSSR	Borjomi Tbilisi	Maia Chiburdanidze	Nana Alexandria	4	4	8	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1984	SSSR	Volgograd	Maia Chiburdanidze	Irina Levitina	5	2	7	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1986	Bolgariya	Sofia	Maia Chiburdanidze	Elena Akhmilovskaya	4	1	9	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1988	SSSR	Telavi	Maia Chiburdanidze	Nana Ioseliani	3	2	11	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1991	Filippin	Manila	Xie Jun	Maia Chiburdanidze	4	2	9	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1993	Monako	Monaco	Xie Jun	Nana Ioseliani	7	1	3	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1996	Ispaniya	Jaén	Susan Polgar	Xie Jun	6	2	5	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
1999-yilda Polgar unvonidan mahrum boʻlgan.
Shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati (1999-2018)
1999	Rossiya Xitoy	Qozon Shenyan	Xie Jun	Alisa Galliamova	5	3	7	16 ta oʻyindan iborat musobaqa
2000	Hindiston	Nyu Deli	Xie Jun	Qin Kanying	1	0	3	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (4 oʻyindan iborat chempionlik oʻyini)
2001	Rossiya	Moskva	Zhu Chen	Alexandra Kosteniuk	2+3	2+1	0	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (chempionlik uchun 4 oʻyin va tay-breklar)
2004	Rossiya	Elista	Antoaneta Stefanova	Ekaterina Kovalevskaya	2	0	1	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (4 oʻyindan iborat chempionlik oʻyini)
2006	Rossiya	Yekaterinburg	Xu Yuhua	Alisa Galliamova	2	0	1	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (4 oʻyindan iborat chempionlik oʻyini)
2008	Rossiya	Nalchik	Alexandra Kosteniuk	Hou Yifan	1	0	3	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (4 oʻyindan iborat chempionlik oʻyini)
2010	Turkiya	Hatay	Hou Yifan	Ruan Lufei	1+2	1	2+2	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (chempionlik uchun 4 oʻyin va tay-breklar)
2011	Albaniya	Tirana	Hou Yifan	Humpy Koneru	3	0	5	10 ta klassik oʻyindan iborat musobaqa
2012	Rossiya	Khanty-Mansiysk	Anna Ushenina	Antoaneta Stefanova	1+1	1	2+1	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (chempionlik uchun 4 oʻyin va tay-breklar)
2013	Xitoy	Taizhou	Hou Yifan	Anna Ushenina	4	0	3	10-game match; won early
2015	Rossiya	Sochi	Mariya Muzychuk	Natalia Pogonina	1	0	3	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (4 oʻyindan iborat chempionlik oʻyini)
2016	Ukraina	Lvov	Hou Yifan	Mariya Muzychuk	3	0	6	10-game match; won early
2017	Eron	Tehron	Tan Zhongyi	Anna Muzychuk	1+1	1	2+1	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (chempionlik uchun 4 oʻyin va tay-breklar)
2018, May	Xitoy	Shanghai Chongqing	Ju Wenjun	Tan Zhongyi	3	2	5	10 ta oʻyindan iborat musobaqa
2018, Noyabr	Rossiya	Khanty-Mansiysk	Ju Wenjun	Kateryna Lagno	1+2	1	2+2	64 oʻyinchi ishtirok etadigan turnir (chempionlik uchun 4 oʻyin va tay-breklar)
Shaxmat boʻyicha ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati (2019-yildan 2023-yilgacha)
2020	Xitoy Rossiya	Shanxay Vladivostok	Ju Wenjun	Aleksandra Goryachkina	3+1	3	6+3	12 ta klassik oʻyin (+ tay-brek)
2023			Ju Wenjun vs. TBD