Psixopatiya

Psixopatiya tushunchasi baʼzan sostiopatiya atamasi bilan sinonim sifatida qabul qilinadi va doimiy antisotsial xatti-harakatlar, buzilgan empatiya va pushaymonlik, shartakilik yoki egoistik xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Tarix davomida psixopatiya tushunchasining turli xil taʼriflari ilgari surilgan, ular faqat qisman bir-biriga mos keladi va baʼzan bir-birini rad etishi ham mumkin.

Psixopatiya
Mutaxassislik	Psixiatriya, klinik psixologiya
Boshlanish vaqti	nomaʼlum
Davomiyligi	umrbod deb hisoblanadi
Sabablari	genetik va orttirilgan
Differensial tashxis	sotsiopatiya, narsissizm, makiavelizm, sadizm, chegaradosh shaxs buzilishi, bipolyar buzilish (maniya)
Davolash	korreksion choralar, ba'zan psixostimulyatorlar
Takrorlanishi	Umumiy aholining 1 foizi

Amerikalik psixiatr Hervey M. Cleckley oʻz ilmiy izlanishlari bilan amerikalik psixolog George E. Partridge singari ruhiy kasalliklar diagnostikasi va statistik qoʻllanmasida (DSM) antisotsial shaxs reaksiyasi/buzilishi uchun dastlabki diagnostika mezonlariga taʼsir koʻrsatdi. Keyinchalik DSM va Kasalliklarning xalqaro tasnifiga (ICD) mos ravishda antisotsial shaxs buzilishi (ASPD) va dissotsial shaxs buzilishi (DPD) tashxislari fanga kiritildi va mazkur tashxislar psixopatiya yoki sotsiopatiya deb atalishi (yoki unga tegishli boʻlgan xususiyatlarni oʻz ichiga olishi) taʼkidlandi. ASPD va DPDning yaratilishiga psixopatiyaning koʻplab klassik belgilarini obyektiv ravishda oʻlchash mumkin emasligi sabab boʻlgan. Kanadalik psixolog Robert D. Hare keyinchalik oʻzining „Psixopatiyani tekshirish roʻyxati“ ishi bilan kriminologiyada psixopatiya konstruksiyasini qayta ommalashtirdi.

Hech bir psixiatrik yoki psixologik tashkilot „psixopatiya“ tashxisini tasdiqlamagan boʻlsa-da, baʼzi mamlakatlarda psixopatik xususiyatlarni baholash jinoiy odil sudlovda keng qoʻllanadi va bunday xususiyatlar kishilar uchun muhim oqibatlarga olib kelishi mumkin. Psixopatiyani oʻrganish faol tadqiqot sohasidir. Bu atama keng jamoatchilik tomonidan, ommaviy axborot vositalarida va badiiy tasvirlarda ham qoʻllanadi. Koʻpincha „aqldan ozgan“, „ruhiy nosogʻlom“ kabi taʼriflar bilan birgalikda qoʻllanilsa-da, psixoz va psixopatiya oʻrtasida keskin farqlar mavjud.

 

Taʼrif

Tushunchalar

Psixopatlar o'z xatti-harakatlari bilan kishilarni maftun etadigan, manipulyatsiya qiladigan, so'ng shafqatsizlarcha tashlab ketib, singan yuraklar, umidlar va bo'sh hamyonlar izlarini qoldiradigan ijtimoiy yirtqichlardir. Ularda vijdon va boshqalarga nisbatan his-tuyg'u butunlay yo'q, psixopatlar xudbinlik bilan xohlagan narsalariga erishadilar va zarracha aybdorlik his qilmasdan yoki afsuslanmasdan, ijtimoiy me'yorlar va umidlarni buzadilar. —— Robert D. Xare, 1993.

Psixopatiyaning koʻplab konsepsiyalari mavjud, jumladan, Cleckley psixopatiyasi (Hervey Cleckleyning konsepsiyasi shartakilik, taqiqlangan xatti-harakatlarga moyillik va „qoʻpol eʼtiborsizlik“ni nazarda tutadi) va jinoiy psixopatiya (toʻgʻridan-toʻgʻri doimiy va baʼzan jiddiy jinoiy xatti-harakatlarni keltirib chiqaradigan shafqatsiz, tajovuzkor va taqiqlangan tushuncha). Oxirgi konseptualizatsiya odatda zamonaviy klinik konsepsiya sifatida ishlatiladi va Psixopatiyani tekshirish roʻyxati bilan baholanadi. „Psixopat“ yorligʻi jinoiy harakatlar, tibbiy davolanish, fuqarolik majburiyatlari va boshqalar uchun jazoning ogʻirligi toʻgʻrisidagi qarorlar bilan bogʻliq taʼsir va stigmaga ega boʻlishi mumkin. Shuning uchun mazkur atamaning maʼnosini tushuntirishga doimiy harakat qilindi.

Triarxik model shuni koʻrsatib beradiki, psixopatiyaning turli tushunchalari uchta kuzatiladigan xususiyatni turli darajada ifodalaydi. Psixopatiyani tekshirish roʻyxati (PCL, PCL-R) va psixopatik shaxs inventarizatsiyasi (PPI) kabi oʻlchov vositalarining ushbu modelda qoʻllanishi boʻyicha tahlillar oʻtkazilgan.

• Jasorat. Qoʻrquvni nisbatan kamroq his qilish, shu jumladan, stressga chidamlilik, notanish muhit va xavf-xatarga toqat qilish, yuqori oʻziga ishonch va ijtimoiy qatʼiylik . PCL-R buni nisbatan yomon va asosan 1-omilning 1-faseti orqali oʻlchaydi. PPI qoʻrqmas hukmronligiga oʻxshaydi. Qoʻrquv bilan bogʻliq amigdala va boshqa nevrologik tizimlardagi farqlarga mos kelishi mumkin.
• Shartakilik. Yomon impuls nazorati, shu jumladan, rejalashtirish va kelajakni oldindan tasavvur qilish bilan bogʻliq muammolar, taʼsir va ragʻbat nazoratining yetishmasligi, darhol qoniqish talabi va agressiv xatti-harakatlarni namoyon qilish. PCL-R Factor 2 va PPI kabi impulsiv antisotsializmga oʻxshashdir. Bunday nazorat bilan shugʻullanadigan frontal lob tizimlaridagi buzilishlarga mos kelishi mumkin.
• Shafqatsizlik. Boshqalarga nisbatan hamdardlikni his qilmaslik va yaqin munosabatda boʻlmaslik, yaqin bogʻlanishni mensimaslik, o'z maqsadiga erishish yo'lida shafqatsizlikdan foydalanish, ekspluatatsiya qilish tendensiyalari, hokimiyatga boʻysunmaslik va halokatli hissiyotlarga berilish shaklida namoyon bo'ladi. Umuman olganda, PCL-R bu bilan bogʻliq, lekin, xususan, 1-omilning baʼzi elementlari PPIga oʻxshash, ammo impulsiv antisotsiallikdagi kichik oʻlchovlar elementlarini ham oʻz ichiga oladi.

Oʻlchov

Harris va uning hamkasblari tomonidan oʻtkazilgan dastlabki va ahamiyatli tahlil natijalari shuni koʻrsatdiki, diskret toifa yoki takson PCL-R psixopatiyasining asosi boʻlib, uni oʻlchash va tahlil qilish imkonini beradi. Biroq bu faqat ular aniqlagan 2-faktorning xatti-harakatlari, bolalarning muammoli xatti-harakatlari uchun effektiv deb topilgan; xususan, kattalarning jinoiy xatti-harakati takson mavjudligini qoʻllab-quvvatlamadi. Yaqinda Marcus, John va Edens PPI koʻrsatkichlari boʻyicha bir qator statistik tahlillarni oʻtkazdilar va psixopatiyani depressiya kabi „oʻlchovli yashirin tuzilishga“ tushuncha sifatida mukammalroq konsepsiyalash mumkin degan xulosaga keldilar.

Marcus va boshqalar PCL-R dan foydalangan va turli xil topilmalarni keltirib chiqarishi mumkin boʻlgan ilgarigi eksperimental yoki statistik muammolarni istisno qilishga intilib, mahbuslarning kattaroq jamlanmasi kesimida tadqiqotni takrorladilar. Ular takroran psixopatiya oʻlchovlari diskret turni (takson) aniqlamasligini tasdiqladilar. Tadqiqot natijalariga shuni koʻrsatdiki, huquqiy yoki boshqa amaliy maqsadlarda xususiyat ballarida ixtiyoriy chegaradan foydalanish mumkin, lekin baʼzi odamlarni „psixopat“ deb belgilash uchun obyektiv farq nuqtasi uchun aniq ilmiy dalillar mavjud emas; boshqacha qilib aytganda, „psixopat“ni „nisbatan psixopatik“ boʻlgan odam sifatida aniqroq taʼriflash ham mumkin.

PCL-R klinik sud-tibbiy diagnostik maqsadlar yoʻlida emas, balki tadqiqot uchun ishlab chiqilgan. Shuningdek, asosiy muammolarni tushunishni yaxshilash uchun tadqiqot maqsadlarida faqat xususiyatlar turkumini emas, balki umuman shaxsiyat oʻlchamlarini ham oʻrganish kerak.

Shaxsiy oʻlchovlar

Tadqiqotlar psixopatiya tushunchasini antagonizm (yuqori), vijdonlilik (past) va tashvish (past) kabi muqobil oʻlchovlar bilan bogʻlaydi.

Psixopatiya yuqori psixotizm bilan ham bogʻlangan — bu nazariy jihatdan qoʻpollik, tajovuzkorlik yoki dushmanlik tendensiyalariga ishora qiladi. Psixotizmning psixopatiya bilan bogʻliq koʻrinadigan jihatlari ijtimoiylashuv va mas’uliyatning yetishmasligi, impulsivlik, sensatsiyaga oʻchlik va tajovuzkorlik hisoblanadi.

Otto Kernberg, maʼlum bir psixoanalitik nuqtai nazardan, psixopatiyani patologik narsissizm spektrining bir qismi sifatida koʻrib chiqish kerak deb hisoblaydi. Unga koʻra, psixopatiya past darajadagi narsissistik shaxsiyat, xavfli darajadagi narsissizm va yuqori darajadagi psixopatiyadan iborat.

Psixopatiya, narsisizm va makiavelizmni oʻz ichiga oluvchi qorongʻu triada deb ataladigan uchta shaxsiyat yoʻnalishi shafqatsiz-manipulyativ shaxslararo uslub kabi maʼlum mushtarak xususiyatlarga ega. Qorongʻi tetrada bu uchlikka sadizmning qoʻshilishi bilan bu xususiyatlarga ishora qiladi.

Hozirgi konsepsiyalarni tanqid qilish

Psixopatiyaning hozirgi konsepsiyalari notoʻgʻri konsepsiyalanganligi, oʻta subyektivligi va turli xil asosiy kasalliklarni qamrab olganligi uchun tanqid qilindi. Dorothy Otnow Lewis shunday yozadi:

Ushbu muallifning fikriga ko'ra, "psixopatiya" tashxisining konsepsiyasi va keyinchalik aniqlanishi jinoyat va zo'ravonlikni tushunishga to'sqinlik qildi. [...] Harening so'zlariga ko'ra, ko'p hollarda bemor bilan uchrashish shart ham emas. Qaysi xususiyatlar mos kelishini aniqlash uchun uning tibbiy hujjatlarini varaqlash kifoya. Bema'nilik. Ushbu yozuvchining fikriga ko'ra, psixopatiya va uning sinonimlari (masalan, sotsiopatiya va antisotsial shaxs) dangasa tashxislardir. Yillar davomida mualliflar jamoasi mualliflar tomonidan baholashdan oldin psixopat yoki shunga o'xshashlar sifatida rad etilgan ko'plab huquqbuzarlarni ko'rdi. Batafsil, keng qamrovli psixiatrik, nevrologik va neyropsixologik baholashlar bipolyar kayfiyat buzilishi, shizofreniya spektrining buzilishi, murakkab qisman tutilishlar, dissosiativ identifikatsiya buzilishi, parasomniya va, albatta, miya shikastlanishi/disfunksiyasi kabi kasalliklarni ko'rsatadigan ko'plab belgilar, alomatlar va xatti-harakatlarni aniqladi.

Quyon psixopatiyasini tekshirish roʻyxatining (Hare Psychopathy Checklist) yarmi maniya, gipomaniya va frontal lob disfunksiyasi belgilaridan iborat boʻlib, bu koʻpincha asosiy nuqsonlarning eʼtibordan chetda qolib ketishiga sabab boʻladi. Bu psixopatiya haqidagi konsepsiya reduksionist, rad etuvchi, tavtologik va kontekstdan, shuningdek, inson xatti-harakatlarining dinamik tabiatidan bexabar ekanligi uchun ham tanqid qilingan. Baʼzilar konsepsiyani notoʻgʻri qo'llanishga moyil boʻlgan noaniq, subyektiv va hukm tabiatiga ega deb hisobladilar.

Psixopatik shaxslar afsuslanish yoki pushaymonlik hissiga ega boʻlmaydilar. Bu salbiy natijalarga javoban bu his-tuygʻularni shakllantira olmaslik bilan bogʻliq deb hisoblangan. Biroq 2016-yilgi tadqiqotlar natijalari antisotsial shaxsiyat buzilishi va dissotsial shaxsiyat buzilishi qayd etilgan odamlar afsuslanishni boshdan kechirishlarini, ammo undan oʻzlarining xatti-harakatlarida tanlovlarini boshqarish uchun foydalanmasliklarini qayd etdi. Ya'ni ularda bir qator potensial harakatlar haqida oʻylash va natija qiymatlarini baholash muammosi mavjud bo'ladi.

2007-yil mart oyida Janubiy Kaliforniya universitetida nevrolog Antonio R. Damasio va uning hamkasblari tomonidan chop etilgan tajribada ventromedial prefrontal korteksga zarar yetkazgan subyektlar axloqiy javoblarni empatik his qilish qobiliyatiga ega emasligini va axloqiy dilemmalarga duch kelganda ekanligini koʻrsatdi.

Belgilari

Ijtimoiy nuqtai nazardan psixopatiya odatda boshqalarga eʼtibor bermagan holda keng qamrovli va manipulyatsiyali oʻziga xizmat qiladigan xatti-harakatlar jamlanmasini oʻz ichiga oladi va koʻpincha takroriy huquqbuzarliklar, jinoyatlar va zoʻravonlik bilan bogʻliq tarzda tavsiflanadi. Aqliy jihatdan, taʼsir va idrok bilan bogʻliq jarayonlarda, xususan, ijtimoiyat bilan bogʻliq ruhiy jarayonlarda buzilishlar ham aniqlangan. Rivojlanish nuqtai nazaridan, xatti-harakatlarning buzilishi kuzatilgan yosh bolalarda psixopatiya belgilari aniqlangan.

Asosiy xususiyatlar

Qaysi xususiyatlar psixopatiyaning bir qismi sifatida koʻrib chiqilishi kerakligi masalasida kelishmovchiliklar mavjud. Tadqiqotchilar konstruksiyani koʻrsatadigan 40 ga yaqin xususiyatni aniqladilar. Ammo quyidagi xususiyatlar deyarli hamma uchun markaziy hisoblanadi:

Asosiy xususiyatlar

Cooke and Michielar (2001) keng qoʻllangan psixopatiyani tekshirish roʻyxatining uch omilli modelini taklif qildilar (masalan, yoshlarning psixopatik xususiyatlarini inventarizatsiya qilish, antisotsial jarayonning skrining qurilmasi).

1. Magʻrur va yolgʻonchi shaxslararo uslub: taassurotni boshqarish yoki yuzaki jozibadorlik, o'zini-o'zi qadrlashning yuqori va ulkan tuyg'usi, patologik yolgʻon/aldoqchilik va shaxsiy manfaatlar uchun manipulyatsiya.
2. Kamchilikli affektiv tajriba: pushaymonlik yoki aybdorlikning yoʻqligi, sayoz affekt (sovuqlik va hissiyotsizlik), qoʻpollik va empatiyaning yoʻqligi, oʻz harakatlari uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga olmaslik.
3. Impulsiv va mas’uliyatsiz turmush tarzi: impulsivlik, sensatsiyaga intilish va tavakkal qilish, mas’uliyatsiz va ishonchsiz xatti-harakatlar, moliyaviy parazit hayot tarzi va real, uzoq muddatli maqsadlarning yoʻqligi.

Tashvish yoki qo'rquvning yo'qligi yoki cheklanganligi

Cleckley (1941) psixopatiyani asabiylik va nevrotik buzilishlarning yetishmasligi deb hisoblaydi, keyinchalik esa nazariyotchilar psixopatlarni qoʻrqmas yoki „qalin teriga yopingan“ deb taʼriflashgan. Koʻpincha PCL-R tashvishni his qilish darajasining pastligi yoki qoʻrqmaslikni oʻz ichiga olmaydi deb daʼvo qilingan boʻlsa-da, bunday xususiyatlar Facet 1 (shaxslararo) obyektlarini, asosan, oʻziga ishonch, haqiqiy boʻlmagan optimizm, bemaʼnilik va qatʼiyatsizlik orqali baholashga yordam beradi. Darhaqiqat, oʻz-oʻzidan hisobot berish boʻyicha tadqiqotlar PCL-R ning ikki faktorli modelidan foydalangan holda bir-biriga zid boʻlgan boʻlsa-da, 1-omilni shaxslararo va ta'sirchan tomonlarga ajratadigan tadqiqotlar muntazam ravishda 1-faset va past darajali tashvish, dadillik va qo'rqmas hukmronlik o'rtasidagi oddiy bog'lanishni ko'rsatadi (ayniqsa, jozibadorlik va ulug'vorlikni baholovchi elementlar). Psixopatiya va tashvishni his qilish darajasining pastligi/jasorat intervyu yordamida baholanganda shaxslararo va affektiv tomonlar qo'rqmaslik va ichki buzilishlarning yo'qligi bilan bog'liqligi ko'rinadi.

Psixopatiya uchun past tashvish darajasi/qoʻrquvsizlikning ahamiyati tarixan xulq-atvor va fiziologik tadqiqotlar orqali taʼkidlangan boʻlib, bu tahdid qiluvchi stimullarga (shaxslararo va taʼsirchan tomonlarning ikkalasi ham hissa qoʻshadigan) javoblarning pasayishini koʻrsatadi. Xavf-xatarga javob berishdagi bunday kamchiliklar, agar eʼtibor tahdid qiluvchi ogohlantirishlarga qaratilsa, kamayishi yoki hatto yoʻq qilinishi maʼlum.

Jinoyatchilik

Psixopatiya jinoyat, zoʻravonlik va antisosial xatti-harakatlar bilan kuchli bogʻliqdir.

PCL-R qoʻllanmasida Shimoliy Amerika mahbuslari namunalarida oʻrtacha 22,1 ball qayd etilgani va respondentlarning 20,5 foizi 30 yoki undan yuqori ball olganligi aytiladi. Shimoliy Amerikadan tashqaridagi mahbuslar namunalarini tahlil qilish oʻrtacha 17,5 balli ko'rsatkichlarni taqdim etdi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, psixopatiya koʻrsatkichlari takroriy qamoqqa olish, yuqori darajadagi qamoqqa olish, intizomiy huquqbuzarliklar va giyohvand moddalarni iste'mol qilish holatlari bilan ham bevosita bogʻliq.

Institutsional sharoitlarda PCL-R bilan oʻlchanadigan psixopatiya meta-tahlillarda institutsional notoʻgʻri xatti-harakatlar, relizdan keyingi jinoyatlar yoki uchta natija uchun oʻxshash taʼsirga ega boʻlgan zoʻravonlik jinoyatlari bilan kichik va oʻrtacha darajada taʼsir koʻrsatadi. Individual tadqiqotlar kattalar o'rtasidagi jinoyatlar, sud-psixiatriya namunalari, jamoat namunalari va yoshlar uchun xuddi shunday natijalar beradi. PCL-R jinsiy huquqbuzarliklarni bashorat qilishda u qadar effektiv emas. Bu kichik va oʻrtacha darajadagi taʼsir, asosan yaxshi tasdiqlangan, ammo juda umumiy xavf omillari boʻlgan impulsiv xatti-harakatlar va oʻtmishdagi jinoiy tarixni baholovchi miqyosdagi elementlarga bogʻliq. Asosiy shaxsning koʻpincha oʻziga xos psixopatik jihatlari odatda jinoyatga nisbatan juda kam yoki umuman prognozli aloqani koʻrsatmaydi. Masalan, PCL-R ning 1-faktori va PPI-R ning qoʻrqmas ustunligi jinoyatga, shu jumladan, zoʻravonlik jinoyatiga nisbatan kichikroq yoki umuman aloqasi yoʻq. Bundan farqli oʻlaroq, 2-omil va PPI-R ning impulsiv antisotsialligi jinoyatchilik bilan kuchliroq bogʻliq. 2-omil umuman PCL-R ga oʻxshash kuchga ega. PCL-R ning antisotsial jihati oʻtmishdagi jinoiy xatti-harakatlarni nazorat qilgandan keyin ham kelajakdagi zoʻravonlikni bashorat qiladi, bu dizayn boʻyicha oʻtmishdagi jinoiy xatti-harakatlarni oʻz ichiga olmaydi, PPI-R natijalari bilan birgalikda impulsiv xatti-harakatlar mustaqil xavf omili ekanligini koʻrsatadi.

Zoʻravonlik

Tadqiqotlar psixopatiya koʻrsatkichlari va zoʻravonlik oʻrtasidagi kuchli bogʻliqlikni taklif qildi, PCL-R zoʻravonlik xatti-harakatlarini biroz bashorat qiluvchi xususiyatlarni taʼkidlaydi. Biroq tadqiqotchilar psixopatiya zoʻravonlikdan ajralib turishini va uning sinonimi emasligini taʼkidlaydilar.

Psixopatiya yirtqich, faol yoki „sovuq qonli“ tajovuz deb ham ataladigan „instrumental“ tajovuz bilan bogʻliq boʻlib, his-tuygʻularning kamayishi bilan tavsiflangan va undan farq qiladigan, ammo zarar yetkazish bilan osonlashtirilgan maqsad bilan amalga oshiriladigan tajovuz shakli bilan bogʻliq. Bu boradagi xulosalardan biri 2002-yilda qotillik jinoyatlarini sodir etgan jinoyatchilarni oʻrganish natijasida kelib chiqqan boʻlib, unda psixopatiya bilan kasallangan qotillik jinoyatchilari tomonidan sodir etilgan qotilliklar deyarli har doim (93,3 %) asosan qurolli boʻlgan, bu boshqa jinoyatchilarning ulushidan (48,4 %) sezilarli darajada koʻp boʻlgan. Psixopatik qotillik jinoyatchilari, qotillikning instrumentalligi jinoyatchining umumiy PCL-R balli, shuningdek, 1-omil „shaxslararo-affektiv“ oʻlchov boʻyicha ularning ballari bilan bogʻliq. Biroq buni faqat „sovuqqonlik bilan“ degan maʼnoga tenglashtirishdan farqli oʻlaroq, psixopatik jinoyatchilar tomonidan sodir etilgan qotilliklarning uchdan biridan koʻprogʻi hissiy reaktivlikning baʼzi tarkibiy qismlarini ham oʻz ichiga oladi. Qanday boʻlmasin FBI profilchilari jiddiy jabrlanuvchi jarohati odatda hissiy jinoyat ekanligini taʼkidlaydilar va baʼzi tadqiqotlar buni hech boʻlmaganda jinsiy huquqbuzarlik bilan bogʻliq holda qoʻllab-quvvatlaydi. Bir tadqiqot shuni koʻrsatdiki, jinoyatlar psixopatiya qayd etilgan jinoyatchilarga qaraganda koʻproq psixopatik boʻlmagan jinoyatchilar tomonidan sodir etilishi (masalan, koʻproq qurolli talonchilik va mulkiy huquqbuzarliklarga nisbatan koʻproq qotilliklar) va boshqasi PCL-R ning taʼsirchan tomoni jinoyatning jiddiyligini kamaytirishni bashorat qilgan.

Oilaviy zoʻravonlik bilan bog'liq jinoyatlarni sodir etgan jinoyatchilar bilan olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, ular psixopatiyaning yuqori koʻrsatkichlariga ega va bu ko'rsatkich taxminan 15-30 % ni tashkil qiladi. Bundan tashqari, uydagi zoʻravonlik sodir etilishi PCL-R ning 1-omiliga bogʻliq boʻlib, u psixopatiyada mavjud boʻlgan hissiy kamchiliklarni va shafqatsiz va ekspluatatsion shaxslararo munosabatlarni tavsiflaydi. Uyda zoʻravonlik qiluvchilar orasida psixopatiyaning keng tarqalgani shuni koʻrsatadiki, psixopatiyaning asosiy xususiyatlari, masalan, qoʻpollik, pushaymonlik va yaqin shaxslararo munosabatlarning yoʻqligi psixopatiyaqayd etilgan shaxslarni uyda zoʻravonlik qilishga moyil qiladi va bu shaxslar tomonidan sodir etilgan maishiy zoʻravonlik shafqatsiz ekanligini koʻrsatadi.

Baʼzi tadqiqotchilar psixopatiyaning xususiyatlarini, zoʻravonlik xavfini baholashga qiymat qoʻshish shart emasligini taʼkidlaydi. Katta tizimli tahlil va meta-regressiya shuni koʻrsatdiki, PCL zoʻravonlikni bashorat qilish uchun toʻqqizta vositadan eng zaifi sanalgan. Bundan tashqari, zoʻravonlikni bashorat qilish boʻyicha chora-tadbirlar mualliflari yoki tarjimonlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar, shu jumladan, PCL, mustaqilroq tergovchilar tomonidan olib borilganlarga qaraganda oʻrtacha ijobiy natijalarni koʻrsatadi. PCL-R ga oʻxshash aniqlik bilan keyingi jinoyatlarni bashorat qila oladigan yana bir qancha xavfni baholash vositalari mavjud va ulardan baʼzilarini boshqarish ancha oson, tezroq va arzonroqdir. Bu hatto yosh, jins, ilgari sudlanganlar soni va birinchi sudlanganlik yoshi kabi maʼlumotlarga asoslanib kompyuter orqali avtomatik tarzda amalga oshirilishi mumkin. Ushbu baholashlarning baʼzilari, shuningdek, davolanishning oʻzgarishi va maqsadlarini aniqlashi, qisqa muddatli boshqaruvga yordam beradigan tezkor oʻzgarishlarni aniqlashi, xavf ostida boʻlishi mumkin boʻlgan yanada aniqroq zoʻravonlik turlarini aniqlashi va muayyan ballar uchun huquqbuzarlik ehtimolini aniqlashi mumkin. Shunga qaramay, PCL-R oʻzining kashshof roli va undan foydalangan holda olib borilgan katta miqdordagi tadqiqotlar tufayli xavfni baholash uchun mashhur vosita boʻlib qolishi mumkin.

Federal Qidiruv Byurosining xabar berishicha, psixopatik xatti-harakatlar baʼzi serial qotillarga xos boʻlgan belgilarga mos keladi, jumladan, ular qatorida sensatsiya izlash, pushaymonlik yoki aybdorlik hissi yoʻqligi, impulsiylik, nazorat qilish zarurati va yirtqich xatti-harakatlar bordir. Shuningdek, psixopatik jinoyatchilarning qotillik qurbonlari nomutanosib ravishda ayollar boʻlgani aniqlandi.

Jinsiy huquqbuzarlik

Psixopatiya jinsiy jinoyatlarni sodir etish holtlari bilan bogʻliq boʻlib, baʼzi tadqiqotchilar bu zoʻravon jinsiy xatti-harakatlarni afzal koʻrish bilan bogʻliqligini taʼkidlaydilar. 2011-yilda kanadalik erkak federal huquqbuzarlar uchun shartli ozodliklarni oʻrganish natijalari shuni koʻrsatdiki, psixopatiya koʻproq zoʻravonlik va zoʻravonliksiz jinoyatlar bilan bogʻliq. Bolalarga zoʻravonlik qilganlar uchun psixopatiya koʻproq huquqbuzarliklar bilan bogʻliq edi.

Hildebrand va uning hamkasblari (2004) psixopatiya va deviant jinsiy qiziqishlar oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirni aniqladilar, bunda psixopatiya darajasi yuqori boʻlganlar, shuningdek, deviant jinsiy qiziqishlarni maʼqullaganlar jinsiy aloqada boʻlish ehtimoli koʻproq edi. Keyingi meta-tahlil bunday natijani mustahkamladi.

Baʼzi jinsiy jinoyatchilarni huquqbuzarlik qilmaydigan ota-onasi va bolalari boʻlgan uylarga qayta birlashtirish masalasini koʻrib chiqishda jiddiy jinoyat tarixiga ega boʻlgan har qanday jinsiy jinoyatchi PCL-R boʻyicha baholanishi kerak va agar ularning ko'rsatkichlari 18 ball yoki yuqoriroq boʻlsa, u holda ular har qanday sharoitda bolalari boʻlgan uyga joylashtirilishi mumkin boʻlgan har qanday mulohazadan chiqarib tashlanishi kerak. Biroq PCL ballari turli respondentlar oʻrtasida, shu jumladan, jinsiy huquqbuzarlarni baholashda foydalanishda u qadar mos kelmasligi haqida tashvish ortib bormoqda.

Boshqa huquqbuzarliklar

Psixopatiya ehtimoli uyushgan jinoyatchilik, iqtisodiy jinoyatlar va harbiy jinoyatlar bilan bogʻliq. Terroristlar baʼzan psixopatik shaxs deb hisoblanadilar va taqqoslashlar antisotsial zoʻravonlik, boshqalarning farovonligiga toʻsqinlik qiladigan xudbin dunyoqarash, pushaymonlik yoki aybdorlikning yoʻqligi va tashqi koʻrinishni ayblash kabi xususiyatlar bilan ifodalanishi mumkin. Biroq "Terrorizm psixologiyasi" kitobining muallifi John Horganning taʼkidlashicha, bunday taqqoslashlar bundan keyin ham kengroq boʻlishi mumkin: masalan, urushlardagi askarlarga nisbatan. Muvofiqlashtirilgan terrorchilik faoliyati tashkilotchilik, sadoqat va koʻpincha mafkuraviy maqsad uchun oʻzini qurbon qilish chegarasigacha mafkuraviy aqidaparastlikni talab qiladi.

Ehtimol, psixopatiya qayd etilgan odamlarning katta qismi ijtimoiy jihatdan muvaffaqiyatli boʻlib, oʻzlarining antisotsial xatti-harakatlarini ijtimoiy manipulyatsiya yoki "oq yoqa jinoyati" kabi yashirin yoʻllar orqali ifoda etishga moyildirlar. Bunday shaxslar baʼzan „muvaffaqiyatli psixopatlar“ deb ataladi va ular har doim ham anʼanaviy psixopatiyaga xos boʻlgan anʼanaviy antisotsial xatti-harakatlarning keng tarixiga ega bo'lmaydilar.

Bolalik va oʻsmirlik prekursorlari

13-18 yoshdagi shaxslar uchun PCL-R moslashuvchandir. Bu PCL-R singari intervyu va jinoiy va boshqa yozuvlarni tekshirish asosida oʻqitilgan baholovchi tomonidan amalga oshiriladi. „Antisotsial jarayonlarni skrining qurilmasi“ (APSD) ham PCL-R ning moslashuvidir. U 6 yoshdan 13 yoshgacha boʻlganlar uchun ota-onalar yoki oʻqituvchilar tomonidan boshqarilishi mumkin. Voyaga etmaganlar psixopatiyasi, shuningdek, gʻazab, dushmanlik, tashvish va ruhiy tushkunlik kabi koʻproq salbiy hissiyotlar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Yoshlardagi psixopatik xususiyatlar odatda uchta omilni oʻz ichiga oladi: qoʻzgʻaluvchanlik/hissiyotsizlik, narsissizm va impulsivlik/mas’uliyatsizlik.

0-4 yoshdagi erta salbiy hayotiy hodisalar va psixopatiyaning hissiyotlarga asoslangan jihatlari oʻrtasida ijobiy korrelyatsiya mavjud. Kech bolalikdan erta oʻsmirlikgacha boʻlgan psixopatiya reytinglari oʻrtasida oʻrtacha va yuqori korrelyatsiya mavjud. Erta yoki oʻrta oʻsmirlik davridan balogʻat yoshiga qadar korrelyatsiya sezilarli darajada past boʻladi. Bir tadqiqotda oʻxshashliklarning aksariyati impulsiv va antisotsial xulq-atvor shkalalarida boʻlgani qayd etiladi. 13 yoshida psixopatiya boʻyicha eng yuqori 5 % ball toʻplagan oʻsmirlarning uchdan biridan kamrogʻi (29 %) 24 yoshida psixopatik deya tasniflangan.

Xulq-atvor buzilishi

Xulq-atvorning buzilishi bolalik va/yoki oʻsmirlik davridagi antisotsial xulq-atvorning uzoq davom etishi asosida tashxis qilinadi va ASPD ning mahsuli sifatida koʻrilishi mumkin. Baʼzi tadqiqotchilar kattalar psixopatiyasining ikki tomonlama rivojlanish yoʻllarini belgilovchi xulq-atvor buzilishining ikkita kichik turi mavjudligini taxmin qilishdi. DSM 10 yoshdan oldin bolalik boshlanishi va 10 yosh va undan keyin oʻsmirlik boshlanishini farqlash imkonini beradi. Psixopatiyaning bolalikdagi boshlanishi koʻproq nevrologik nuqsonlarning noqulay muhit bilan oʻzaro taʼsiridan kelib chiqqan shaxsiyatning buzilishi bilan bogʻliq deb taʼkidlanadi. Terrie Moffittning jinoyatchilikning rivojlanish nazariyasidaga ko'ra psixopatiyaning bolalikdan rivojlanishi hayot davomida sodir bo'luvchi gʻayriijtimoiy xatti-harakatlar, shuningdek, sogʻliq va iqtisodiy ahvolning yomonlashishi bilan bogʻliq. Psixopatiyning oʻsmirlik boshlanishi odatda qisqa muddatli antisotsial xatti-harakatlar bilan bogʻliq deb taʼkidlanadi.

Erta boshlangan xulq-atvor buzilishi va DEHB kombinatsiyasi hayot davomida davom etadigan antisotsial xatti-harakatlar, shuningdek, psixopatiya bilan bogʻliq boʻlishi mumkinligi taxmin qilingan. Bu kombinatsiya faqat xulq-atvori buzilishi boʻlganlarga qaraganda koʻproq tajovuzkor va antisosial ekanligi haqida dalillar mavjud. Biroq bu alohida guruh emas, chunki xulq-atvori buzilgan yosh bolalarning aksariyati DEHBga ega.

DSM-5 xulq-atvori buzilishi boʻlganlar uchun spetsifikatsiyani oʻz ichiga oladi, ular bir nechta sozlamalar va munosabatlarda shafqatsiz, hissiyotsiz shaxslararo uslubni namoyish etadilar. Spesifikator tadqiqotga asoslangan boʻlib, xulq-atvori buzilishi boʻlgan va spetsifikator mezonlariga javob beradigan odamlar psixopatiyaning ogʻirroq shakliga ega boʻlishlari va davolanishga boshqacha munosabatda boʻlishlarini koʻrsatadi. Psixopatiyaning har xil turlari/oʻlchamlari tarafdorlari buni kattalardagi birlamchi psixopatiyaga va triarxik modeldagi jasorat va/yoki shafqatsizlikka mos kelishi mumkin deb bilishgan.

Ruhiy xususiyatlar

Idrok

Miyaning prefrontal korteksi va amigdala mintaqalaridagi disfunksiyalar psixopatiyadagi oʻziga xos oʻrganish buzilishlari bilan bogʻliq. 1980-yillardan beri olimlar miya travmatik shikastlanishini, shu jumladan, bu hududlarga zarar yetkazishni zoʻravonlik va psixopatik xatti-harakatlar bilan bogʻlashdi. Bunday sohalarda zararlangan bemorlar miyasi ijtimoiy va axloqiy bilimlarni egallashga qodir boʻlmagan „psixopatik shaxslar“ga oʻxshardi; bolaligida zarar koʻrganlar ijtimoiy yoki axloqiy fikrlashni konsepsiyalashda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Amigdala va ventromedial prefrontal korteksdagi disfunksiyalar, shuningdek, jazoga yoki mukofotga asoslangan psixopatlarda ogohlantiruvchi taʼlimni buzishi mumkin. PCL-Rda 25 yoki undan yuqori ball olgan, zoʻravonlik bilan bogʻliq tarixga ega boʻlgan odamlar oʻzlarining unsinat fasikulasida — amigdala va orbitofrontal korteksni bogʻlaydigan oq materiyaning oʻrtacha mikrotuzilmaviy yaxlitligini sezilarli darajada kamaytirgan koʻrinadi. DT-MRIda bu ikki muhim soha oʻrtasidagi oq materiya aloqalarining buzilishi haqida dalillar mavjud.

Garchi baʼzi tadqiqotlar psixopatiya va aql oʻrtasidagi teskari munosabatlarni, shu jumladan, ogʻzaki IQga nisbatan, ko'rsatsada, Hare va Neymanning taʼkidlashicha, katta adabiyotlar psixopatiya va IQ oʻrtasidagi juda zaif bogʻliqlikni koʻrsatadi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, psixopatiya taʼrifining turli jihatlari (masalan, shaxslararo, taʼsirchan hissiyot, xulq-atvor va turmush tarzi komponentlari) aql bilan turli xil aloqalarni koʻrsatishi va natija aqlni baholash turiga (masalan, ogʻzaki, ijodiy, amaliy, analitik) bogʻliq boʻlishi mumkin.

Tuygʻularni tan olish va empatiya

Koʻpgina tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, psixopatiya boshqa odamlarning tashvish belgilariga atipik javoblar, aniqrogʻi, yuz ifodalari, tana imo-ishoralari va qoʻrquv, qaygʻu, baxt, ogʻriq va ovoz ohanglarini tan olish va ularga javob berishda buzilgan hissiy empatiya bilan bogʻliq. Bu tanib olishning buzilishi va vegetativ reaktsiyaning pasayishi qisman fusiform va ekstrastriat kortikal mintaqalarning faollashuvining pasayishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Baxt ifodalarini qayta ishlash uchun asosiy biologik sirtlar psixopatlarda funktsional jihatdan buzilmagan, ammo nazorat ostidagilarga qaraganda kamroq sezgir. Neyroimaging adabiyotida nuqsonlar qoʻrquv kabi muayyan his-tuygʻularga xosmi yoki yoʻqligi aniq emas. Tadqiqotlar natijalarining umumiy namunasi shuni koʻrsatadiki, psixopatiya tashxisi qoʻyilgan odamlar miya sohalarida MRI, fMRI, aMRI, PET va SPECT faolligini pasayishi kuzatiladi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, amigdala hajmi taxminan 18 % ga kichikroq boʻlsa, qoʻrquv, qaygʻu va boshqa salbiy his-tuygʻular bilan bogʻliq hissiy hissiyotlarning sezilarli darajada pasayishiga olib keladi, bu psixopatik odamlarda empatiyaning pastroq boʻlishiga sabab boʻlishi mumkin. Yaqinda oʻtkazilgan baʼzi fMRI tadqiqotlari shuni koʻrsatdiki, psixopatiyadagi his-tuygʻularni idrok etish yetishmovchiligi hissiyotlar (ijobiy va salbiy) boʻylab keng tarqalgan. Psixopatik moyilligi boʻlgan bolalar ustida olib borilgan tadqiqotlar ham bunday uyushmalarni koʻrsatdi. Meta-tahlillar, shuningdek, kattalar va bolalar/oʻsmirlarda bir nechta his-tuygʻularning (yaʼni, nafaqat qoʻrquv va qaygʻu) ham ovozli, ham yuz hissiyotlarini tanib olishda buzilishlar haqida dalillarni topdi.

Axloqiy hukm

Psixopatiya axloqiy eʼtiqodlarning yoʻqligi, ularga befarqlik yoki eʼtiborsizlik bilan bogʻliq. Axloqiy mulohazalar toʻgʻrisida aniq maʼlumotlar kam. Axloqiy fikrlashning rivojlanish darajasini (murakkabligini) oʻrganish barcha mumkin boʻlgan natijalarni topdi. Shaxsiy axloqiy huquqbuzarliklar haqidagi mulohazalarni anʼanaviy qoidalar yoki qonunlarni buzish haqidagi hukmlar bilan taqqoslagan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, psixopatlar ularni bir xil darajada ogʻir deb, psixopat boʻlmaganlar esa qoidalarni buzishga nisbatan yengil deb baholadilar.

Farovonlikning oqilona maksimal (utilitar) miqdoriga erishish uchun shaxsiy yoki shaxssiz zarar yetkazilishi maʼqullanadimi, degan xulosalarni taqqoslaydigan tadqiqot psixopatiyaning yuqori va past darajadagi subyektlari oʻrtasida sezilarli farqlarni aniqlamadi. Shu bilan birga, xuddi shu testlardan foydalangan holda keyingi tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, PCL boʻyicha yuqori ball toʻplagan mahkumlar psixopatik boʻlmaganlarga qaraganda shaxsiy zarar yoki qoidalar buzilishni maʼqullashlari ehtimoli koʻproq.

Bir odam boshqasiga beixtiyor zarar etkazgan baxtsiz hodisalarni baholagan psixopatlar bunday xatti-harakatlarni axloqiy jihatdan maqbulroq deb hisoblashdi. Ushbu natija psixopatlarning jabrlanuvchining zararli tajribasining hissiy jihatini qadrlamasliklarining aksi deb hisoblanadi.

Sabab

Xulq-atvor genetik tadqiqotlari psixopatiyaga potentsial genetik va genetik boʻlmagan hissa qoʻshuvchilarni, shu jumladan, miya funktsiyasiga taʼsir qilishni aniqladi. Triarxik model tarafdorlari psixopatiya genetik moyillik va noqulay muhitning oʻzaro taʼsiridan kelib chiqadi, deb hisoblashadi.

Genetika

Psixopatiya qayd etilgan shaxslarga xos boʻlgan shaxsiy xususiyatlarning genetik jihatdan maʼlumotli tadqiqotlari oʻrtacha genetik (shuningdek, genetik boʻlmagan) taʼsirlarni aniqladi. PPI boʻyicha qoʻrqmas hukmronlik va impulsiv antisotsiallik xuddi shunday genetik omillarga taʼsir qilgan va bir-biri bilan bogʻliq emas. Irsiy omillar odatda psixopatiyaning rivojlanishiga taʼsir qilishi mumkin, atrof-muhit omillari esa ustunlik qiladigan xususiyatlarning oʻziga xos ifodasiga taʼsir qiladi. Bolalarning katta guruhida oʻtkazilgan tadqiqot 60 % dan ortiq „qoʻzgʻalmas-hissiy xususiyatlar“ uchun irsiylikni aniqladi va bu belgilarga ega boʻlgan bolalarda xulq-atvor bilan bogʻliq muammolar ushbu belgilarga ega boʻlmagan bolalarga qaraganda yuqori irsiyatga ega.

Atrof-muhit omili

Phineas Gage kabi baxtsiz hodisalardan maʼlumki, prefrontal korteks axloqiy xatti-harakatlarda muhim rol oʻynaydi.

Farrington tomonidan 8 yoshdan 48 yoshgacha boʻlgan londonlik erkaklar namunasi boʻyicha olib borilgan tadqiqot 48 yoshida PCL: SVda qaysi omillar 10 yoki undan koʻp ball olganligini oʻrganishni oʻz ichiga oladi. Eng kuchli omillarga ota-onasining sudlanganligi, bolaning jismonan qarovsiz qolganligi, otaning bola bilan aloqasi pastligi, oilaning past daromadi va bola buzilgan oiladan chiqqanligi kiradi. Boshqa muhim omillarga yomon nazorat, zoʻravonlik, qattiq tartib-intizom, oilaning kattaligi, huquqbuzar aka-uka, yosh ona, ruhiy tushkun ona, past ijtimoiy tabaqa va nochor uy-joy sharoitlari kiradi. Psixopatiya va tengdoshlar tomonidan zararli ta'sirlar oʻrtasida ham bogʻliqlik mavjud. Biroq, psixopatiya rivojlanishiga atrof-muhitning taʼsiri darajasini aniqlash qiyin, chunki uning kuchli irsiyligi isbotlangan.

Miya shikastlanishi

Tadqiqotchilar bosh jarohatlarini psixopatiya va zoʻravonlik bilan bogʻlashdi. 1980-yillardan beri olimlar miyaning travmatik shikastlanishini, masalan, prefrontal korteks, shu jumladan, orbitofrontal korteksning shikastlanishini psixopatik xatti-harakatlar va axloqiy va ijtimoiy jihatdan maqbul qarorlar qabul qilish qobiliyatining yetishmasligi bilan bogʻlaydilar, bu holat „orttirilgan sotsiopatiya“ yoki „psevdopsixopatiya“ deb ataladi. Ventromedial prefrontal korteks deb nomlanuvchi prefrontal korteks sohasiga zarar yetkazadigan shaxslar tashxis qoʻyilgan psixopatik shaxslarga sezilarli oʻxshashliklarni koʻrsatadilar, emotsional stimullarga nisbatan vegetativ reaktsiyaning pasayishi, afsuslanishning kamligi, axloqiy va iqtisodiy qarorlar qabul qilishda shunga oʻxshash afzalliklar, aybdorlik yoki uyat kabi ijtimoiy his-tuygʻular, hamdardlik va empatiyaning pasayishi va boshqalar shular jumlasidandir. Bu hissiy va axloqiy buzilishlar, ayniqsa, miya shikastlanishi yoshligida sodir boʻlganda ogʻir boʻlishi mumkin. Prefrontal korteksda erta zararlangan bolalar hech qachon ijtimoiy yoki axloqiy fikrlashni toʻliq rivojlantira olmaydi va „psixopatik shaxslarga aylanadi“. Yuqori darajadagi tajovuzkorlik va oʻz qurbonlariga nisbatan aybsiz yoki hamdardliksiz amalga oshirilgan gʻayriijtimoiy xatti-harakatlar bilan tavsiflanadi. Bundan tashqari, amigdalaning shikastlanishi prefrontal korteksning limbik tizimdan kelgan fikr-mulohazalarni izohlash qobiliyatini buzishi, bu zoʻravonlik va tajovuzkor xatti-harakatlarda namoyon boʻladigan toʻsqinliksiz signallarga olib kelishi mumkin.

Boshqa nazariyalar

Evolyutsion tushuntirishlar

Psixopatiya hayotning bir qancha salbiy oqibatlari, shuningdek, zoʻravonlik, baxtsiz hodisalar, qotillik va oʻz joniga qasd qilish kabi omillar tufayli nogironlik va oʻlim xavfining oshishi bilan bogʻliq. Bu, genetik taʼsirlarning dalillari bilan birgalikda, evolyutsion jihatdan hayratlanarli va evolyutsion afzalliklar mavjudligini koʻrsatishi mumkin. Evolyutsion psixologiya boʻyicha tadqiqotchilar bir nechta evolyutsion tushuntirishlarni taklif qilishdi. Bir gipotezaga koʻra, psixopatiya bilan bogʻliq boʻlgan baʼzi xususiyatlar ijtimoiy moslashuv boʻlishi va psixopatiya chastotaga bogʻliq boʻlgan ijtimoiy parazit strategiya boʻlishi mumkin. Robert Harening taʼkidlashicha, koʻplab psixopatik erkaklar ayollar bilan juftlashish va ularni tezda tashlab ketishi kuzatiladi. Shu bilan psixopat shaxslardan tugʻilishning yuqori darajasiga qayd etiladi, buning natijasida bolalar psixopatiyaga moyillikni meros qilib olishlari mumkin.

Sinov qobiliyati pastligi sababli psixopatiyani unitar tushuncha sifatida koʻrib chiqishdan koʻra, unga hissa qoʻshadigan shaxsiyat omillariga e'tibor qaratish yaxshiroq boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, agar psixopatiya juda koʻp miqdordagi salbiy mutatsiyalarning birgalikdagi taʼsiridan kelib chiqsa, har bir mutatsiya tabiiy tanlanishdan qochib qutuladigan darajada kichik taʼsirga ega boʻlishi mumkin. Shaxsga juda koʻp sonli genlar taʼsir qiladi va tasodifiy mutatsiyalar tomonidan buzilishi mumkin, xususan, psixopatiya yuqori mutatsiya yukining mahsuloti boʻlishi mumkin. Psixopatiya muqobil ravishda moslashuv emas, balki adaptiv xususiyatlar evolyutsiyasining spandrel, yon mahsuloti yoki yon taʼsiri ekanligi haqidagi nazariya taklif qilingan.

Mexanizmlar

Psixologik

Baʼzi laboratoriya tadqiqotlari psixopatiya va qoʻzgʻatuvchi stimullarga atipik reaktsiyalar oʻrtasidagi bogʻliqlik, shu jumladan, ogʻriqli ogohlantirishlarga zaif konditsionerlik va jazoga sabab boʻladigan vaziyatlarni yomon his qilish, shuningdek, ogʻriqli ogohlantirishlarni kutish paytida terining oʻtkazuvchanligi bilan oʻlchanadigan avtonom nerv tizimining past reaktivligini qayd etdi.

Nevrologik

Orbitofrontal korteksning disfunktsiyasi boshqa sohalar qatorida psixopatiya mexanizmiga taʼsir qiladi.

Ilgʻor MRI tadqiqotlari tufayli mutaxassislar miya ichidagi his-tuygʻular, ijtimoiy oʻzaro taʼsirlar, axloq, pushaymonlik, impulsivlik va vijdonni boshqaradigan sohalarda psixopatiyasi boʻlgan odamlarning oʻziga xos miya farqlari va anormalliklarini tasavvur qilishlari mumkin. Psixopatiya tendensiyalari boʻyicha tadqiqot olib borgan tadqiqotchi Bler shunday deydi: „Psixopatiyaga kelsak, bizda patologiya nima uchun emotsional va xulq-atvor buzilishlarini keltirib chiqarishi va ushbu patologiyaga aloqador boʻlgan asab tizimlari haqida muhim tushunchalar borligi haqida aniq koʻrsatmalar mavjud“. Dadds va boshqalarning taʼkidlashicha, tez rivojlanayotgan empatiya nevrologiyasiga qaramay, affektiv va kognitiv empatiya oʻrtasidagi psixopatik uzilishning rivojlanish asoslari haqida juda kam narsa maʼlum.

Weber va boshqalar tomonidan berilgan 2008-yildagi sharh psixopatiya baʼzida hissiy va oʻrganish jarayonlarida ishtirok etadigan prefrontal — temporo — limbik mintaqalardagi miya anormalliklari bilan bogʻliqligini taklif qildi. Neyroimaging tadqiqotlari Skeem va boshqalar tomonidan 2011-yilda oʻtkazilgan sharhda PCL-R boʻyicha yuqori va past ball olganlar oʻrtasidagi tizimli va funksional farqlarni aniqladi. Ular "asosan amigdala, hipokampus va parahipokampal girus, old va orqa singulat korteks, striatum, insula va frontal va temporal korteksda" ekanligini taʼkidladi. 2010-yilgi meta-tahlil shuni koʻrsatdiki, antisotsial, zoʻravon va psixopatik shaxslarda oʻng orbitofrontal korteks, oʻng old singulat korteks va chap dorsolateral prefrontal korteksdagi struktura funktsiyasi to'liq ishlamaydi.

Amigdala va frontal sohalar ayniqsa ahamiyatli deb taklif qilingan. PCL-Rda 25 yoki undan yuqori ball olgan, zoʻravonlik tarixi bilan bogʻliq boʻlgan odamlarda amigdala va orbitofrontal korteksni (masalan, unsinat fasciculus) bogʻlaydigan oq materiya oʻrtasidagi mikrostrukturaviy yaxlitlikning sezilarli darajada kamligi kuzatiladi. Dalillar shuni koʻrsatdiki, anormallik darajasi psixopatiya darajasiga sezilarli darajada bogʻliq boʻlib, huquqbuzarliklarni tushuntirishi mumkin. Bundan tashqari, amigdaladagi oʻzgarishlar bolalarda „hissiy-tuygʻusiz“ xususiyatlar bilan bogʻliq. Biroq, amigdala ham ijobiy his-tuygʻular bilan bogʻliq hamda muayyan sohalarda olib borilgan tadqiqotlarda nomuvofiq natijalar mavjud boʻlib, bu uslubiy muammolarga bogʻliq boʻlishi mumkin.

Ushbu topilmalarning baʼzilari boshqa tadqiqot va nazariyalar bilan mos keladi. Masalan, psixopatiya bilan ogʻrigan odamlarning hissiy soʻzlarga qanday munosabatda boʻlishini neyroimaging tadqiqotida psixopatik jinoyatchilarni „oddiy“ koʻngillilar bilan solishtirganda temporal lob boʻylab faollashuv naqshlarida keng tarqalgan farqlar koʻrsatilgan, bu klinik psixologiyadagi qarashlarga mos keladi. Bundan tashqari, past qoʻrquv bilan tavsiflangan psixopatiya tushunchasi amigdaladagi anormalliklarning topilmalariga mos keladi, chunki aversiv konditsionerlik va instrumental oʻrganishdagi nuqsonlar amigdala disfunksiyasidan kelib chiqadi deb taxmin qilinadi, bu orbitofrontal korteks disfunktsiyasi bilan qoʻshiladi, ammo aniq sabablar nomaʼlum.

Yirik tadqiqotlar birlamchi va ikkilamchi psixopatiyaning ikkita kichik turi mavjudligini hujjatlashtirdi. Birlamchi-ikkinchi darajali psixopatiyani ajratish va triarxik model tarafdorlari psixopatiyaning ushbu kichik guruhlari oʻrtasida ularning qarashlarini qoʻllab-quvvatlaydigan nevrologik farqlar mavjudligini taʼkidlaydilar. Misol uchun, triarxik modeldagi dadillik omili qoʻrqinchli stimullar paytida amigdaladagi faollikning pasayishi va hayratlanarli reaksiyaning pasayishi bilan bogʻliq, impulsivlik omili esa frontal lob vazifalarining buzilishi bilan bogʻliq deb taʼkidlanadi.

Biokimyoviy

Kortizol va/yoki serotoninning past darajalari bilan birgalikda testosteronning yuqori darajalari psixopatiyaning yuzaga chiqishiga hissa qoʻshadigan omillar sifatida nazariylashtirilgan. Baʼzi tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, testosteronning yuqori darajasi antisotsial va tajovuzkor xatti-harakatlar bilan bogʻliq, ammo boshqa tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, testosteronning oʻzi tajovuzni keltirib chiqarmaydi, balki ustunlikka intilishni kuchaytiradi. Psixopatiya yuqori testosteron darajasi bilan bogʻliqmi yoki yoʻqmi, tadqiqotlardan aniq emas, ammo bir nechta tadqiqotlar natijalari shuni koʻrsatdiki, serotonin neyrotransmissiyasining buzilishi kortizol reaktivligini stressni keltirib chiqaradigan nutq vazifasini buzadi. Shunday qilib, miyadagi serotoninning disregulyatsiyasi psixopatiyada kuzatilgan past kortizol darajasiga olib kelishi mumkin. Kortizol chekinish xulq-atvorini va jazoga nisbatan sezgirlikni oshiradi va psixopatiya qayd etilgan odamlarda gʻayritabiiy darajada past boʻladi. Yuqori testosteron darajasi past serotonin darajasi bilan birgalikda „impulsiv va oʻta salbiy reaktsiyalar“ bilan bogʻliq boʻlib, odam qoʻzgʻatilganda yoki umidsizlikka tushganda zoʻravonlik tajovuzkorligini kuchaytirishi mumkin. Bir nechta hayvonlarni oʻrganish natijalari serotonerjik faoliyatning impulsiv tajovuz va antisotsial xatti-harakatlardagi rolini taʼkidlaydi.

Biroq hayvonlar va insonlar boʻyicha olib borilgan baʼzi tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, psixopatiyaning hissiy-shaxslararo xususiyatlari va yirtqich tajovuzkorligi, impulsiv va reaktiv tajovuzdan farqli oʻlaroq, serotoninerjik faoliyatning kuchayishi bilan bogʻliq. Dolan va Anderson tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotda serotonin va psixopatik xususiyatlar oʻrtasidagi bogʻliqlik boʻlgan shaxsning buzilishi boʻlgan jinoyatchilar namunasida serotoninning ishlashi prolaktin reaksiyasi bilan oʻlchanadigan boʻlsa-da, impulsiv va antisotsial xususiyatlar bilan teskari bogʻliq boʻlsa-da, magʻrur va yolgʻon xususiyatlar bilan ijobiy bogʻliqligini aniqladi. Barish Yildirim 5-HTTLPR uzun alleli, odatda, ichki kasalliklarga qarshi himoya sifatida qabul qilinadi, u boshqa serotoninerjik genlar bilan oʻzaro taʼsir qilish va psixopatiyaning hissiy buzilishlariga olib keladigan affektiv jarayonlarning giper-regulyatsiyasini va susaytirishini yaratishi mumkinligini taxmin qiladi. Bundan tashqari, 5-HTTLPR uzun allel va yuqori testosteron darajalarining kombinatsiyasi kortizol reaktivligi bilan oʻlchanadigan tahdidga javobning pasayishiga olib keladi, bu psixopatiya bilan ogʻrigan odamlarda topilgan qoʻrquv yetishmovchiligini aks ettiradi.

Tadqiqotlar boshqa korrelyatsiyalarni taklif qildi. O'tkazilgan ikki tadqiqotda psixopatiya HVA (dopamin metaboliti)ning 5-HIAA (serotonin metaboliti)ga nisbati oshishi bilan bogʻliqligi aniqlandi. 2010-yilda Britaniyada oʻtkazilgan tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, katta 2D: 4D raqam nisbati, bu yuqori prenatal estrogen taʼsirining belgisi sanaladi.

Topilmalar, shuningdek, monoamin oksidaza A PCL-R ning bashorat qilish qobiliyatiga taʼsir qilishini koʻrsatdi. Monoamin oksidazalar (MAO) serotonin va dopamin kabi neyrotransmitterlarning parchalanishida ishtirok etadigan fermentlardir va shuning uchun odamlarning his-tuygʻulari, kayfiyati va xatti-harakatlariga taʼsir koʻrsatishga qodir. Topilmalar shuni koʻrsatadiki, bu sohada qoʻshimcha tadqiqotlar talab etiladi.

Diagnostika

Usullar

Psixopatiya tekshiruv roʻyxati

Psixopatiya koʻpincha Robert D. Hare tomonidan 1940-yillardagi Cleckley mezonlari, William va Joan McCord kabi kriminologik tushunchalar va jinoyatchilar va qamoqqa olinganlar boʻyicha oʻzining tadqiqoti asosida yaratilgan Psixopatiya tekshiruv roʻyxati, qayta koʻrib chiqilgan (PCL-R) bilan baholanadi. PCL-R ham keng qoʻllanadi va baʼzilar tomonidan psixopatiyani baholash uchun „oltin standart“ deb ataladi. Shunga qaramay, PCL-R ga nazariy vosita sifatida va real hayotda koʻplab tanqidlar mavjud.

Psixopatik shaxsiyat inventarizatsiyasi

PCLdan farqli oʻlaroq Psixopatik shaxsiyat inventarizatsiyasi (PPI) antisotsial yoki jinoiy xatti-harakatlarga aniq murojaat qilmasdan shaxsiy xususiyatlarni har tomonlama indekslash uchun ishlab chiqilgan. Bu oʻz-oʻzidan hisobot berish shkalasi boʻlib, dastlab mahbuslar uchun emas, balki klinik boʻlmagan namunalar (masalan, universitet talabalari) uchun ishlab chiqilgan, ammo ikkinchisi bilan ishlatilishi mumkin. U 2005-yilda PPI-R boʻlish uchun qayta koʻrib chiqilgan va hozirda sakkizta kichik oʻlchovga ajratilgan 154 ta elementni oʻz ichiga oladi. Baholar ikkita umumiy va asosan alohida omillarga: (PCL-R omillaridan farqli oʻlaroq) qoʻrqmas hukmronlik, impulsiv antisotsiallik va sovuqqonlik (bu koʻp jihatdan qolgan ikkitasining balliga bogʻliq) bilan bog'liq boʻlgani aniqlandi. 1-omil ijtimoiy samaradorlik, 2-omil esa notoʻgʻri moyillik bilan bogʻliq. Biror kishi turli omillar boʻyicha turli darajalarda ball toʻplashi mumkin, ammo umumiy ball psixopatik shaxsning darajasini koʻrsatadi.

Triarxik psixopatiya oʻlchovi

Triarxik psixopatiya oʻlchovi TriPM ham deb nomlanadi. U 58 ta elementdan iborat, u triarxik modelda aniqlangan uchta xususiyat doirasida psixopatiyani oʻlchaydi: jasorat, shafqatsizlik va impulsiylik. Har bir xususiyat alohida kichik oʻlchovlarda oʻlchanadi va umumiy psixopatiya balliga qoʻshiladi.

TriPM psixopatiyani baholash boʻyicha boshqa chora-tadbirlarning turli qismlarini, shu jumladan, psixopatik shaxsdagi shafqatsizlik va inhibisyon naqshlarini oʻz ichiga oladi. Biroq jasorat konstruksiyasini oʻlchashda turlicha yondashuvlar mavjud. Jasorat konstruktsiyasi psixopatik shaxsning ijtimoiy va shaxslararo taʼsirini taʼkidlash uchun ishlatiladi.

DSM va ICD

Hozirgi vaqtda ruhiy kasalliklarni tasniflashning ikkita keng tarqalgan tizimi mavjud — Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (VOZ) tomonidan ishlab chiqarilgan Kasalliklarning xalqaro tasnifi (ICD) va Amerika Psixiatriya assotsiatsiyasi (APA) tomonidan ishlab chiqarilgan Ruhiy kasalliklar diagnostikasi va statistik qoʻllanmasi (DSM). Har ikkala kasallik toifalari alohida turlar deb hisoblangan va oʻzlarining kodlarini soʻnggi tahrirlarda ataylab birlashtirganlar, shuning uchun qoʻllanmalar koʻpincha keng miqyosda taqqoslanadi, ammo sezilarli farqlar saqlanib qolmoqda. 

1952-yilda DSM ning birinchi nashrida shaxsiyatning sotsiopatik buzilishlari boʻlimi mavjud boʻlib, keyin umumiy atama gomoseksuallik va alkogolizm kabi holatlarni, shuningdek „antisotsial reaktsiya“ va „dissotsial reaktsiya“ni oʻz ichiga oladi. Oxir-oqibat, oxirgi ikkitasi DSMda antisotsial shaxsiyat buzilishi (ASPD) va ICDda dissotsial shaxsiyat buzilishiga aylandi. Ikkala qoʻllanmada ularning tashxislari psixopatiya yoki sotsiopatiya deb atalganini yoki oʻz ichiga olganligini taʼkidlagan, ammo diagnostika qoʻllanmalarida hech qachon rasman shunday nomlangan kasallik mavjud emas.

Boshqa vositalar

Baʼzi anʼanaviy shaxs testlari mavjud boʻlib, ularda psixopatiya bilan bogʻliq kichik oʻlchovlar mavjud. Ammo mazkur testlar antisotsial yoki jinoiy xatti-harakatlarga nisbatan oʻziga xos boʻlmagan tendensiyalarni baholaydi. Bularga Minnesota koʻp bosqichli shaxsiyat inventarizatsiyasi (Psixopatik ogʻish shkalasi), Kaliforniya psixologik inventarizatsiyasi (ijtimoiylashuv shkalasi) va Million klinik koʻp oʻqli shaxsiyat buzilishining antisotsial shkalasi kiradi.

Birgalikda uchraydigan kasalliklar

Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, psixopatiya va antisotsial shaxsiyat buzilishi oʻrtasidagi kuchli komorbidlik mavjud. Koʻpgina tadqiqotlar orasida psixopatiya bilan haddan tashqari e'tiborni talab qilish, narsissizm, chegaralar qo'yish, paranoid va shizoid shaxsiyat buzilishlari, vahima va obsesif-kompulsiv kasalliklar oʻrtasida ijobiy korrelyatsiyalar qayd etilgan, lekin umuman nevrotik kasalliklar, shizofreniya yoki depressiya bular surasidan emas.

Maʼlumki, diqqat yetishmasligi va giperaktivlik buzilishi (DEHB) xulq-atvor buzilishi bilan juda komorbiddir va psixopatik tendensiyalar bilan birga paydo boʻlishi mumkin. Bu qisman ijro etuvchi funksiyalardagi kamchiliklar bilan izohlanishi mumkin. Tahsvish buzilishi koʻpincha ASPD bilan birga keladi va taxminlardan farqli oʻlaroq, psixopatiya baʼzan tashvish bilan belgilanishi mumkin; Bu PCL-R ning 2-omilning elementlari bilan bogʻliq koʻrinadi. Psixopatiya giyohvand moddalarni isteʼmol qilish kasalliklari bilan ham bogʻliq bo'lishi mumkin.

Psixopatiyaning bir nechta boshqa holatlar bilan birga uchrashi mumkinligi taxmin qilingan, ammo birgalikda uchrashi mumkin bo'lgan kasallik boʻyicha cheklangan tadqiqotlar olib borilgan.

Jinsiy farqlar

Psixopatiya boʻyicha tadqiqotlar asosan erkaklar ustida amalga oshirildi. Shunga ko'ra PCL-R asosan erkaklar jinoyati namunalari yordamida ishlab chiqilgan va natijalar ayollarga qanchalik mos keladi degan savolni tugʻdiradi. Erkaklar PCL-R va PPI va ikkala asosiy shkala boʻyicha ham ayollarga qaraganda yuqori ball oladi. Farqlar antisotsial miqyosga qaraganda shaxslararo-affektiv miqyosda biroz kattaroqdir.

Boshqa shaxsiy xususiyatlar bilan koʻplab assotsiatsiyalar oʻxshashdir. Shuningdek, bir tadqiqot natijalari antisotsial omil erkaklardagi impulsivlik va ayollarda tajribaga ochiqlik bilan kuchliroq bogʻliq ekanligini ko'rsatdi. Erkaklarda psixopatiya koʻproq antisotsial naqsh sifatida, ayollarda esa e'tiborni haddan tashqari talab qilish shaklida namoyon boʻladi. Bu boradagi tadqiqotlar aralash natijalarni koʻrsatdi. PCL-R koʻrsatkichlari ayollarda zoʻravonlik va retsidivizmni biroz kamroq bashorat qilishi mumkin. Boshqa tomondan, psixopatiya ayollarda oʻz joniga qasd qilish va ehtimol ichki belgilar bilan kuchliroq aloqaga ega boʻlishi mumkin. Psixopatiya koʻproq erkaklarda tashqi xatti-harakatlar va ayollarda ichki xatti-harakatlar sifatida namoyon boʻladi. Bundan tashqari, bir tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, psixopatiya etiologiyasida jiddiy gender farqlari topilgan. Qizlar uchun ogʻir qoʻzgʻaluvchan va hissiyotsiz xususiyatlardagi farqning 75 %i atrof-muhit omillari bilan va atigi 0 %i irsiy omillar bilan bogʻliq.

Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, qamoqxonadagi ayollar psixopatiya boʻyicha erkaklarnikiga qaraganda ancha past ball olgan, bir tadqiqotda qamoqxonadagi zoʻravon ayollarning atigi 11 foizi psixopatiya mezonlariga javob bergani maʼlum boʻldi. Boshqa tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, yuqori psixopatik ayollar sud-tibbiyot muassasalarida kam uchraydi.

Boshqaruv

Klinik

Psixopatiya koʻpincha davolab boʻlmaydigan holat deb hisoblanadi. Oʻziga xos xususiyatlari psixopatiyani anʼanaviy ravishda davolash qiyin deb hisoblangan ruhiy kasalliklar sinfi boʻlgan shaxsiyat buzilishlarining eng refrakterlari qatoriga kiritadi. Psixopatiya qayd etilgan odamlar odatda oʻzlarining ahvolini o'nglashga intilmaydilar va terapiyada hamkorlik qilishga rozilik bildirmaydilar. Psixopatiyani psixiatriya uchun mavjud vositalar bilan korreksiyalashga urinishlar umidsizlikka uchradi. Harris va Ricening psixopatiya boʻyicha qoʻllanmasida aytilishicha, hozirgi vaqtda psixopatiyani samarali davolash uchun juda kam dalillar mavjud; Psixopatiyaning emotsional, shaxslararo va axloqiy kamchiliklarini yengillashtiradigan farmakologik davolash usullari hali maʼlum emas yoki sinovdan oʻtkazilmagan. Shuningdek, psixoterapiyadan oʻtgan psixopatiya tashxisli bemorlar boshqalarni manipulyatsiya qilish va aldashda koʻproq mahoratga ega boʻlishlari mumkin. Baʼzi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, jazo va xulq-atvorni oʻzgartirish usullari psixopatik shaxslarning xatti-harakatlarini oʻzgartirishda samarasizdir, chunki ular jazo yoki tahdidga sezgir emaslar. Ushbu muvaffaqiyatsizliklar psixopatiyani davolash istiqbollari haqida keng tarqalgan pessimistik nuqtai nazarga olib keldi, bu holat psixopatiya boʻyicha olib borilgan cheklangan tadqiqotlar boshqa ruhiy kasalliklar yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar bilan solishtirganda o'ta cheklangan bo'lganligi tufayli yanada kuchaydi. Psixopatiyani samarali davolash usullarini ishlab chiqish zarur.

Yuqori darajadagi psixopatik shaxslarning asosiy xarakterdagi kamchiliklari hozirgi davolash usullari bilan tuzatib boʻlmaydigan hisoblanadi. Psixopatik shaxslar sanksiyalarga befarq boʻlganliklari sababli yaxshi xulq-atvor evaziga kichik imtiyozlar beriladigan mukofotga asoslangan boshqaruv taklif qilingan va institutsional sharoitlarda ularning xatti-harakatlarini boshqarish uchun ishlatilgan.

Psixiatrik dorilar, shu jumladan, antipsikotik, antidepressant yoki kayfiyatni barqarorlashtiruvchi dori- darmonlar baʼzida psixopatiya, tajovuz yoki impulsivlik kabi alomatlar bilan bogʻliq boʻlgan kasalliklarni yengillashtirishi mumkin, ammo ularning hech biri FDA tomonidan bu maqsadda tasdiqlanmagan. Misol uchun, bir tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, antipsikotik klozapin antisotsial shaxsiyat buzilishi va psixopatik xususiyatlarga ega yuqori darajadagi kasalxonada statsionar bemorlarning namunasida turli xulq-atvor disfunksiyalarini kamaytirishda samarali boʻlishi mumkin. Shu bilan birga, psixopatiyani farmakologik davolash boʻyicha tadqiqotlar va shunga oʻxshash antisotsial shaxsiyat buzilishi holati minimaldir, bu sohadagi bilimlarning aksariyati boshqa ruhiy kasalliklarda farmakologiya haqida maʼlum boʻlgan bilimlarga asoslangan ekstrapolyatsiyalardir.

Huquqiy

PCL-R, PCL: SV va PCL: YV yuqori baholanadi va jinoiy odil sudlovda, ayniqsa, Shimoliy Amerikada keng qoʻllanadi. Ular xavfni va davolanish potentsialini baholash uchun ishlatilishi mumkin va garov, hukm, qaysi qamoqxonadan foydalanish, shartli ravishda ozod qilish va yoshlarni voyaga etmagan yoki kattalar sifatida sud qilish toʻgʻrisidagi qarorlarning bir qismi sifatida ishlatilishi mumkin. Ulardan huquqiy sharoitlarda foydalanishga qarshi bir necha tanqidlar boʻlgan. Bu tanqidlar PCL-R ga qarshi umumiy tanqidlarni, afzalliklarga ega boʻlishi mumkin boʻlgan boshqa xavflarni baholash vositalarining mavjudligini va psixopatiya tashxisi qoʻyilgan odamlarning prognozi va davolash imkoniyatlari bilan bogʻliq haddan tashqari pessimizmni oʻz ichiga oladi.

PCL-R ning oʻzaro ishonchliligi tadqiqotda undan ehtiyotkorlik bilan foydalanilgandagina yuqori boʻlishi mumkin. Xususan, 1-omil bandlari biroz sub’ektivdir. Jinsiy zoʻravonlik bilan bogʻliq rzo'ravonlik holatlarida prokuratura mutaxassislari tomonidan berilgan PCL-R ballari bir tadqiqotda mudofaa boʻyicha mutaxassislar bergan ballardan doimiy ravishda yuqori boʻlgan. Baholarga baholovchilar oʻrtasidagi boshqa farqlar ham taʼsir qilishi mumkin. Bir tadqiqotda PCL-R tafovutining taxminan 45 foizi huquqbuzarning haqiqiy farqi, 20 foizi baholovchi qaysi tomon uchun guvohlik berganligi va 30 foizi boshqa baholovchi farqlari bilan bogʻliqligi taxmin qilingan.

Jinoiy tergovga yordam berish uchun psixopatiya mavjud deb hisoblangan gumonlanuvchilarning shaxsiy xususiyatlaridan maʼlumotni oshkor qilish ehtimolini oshirish uchun maʼlum soʻroq usullaridan foydalanish mumkin.

Prognoz

Sud-tibbiyot va klinik sharoitlarda psixopatiya prognozi juda sust yo'lga qo'yilgan, baʼzi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, davolash psixopatiyaning antisotsial tomonlarini retsidivizm darajasi bilan oʻlchab yomonlashtirishi mumkin, ammo tez-tez tilga olingan tadqiqotlardan biri davolanishdan keyin jinoyat retsidivizmining koʻpayishini aniqlaganligi qayd etilgan. 1960-yillarda davolash dasturining 2011-yilgi retrospektiv tadqiqoti bir qancha jiddiy metodologik muammolarga ega edi va ehtimol bugungi kunda tasdiqlanmaydi. Biroq zamonaviyroq davolash usullaridan foydalangan holda baʼzi nisbatan qatʼiy kvazi-eksperimental tadqiqotlar, PCL-R koʻrsatkichlaridan qatʼi nazar, kelajakda zoʻravonlik va boshqa jinoiy xatti-harakatlarni kamaytirish boʻyicha yaxshilanishlarni aniqladi, ammo hech kim randomizatsiyalangan nazorat ostida sinovlar oʻtkazmagan. Turli xil boshqa tadqiqotlar giyohvand moddalarni iste'mol qilish kabi jinoyatlar uchun xavf omillarining yaxshilanishini aniqladi. Psixopatiyaning asosiy xarakterli buzilishlarini tashkil etuvchi shaxsiy xususiyatlarni bunday davolash usullari bilan oʻzgartirish mumkinmi yoki yoʻqligini hali hech qanday tadqiqot oʻrganmagan.

Chastotasi

2008-yilda PCL:SV yordamida oʻtkazilgan tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, AQSh namunasining 1,2 %i 24 balldan 13 yoki undan koʻp ball olgan, bu „potensial psixopatiya“ni koʻrsatadi. Ballar zoʻravonlik, spirtli ichimliklarni isteʼmol qilish va aqliy qobiliyatning past darajasi bilan sezilarli darajada bogʻliq. 2009-yilda Coid va boshqalar tomonidan oʻtkazilgan Britaniya tadqiqotida, shuningdek, PCL: SV dan foydalangan holda, 13 yoki undan koʻp ball olganlar 0,6 foizni tashkil etgan. Mazkur ballar yosh, jins, oʻz joniga qasd qilishga urinishlar, zoʻravonlik, qamoqqa olish, uysizlik, giyohvandlik, shaxsiyatning buzilishi, vahima va obsesif-kompulsiv kasalliklar bilan bogʻliq.

Psixopatiya mahkumlar va qamoqqa olinganlar orasida ancha yuqori tarqalgan, bu yerda mahkumlarning taxminan 15-25 foizi tashxis olish ehtimoliga ega deb hisoblanadi. Buyuk Britaniyadagi mahbuslar namunasi boʻyicha oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, soʻroq qilingan mahbuslarning 7,7 foizida psixopatiya tashxisi uchun PCL-R chegarasi 30 ga toʻgʻri keladi. PCL: SV dan foydalangan holda Erondagi mahbuslar namunasi boʻyicha oʻtkazilgan tadqiqot ularning 23 foizining 18 yoki undan koʻp ball olganligini aniqladi. Bond universiteti xodimi Nathan Brooks tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, har beshta korporativ boshliqlardan biri klinik jihatdan muhim psixopatik xususiyatlarni namoyon qiladi — bu mahbuslarnikiga oʻxshash nisbatdaddir.

Jamiyat va madaniyat

Ish joyida

Umumiy ish joylarida psixopatiya boʻyicha tadqiqotlar cheklangan, chunki qisman PCL-R muhim asosiy omil sifatida gʻayriijtimoiy xatti-harakatlarni oʻz ichiga oladi (antisotsial hayot tarzi omili boʻyicha sezilarli ballga ega boʻlmasdan PCL-R ballini poldan yuqori olish dargumon) va ijobiy moslashish xususiyatlarini oʻz ichiga olmaydi. Shuningdek, tadqiqotchilarning koʻpchiligi qamoqqa olingan jinoyatchilarda psixopatiyani oʻrganishgan, sababi ular tadqiqot subyektlarining nisbatan qulay populyatsiyasi sanaladilar.

Biroq psixologlar Fritzon va Board, ruhiy kasalxonada saqlanayotgan jinoyatchilarga nisbatan biznes rahbarlarining shaxsiyatining buzilishi holatlarini taqqoslagan tadqiqotida baʼzi yuqori lavozimli menejerlarning profillarida shaxsiyat buzilishlarining muhim elementlari, shu jumladan, „hissiy komponentlar“ yoki psixopatiyaning shaxslararo taʼsirchan xususiyatlari kuzatildi. Triarxik modelda taʼriflangan jasorat, impulsivlik va aldov kabi omillar qulay tarbiya va yuqori aqliy qobiliyat kabi boshqa afzalliklar bilan birgalikda stressga qarshi immunitet va barqarorlik bilan bogʻliq deb hisoblanadi va bu alohida ifodaga hissa qoʻshishi mumkin. Bunday shaxslar baʼzan „muvaffaqiyatli psixopatlar“ yoki „korporativ psixopatlar“ deb ataladi va ular har doim ham psixopatiyaning anʼanaviy kontsepsiyasiga xos boʻlgan anʼanaviy jinoiy yoki antisosial xulq-atvorning keng tarixiga ega boʻlmasligi mumkin. Robert Harening taʼkidlashicha, ishbilarmonlik dunyosida psixopatik xususiyatlarning tarqalishi umumiy aholiga qaraganda yuqori boʻlib, umumiy aholining taxminan 1 % psixopatiyaning klinik mezonlariga javob bersa-da, taxminan 3-4 % raqamlar biznesdagi yuqori lavozimlar bilan mos kelgan. Hare gazeta magnati Robert Maxwellni „korporativ psixopat“ sifatida kuchli nomzod deb hisoblaydi.

Ushbu mavzu boʻyicha akademiklarning fikriga koʻra, psixopatiya ish joyidagi xodimlarning kichik bir qismida namoyon boʻlsa-da, u korporativ tashkilotlarning yuqori darajalarida koʻproq uchraydi va uning salbiy oqibatlari (masalan, zoʻravonlikning kuchayishi, nizolar, stress, xodimlar almashinuvi, ishdan boʻshatish, mahsuldorlikning pasayishi) koʻpincha butun tashkilotda toʻlqinli taʼsirga olib keladi. Psixopatiya qayd etilgan xodimlar oʻzlariga xizmat qiladigan opportunistlardir va oʻz manfaatlarini taʼminlash uchun ular oʻz tashkilotlariga zarar yetkazishlari mumkin. Ular ish joyi ierarxiyasida oʻz darajasidan yuqori boʻlgan xodimlarga iltifotli bo'lishlari mumkin va bu ularning tashkilot boʻylab koʻtarilishiga yordam beradi. Shuningdek, ular oʻz darajasidan past boʻlgan xodimlarga nisbatan haqoratli xatti-harakatlarni sodir etishlari yuqori boshqaruv lavozimlariga ko'tarilganda boshqalarga katta zarar yetkazishlari mumkin.  PCL-R tomonidan oʻlchanadigan psixopatiya korporativ mutaxassislar orasida ish faoliyatini baholashda u qadar effektiv emas. Psixolog Oliver James psixopatiyani ish joyidagi qora triadik xususiyatlardan biri sifatida belgilaydi. Bu triadaning qolgan qanotlari psixopatiya kabi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin boʻlgan narsissizm va makiavelizmdir.

Notre Dame universitetining „Journal of Business Ethics“ jurnalida chop etilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, psixopatlar shafqatsiz nazorat ostida bo‘lgan ish joylarida tabiiy afzalliklarga ega va ularning zo‘ravon xo‘jayinlar ostida o‘sish ehtimoli ko‘proqdir. Sababi ular stressga, jumladan, shaxslararo zo‘ravonlikka chidamli va boshqalarga qaraganda ijobiy munosabatlarga kamroq ehtiyojmand hisoblanadilar.

Badiiy adabiyotda

Psixopatiya yoki sotsiopatiya bilan kasallangan personajlar kino va adabiyotdagi eng mashhur personajlardir, ammo ularning tavsifi psixiatriya, kriminologiya va tadqiqotlarda taʼriflanganidek, psixopatiya tushunchasiga noaniq yoki qisman tegishli boʻlishi mumkin. Qahramon fantastik asarning oʻzida uni yaratuvchilar yoki tomoshabinlar va tanqidchilarning fikrlari asosida psixopatiyaga ega deb topilishi va psixopatiyaning aniqlanmagan mashhur stereotiplariga asoslangan boʻlishi mumkin. Psixopatik belgilarga ega boʻlgan personajlar yunon va rim mifologiyasida, Injil hikoyalarida va Shekspirning baʼzi asarlarida paydo boʻlgan.

Bunday personajlar koʻpincha boʻrttirilgan uslubda va odatda yovuz yoki antiqahramon rolida tasvirlanadi, bu yerda psixopatiya bilan bogʻliq umumiy xususiyatlar va stereotiplar mojaro va xavfni yengillashtirish jihatidan foydalidir. Uning tarixidagi taʼriflar, mezonlar va mashhur tushunchalar yillar davomida oʻzgarib kelganligi va hozirda ham oʻzgarib borayotganligi sababli, nashr etilgan vaqtda taniqli asarlarda psixopatik sifatida tavsiflangan koʻplab belgilar endi psixopatiyaning hozirgi taʼrifi va tushunchasiga mos kelmasligi mumkin. Oddiy va professional hisoblarda psixopatiyaning bir nechta arxetipik tasvirlari mavjud boʻlib, ular faqat qisman bir-biriga mos keladi va qarama-qarshi xususiyatlarni oʻz ichiga olishi mumkin: maftunkor firibgar, aqldan ozgan serial qotil, shafqatsiz va makkor tadbirkor va ashaddiy yoki voyaga etmagan jinoyatchi.

Tarix

Etimologiya

Psixopatiya soʻzi yunoncha psixika (psykh) „jon“ va pathos (pthdos) „azob, tuygʻu“ soʻzlarining qoʻshilishidan paydo bo'lgan.

"Psixopatiya" atamasi dastlab juda umumiy maʼnoga ega boʻlib, 1891-yilda Germaniyada Kochning „psixopatik pastlik“ (psychopathische Minderwertigkeiten) tushunchasi bilan mashhur boʻlgan barcha turdagi ruhiy kasalliklar va ijtimoiy aberratsiyalarni anglatgan.

Psikoz atamasi Germaniyada 1841-yildan boshlab, dastlab juda umumiy maʼnoda ishlatilgan. Ushbu atama yoki uning psixotik iborasi yanada jiddiy ruhiy buzilishlarni, xususan, gallyutsinatsiyalar, bosinqirashlar yoki boshqa maʼnoda reallik bilan sezilarli darajada aloqada boʻlmagan ruhiy holatlar yoki kasalliklarni anglatadi.

Psixo jargon atamasi 1936-yildan boshlab psixopatik sifatning qisqartirilishi va 1942-yildan psixopat otining qisqarishi sifatida kuzatilgan, lekin u psixotik yoki aqldan ozgan soʻzlarning qisqartmasi sifatida ham qoʻllanadi.

Ommaviy axborot vositalari odatda jinoyatlari, ayniqsa jirkanch va gʻayritabiiy boʻlgan har qanday jinoyatchini, ta'riflash uchun psixopat atamasidan foydalanadi, ammo bu uning asl yoki umumiy psixiatrik maʼnosi emasdir.

Sotsiopatiya

Socio element soʻzi 1880-yildan beri qoʻshma soʻzlarda keng tarqalgan. Sotsiopatiya atamasi birinchi marta 1909-yilda Germaniyada biologik psixiatr Karl Birnbaum va 1930-yilda AQShda psixopatiya tushunchasiga muqobil sifatida pedagogik psixolog George E. Partridge tomonidan kiritilgan boʻlishi mumkin. Bu belgilovchi xususiyat ijtimoiy meʼyorlarning buzilishi yoki gʻayriijtimoiy xatti-harakatlar ekanligini koʻrsatish uchun ishlatilgan va kelib chiqishi ijtimoiy yoki biologik boʻlishi mumkin.

Ushbu atama zamonaviy kontekstda turli xil usullarda qoʻllanadi. Robert Hare „Kostyumli ilonlar“ ilmiy kitobida taʼkidlaganidek, sosiopatiya va psixopatiya atamalari koʻpincha bir-birining oʻrnida ishlatiladi, ammo baʼzi hollarda sosiopatiya atamasi afzal koʻriladi, chunki psixopatiyani psixoz bilan chalkashtirish ehtimoli ko'proqdir. Harening taʼkidlashicha, sotsiopatiya atamasi sabablarni ijtimoiy omillar va erta muhit bilan bogʻliq deb biladiganlar, psixopatiya atamasi esa atrof-muhit omillariga qoʻshimcha ravishda psixologik, biologik va genetik omillar ham borligiga ishonadiganlar tomonidan afzal koʻriladi. Hare oʻziga xos taʼriflarni ham beradi: u psixopatiyani empatiya yoki axloqning yetishmasligi deb taʼriflaydi.

Prekursorlar

Psixopatik belgilar bilan bogʻliq boʻlgan qadimiy yozuvlar orasida miloddan avvalgi 700-yillarda yozilgan Qonunlar 21:18-21 va miloddan avvalgi 300-yillarda yunon faylasufi Teofrast tomonidan yozilgan bitiklar mavjud.

Psixopatiya tushunchasi bilvosita XIX asr boshlarida Pinel (1801; „Deliriyasiz maniya“) va Pritchard (1835; "Axloqiy jinnilik") asarlari bilan bogʻliq boʻlsa-da, tarixchilar toʻgʻridan-toʻgʻri ekvivalentlik gʻoyasini asosan obroʻsizlantirishgan. Psixopatiya dastlab ongning har qanday kasalligini tavsiflagan, keyinchalik, XIX asrning oxirlarida nemis psixiatri Julius Koch (1891) tomonidan turli xil xulq-atvor va axloqiy disfunksiyalarni tasvirlash uchun ishlatilgan. U psixopatik pastlik (psychopathischen Minderwertigkeiten) atamasini turli surunkali holatlar va xarakter buzilishlariga nisbatan qoʻllagan. Kochning ishi keyinchalik shaxsiyat buzilishining konsepsiyasiga taʼsir qiladi.

Psixopatik atama turli xil disfunksional yoki antisotsial xatti-harakatlar, aqliy va jinsiy ogʻishlarni, shu jumladan, oʻsha paytdagi gomoseksuallikni tasvirlash uchun ishlatilgan. U koʻpincha „konstitutsiyaviy“ yoki genetik kelib chiqishini anglatish uchun ishlatilgan. Turli xil dastlabki tavsiflar, ehtimol, psixopatiya taʼrifi boʻyicha zamonaviy munozaralar uchun zamin yaratadi.

XX asr

Psixoanalitik Valter C. Langer Adolf Gitlerni „nevrotik psixopat“ deb taʼriflagan.

Psixopatiyaning zamonaviy Amerika kontseptualizatsiyasini shakllantirishda taʼsirchan shaxs amerikalik psixiatr Hervey Cleckley edi. Cleckley oʻzining „Aql-idrok niqobi“ (1941) nomli klassik monografiyasida psixopatiyaning tavsifini berish uchun Georgiyadagi Veteranlar maʼmuriyati kasalxonasida psixiatrik bemorlarning kichik bir qator yorqin misollaridan foydalangan. Shotlandiyalik psixiatr David Henderson ham 1939-yildan boshlab Yevropada tashxisni toraytirishda taʼsir koʻrsatgan.

Diagnostika va statistik qoʻllanmaning (DSM) dastlabki nashrlarida sotsiopatik shaxsning diagnostik toifasi Cleckley gʻoyalari bilan baʼzi muhim oʻxshashliklarga ega edi. 1980-yilda kanadalik psixolog Robert D. Hare 1991-yilda qayta koʻrib chiqilgan (PCL-R) va eng keng tarqalgan, asosan Klekli mezonlariga asoslangan "Psixopatiya tekshiruv roʻyxati" (PCL) muqobil chorasini taqdim etdi. Bundan tashqari, zamonaviy kattalar bilan bog'liq tadqiqotlarda koʻproq qoʻllanadigan Psixopatik shaxs inventarizatsiyasi (PPI) ham mavjud.

Mashhur shaxslarga, baʼzida norasman boʻlsa ham, psixopat tashxisi qoʻyilgan. Koʻplab misollardan biri sifatida dastlab 1943-yilda Strategik xizmatlar idorasi uchun tayyorlangan maxfiy hisobotning 1972-yilgi versiyasida (u tashviqot sifatida foydalanish uchun mo'ljallangan bo'lishi mumkin) tibbiy ma'lumoti bo'lmagan psixoanalitik Valter C. Langerning Adolf Gitlerning psixopat bo'lishi mumkinligini ta'kidlaganligini keltirish mumkin. Biroq boshqa mutaxassislar bu xulosani tasdiqlamaydilar; klinik sud psixologi Glenn Waltersning taʼkidlashicha, Gitlerning xatti-harakatlari psixopatiya tashxisini qo'llab-quvvatlamaydi, chunki jinoiylikning bir nechta xususiyatlarini aks ettirgan boʻlsa-da, u har doim ham egosentrik xususiyatlarni namoyon etmagan, shuningdek, uning his-tuyg'ularga beparvolik bilan munosabatda bo'lishi, impulsivlikni boshqara olmasligi va xatolardan saboq olmaslik xususiyatlarini isbotlaydigan hech qanday dalillar yo'q.

Yana qarang

• Axloqiy psixologiya
• Serial zo'ravon

Maʼlumotnomalar

• Babiak, Paul. Snakes in Suits: When Psychopaths Go to Work. New York, NY: HarperCollins, 2009-10-13. ISBN 978-0-06-114789-0. „snakes in suits.“ 
• Black, Will (2014) Psychopathic Cultures and Toxic Empires Frontline Noir, Edinburgh ISBN 978-1904684718
• Blair, J. et al. (2005) The Psychopath — Emotion and the Brain. Malden, MA: Blackwell Publishing, ISBN 978-0-631-23335-0
• Cleckley, Hervey. The Mask of Sanity, 5th (en), Augusta, Georgia: Emily S. Cleckley, 1988. ISBN 0962151904. 
• Dutton, K. (2012) The Wisdom of Psychopaths ISBN 978-0-374-70910-5 (e-book)
• Hare, Robert D.. Without Conscience: The Disturbing World of the Psychopaths Among Us. New York: Guilford Press, 1999. ISBN 978-1-57230-451-2. 
• Häkkänen-Nyholm, H. & Nyholm, J-O. (2012). Psychopathy and Law: A Practitioners Guide. Chichester: John Wiley & Sons.
• Kiehl, Kent. The psychopath whisperer : the science of those without a conscience. New York: Crown Publishers, 2014. ISBN 978-0-7704-3584-4. 
• Oakley, Barbara, Evil Genes: Why Rome Fell, Hitler Rose, Enron Failed, and My Sister Stole My Mother’s Boyfriend. Prometheus Books, Amherst, NY, 2007, ISBN 1-59102-665-2.
• Stone, Michael H., M.D. & Brucato, Gary, Ph.D., The New Evil: Understanding the Emergence of Modern Violent Crime (Amherst, N.Y.: Prometheus Books). ISBN 978-1-63388-532-5.
• Thiessen, W Slip-ups and the dangerous mind: Seeing through and living beyond the psychopath (2012).
• Thimble, Michael H.F.R.C.P., F.R.C. Psych. Psychopathology of Frontal Lobe Syndromes.
• Widiger, Thomas. Personality Disorder Interview-IV, Chapter 4: Antisocial Personality Disorder. Psychological Assessment Resources, Inc., 1995. ISBN 978-0-911907-21-6. 

Bibliografiya

• Babiak, Paul. Snakes in Suits: When Psychopaths Go to Work. New York, NY: HarperCollins, 2009-10-13. ISBN 978-0-06-114789-0. „snakes in suits.“ 
• Black, Will (2014) Psychopathic Cultures and Toxic Empires Frontline Noir, Edinburgh ISBN 978-1904684718
• Blair, J. et al. (2005) The Psychopath — Emotion and the Brain. Malden, MA: Blackwell Publishing, ISBN 978-0-631-23335-0
• Cleckley, Hervey. The Mask of Sanity, 5th (en), Augusta, Georgia: Emily S. Cleckley, 1988. ISBN 0962151904. 
• Dutton, K. (2012) The Wisdom of Psychopaths ISBN 978-0-374-70910-5 (e-book)
• Hare, Robert D.. Without Conscience: The Disturbing World of the Psychopaths Among Us. New York: Guilford Press, 1999. ISBN 978-1-57230-451-2. 
• Häkkänen-Nyholm, H. & Nyholm, J-O. (2012). Psychopathy and Law: A Practitioners Guide. Chichester: John Wiley & Sons.
• Kiehl, Kent. The psychopath whisperer : the science of those without a conscience. New York: Crown Publishers, 2014. ISBN 978-0-7704-3584-4. 
• Oakley, Barbara, Evil Genes: Why Rome Fell, Hitler Rose, Enron Failed, and My Sister Stole My Mother’s Boyfriend. Prometheus Books, Amherst, NY, 2007, ISBN 1-59102-665-2.
• Stone, Michael H., M.D. & Brucato, Gary, Ph.D., The New Evil: Understanding the Emergence of Modern Violent Crime (Amherst, N.Y.: Prometheus Books). ISBN 978-1-63388-532-5.
• Thiessen, W Slip-ups and the dangerous mind: Seeing through and living beyond the psychopath (2012).
• Thimble, Michael H.F.R.C.P., F.R.C. Psych. Psychopathology of Frontal Lobe Syndromes.
• Widiger, Thomas. Personality Disorder Interview-IV, Chapter 4: Antisocial Personality Disorder. Psychological Assessment Resources, Inc., 1995. ISBN 978-0-911907-21-6. 

Havolalar

• Psixopatiya boʻyicha qoʻllanma, Google Kitoblar boʻyicha 2-nashr (2018) .
• Aql-idrok niqobi, 5-nashr, Hervey Klekli kitobining PDF, 1988 yil
• Vijdonsiz Doktor Robert Xarening rasmiy veb-sayti
• Philpapers psixopatiyasi
• Psixopatni tushunish: asosiy taʼriflar va tadqiqotlar
• Psixopatiya veb-sayt
• Psixopatiya paradoksi (Wayback Machine saytida 2013-04-15 sanasida arxivlangan) Archived Psychiatric Times, 2007 (nb: nomuvofiq kirish)
• Qotil tabiatning ongiga, 2001 yil
• Scientific American, 2012 yil oktabr, qanday qilib muvaffaqiyatga erishish haqida psixopatlar bizga nimani oʻrgatadi
• Atlantikada „Farzandingiz psixopat boʻlganda“