Vikipediya

Foydalanuvchi:Wonmirzo/qumloq

< Foydalanuvchi:Wonmirzo
Windows Speech Recognition
Ishlab chiquvchiMicrosoft
Chiqarilgan sana30-noyabr, 2006-yil (18 yil avval) (2006-11-30)
Operatsion tizimWindows Vista va undan keyingi versiyalar
JanrNutqni aniqlash

Windows Speech Recognition (WSR) – Microsoft tomonidan Windows Vista uchun ishlab chiqilgan nutqni aniqlash tizimi boʻlib, u ovozli buyruqlar yordamida ish stoli foydalanuvchi interfeysini boshqarish, elektron hujjatlar va elektron pochta matnini oʻqib berish, veb-saytlarda navigatsiya qilish, klaviatura qisqa buyruqlarini bajarish hamda sichqoncha kursorini boshqarish imkonini beradi. Bundan tashqari, tizim qoʻshimcha yoki yordamchi vazifalarni bajarish uchun moslashtirilgan makroslarni qoʻllab-quvvatlaydi.

WSR – lokal tarzda ishlaydigan nutqni aniqlash platformasi; aniqlik, matnni oʻqib berish yoki nutqni tanib olish uchun internetga yoki bulutli texnologiyalarga bogʻliq emas. Tizim kontekstlar, grammatikalar, nutq namunalariga moslashish, oʻquv mashgʻulotlari va lugʻatlar asosida ishlaydi. Foydalanuvchilar oʻzlariga xos lugʻat yaratishlari, unda kerakli soʻz va iboralarni qoʻshish yoki olib tashlashlari, hamda talaffuzlarni yozib olib, aniqlikni oshirishlari mumkin. Shuningdek, moslashtirilgan til modellari bilan ishlash imkoniyati ham mavjud.

WSR Windows tizimining ajralmas qismiga aylanishi uchun Windows Vista bilan birgalikda ishlab chiqilgan, chunki avval nutqni aniqlash texnologiyasi faqat Windows Media Player kabi maxsus dasturlarda boʻlgan. WSR texnologiyasi Windows 7, Windows 8, Windows 8.1, Windows RT, Windows 10 va Windows 11 operatsion tizimlarida ham mavjud. Windows Vista Betaʼning „Startup“ deb ataladigan versiyasi aslida nutqni aniqlash qoʻllanmasining boshlanishi boʻlgan va Windows XP tovushlaridan foydalangan[1][2].

Tarixi

tahrir

Foydalanuvchi:Wonmirzo~ Microsoft kompaniyasi WSR dan ancha avval nutqni aniqlash va ovozni sintez qilish sohasida koʻp yillik tadqiqotlar olib borgan. Microsoft 1993-yilda Carnegie Mellon Universitetidan Xuedong Huangni yollab, nutqni rivojlantirish loyihalarini boshqarishga tayinladi. Tadqiqotlar natijasida 1994-yilda Speech API (SAPI) ishlab chiqilgan va taqdim etilgan[3].

Masalan, Office XP va Office 2003 dasturlarida Internet Explorer va Microsoft Office ilovalari doirasida nutqni aniqlash funksiyalari mavjud edi[4]. Shuningdek, Windows 98, Windows Me, Windows NT 4.0 va Windows 2000 operatsion tizimlarida cheklangan darajadagi ovozli boshqaruv funksiyalari taqdim etilgan edi[5]. Windows XP Tablet PC Edition 2002 versiyasi nutqni aniqlash funksiyasini Tablet PC Input Panel orqali taqdim etdi[6][7] va Windows XP uchun Microsoft Plus! ovozli buyruqlar yordamida Windows Media Player dasturida ovozli buyruqlar yoqildi[8].

Biroq, ushbu texnologiyalar alohida komponent sifatida oʻrnatilishni talab qilgan, chunki Windows Vistaʼga qadar Windows tizimida nutqni aniqlash keng qamrovli yoki integratsiyalashgan shaklda mavjud boʻlmagan[7]. Office 2007 va undan keyingi versiyalar esa nutqni aniqlash uchun WSR’dan foydalanadi.

Windows Vista

tahrir

2002-yilda oʻtkazilgan WinHEC konferensiyasida Microsoft Windows Vista (kod nomi: „Longhorn“) tizimida nutqni aniqlashdagi yangi yutuqlar va mikrofon massivlarini[9] qoʻllab-quvvatlash kabi funksiyalarni joriy qilish rejasini eʼlon qildi. Bu yondashuv „tabiiy (uzluksiz) nutqni aniqlash va (diskret) buyruqlarni boshqarish uchun bir xil sifatli audio infratuzilmasini taʼminlash“ maqsadida amalga oshirilgan edi[10]. 2003-yilgi PDC konferensiyasida Bill Geyts Microsoft tizimga nutqni aniqlash va ovozni sintez qilish imkoniyatlarini chuqur integratsiya qilishni rejalashtirayotganini va „Longhornʼda tanib olish va sintez qilishning real vaqt rejimida sezilarli rivoji“ni taʼminlashni maqsad qilganini taʼkidladi[11][12]. Windows Vistaʼni ishlab chiqish jarayonida foydalanuvchini oʻqitish imkoniyatlariga ega nutq dvigateli dastlabki test versiyalarida mavjud edi[13]. Shuningdek, foydalanuvchilar uchun mikrofon fikr-mulohazalari va boshqaruvi, shuningdek, foydalanuvchi sozlamalari va oʻquv imkoniyatlarini oʻz ichiga oladigan interfeys joriy etilishi rejalashtirilgan edi. Microsoft dasturiy ta’minotni ishlab chiqish to‘plamining dastlabki versiyasida menyular va tugmalar kabi umumiy nutq ssenariylarining tizim darajasida qoʻllab-quvvatlanishini eʼlon qilib, nutqni aniqlash qanchalik keng integratsiyalashganini tasdiqlagan edi[14].

2004-yilda oʻtkazilgan WinHEC konferensiyasida Microsoft WSR’ni mobil kompyuterlarda unumdorlikni oshirish strategiyasining bir qismi sifatida taqdim etdi[15][16]. Keyinchalik, 2005-yilgi WinHEC konferensiyasida kompaniya nogironlik imkoniyatlarini kengaytirish, yangi mobil ssenariylarni qoʻllab-quvvatlash, qoʻshimcha tillar uchun yordam, va nutq bilan ishlash tajribasini yaxshilashni alohida taʼkidladi. Windows XP’dagi nutq qoʻllab-quvvatlashdan farqli oʻlaroq – u Tablet PC Input Panel bilan integratsiyalashgan va buyruqlar hamda diktant rejimlari oʻrtasida almashishni talab qilgan boʻlsa, Windows Vista ish stoli uchun nutq kiritishga bagʻishlangan maxsus interfeysni joriy qildi va alohida nutq rejimlarini birlashtirdi[17]. Oldin foydalanuvchilar diktantdan keyin buyruq aytish yoki aksincha ishni bajarish uchun albatta rejimlarni oʻzgartirishi kerak edi[18]. Windows Vista Beta 1 versiyasi nutqni aniqlashni tizimga integratsiyalashgan holda oʻz ichiga oldi[19]. WSR’dagi xatoliklarni tahlil qilish va fikr-mulohazalarni taqdim etishni ragʻbatlantirish uchun Microsoft oʻz testchilari uchun Xbox 360 Premium modelini yutib olish imkoniyatini taklif qildi[20].

2006-yil 27-iyulda, Windows Vista ishlab chiqarishga chiqarilishidan (RTM) oldin Microsoft tomonidan oʻtkazilgan namoyishda WSR bilan bogʻliq eʼtiborga molik bir voqea sodir boʻldi. Nutqni diktant qilish boʻyicha bir necha marta urinishlar ketma-ket xatolarga olib kelib, kutilmagan holda „Aziz amma, keling, qotilni ikki barobar oshiraylik, oʻchirish, barchasini tanlash“ matnini chiqardi[21][22]. Ushbu voqea tinglovchilar orasidagi tahlilchilar va jurnalistlar tomonidan keskin tanqidga uchradi[23][24], garchi dasturlarni boshqarish va navigatsiya boʻyicha boshqa bir namoyish muvaffaqiyatli oʻtgan boʻlsa ham[21]. Microsoft ushbu muammolar nutqni tanib olish jarayonida audio signal kuchayishi bilan bogʻliq xato tufayli yuzaga kelganini aniqladi, bu esa buyruqlar va diktantlarning buzilishiga olib kelgan. Ushbu xatolik Windows Vista chiqarilishidan oldin tuzatildi[25].

2007-yil boshida WSR’da xavfsizlikka oid zaiflik aniqlangani haqida xabarlar tarqaldi. Ushbu zaiflik orqali tajovuzkorlar maqsadli qurilmada ovozli buyruqlarni dinamiklar orqali ijro etib, zararli operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin edi[26][27]. Bu Windows Vista umumiy foydalanishga chiqarilgandan keyin aniqlangan birinchi zaiflik boʻldi[28]. Microsoftning taʼkidlashicha, bunday hujum nazariy jihatdan mumkin boʻlsa-da, uning samaradorligini cheklaydigan yoki umuman oldini oladigan bir qator omillar va shartlar mavjud. Hujum amalga oshishi uchun, maqsadli qurilmada nutqni tanish funksiyasi faollashtirilgan va bunday buyruqlarni toʻgʻri talqin qiladigan darajada sozlangan boʻlishi kerak edi. Bundan tashqari, mikrofon va dinamiklar yoqilgan, ovoz balandligi esa yetarli darajada boʻlishi talab qilinardi. Shuningdek, hujum natijasida qurilma foydalanuvchining eʼtiborini tortuvchi koʻrinadigan operatsiyalarni bajarishi va eshitiladigan qayta aloqa signallari ishlab chiqarishi kerak edi, bu esa foydalanuvchining sezmasligi ehtimolini kamaytiradi. Foydalanuvchi hisobini boshqarish (User Account Control) esa yuqori darajadagi huquq talab qiladigan operatsiyalarning amalga oshirilishini toʻxtatib qoʻyardi[29].

Windows 7

tahrir

WSR was updated to use Microsoft UI Automation and its engine now uses the WASAPI audio stack, substantially enhancing its performance and enabling support for echo cancellation, respectively. The document harvester, which can analyze and collect text in email and documents to contextualize user terms has improved performance, and now runs periodically in the background instead of only after recognizer startup. Sleep mode has also seen performance improvements and, to address security issues, the recognizer is turned off by default after users speak „stop listening“ instead of being suspended. Windows 7 also introduces an option to submit speech training data to Microsoft to improve future recognizer versions.[30]

A new dictation scratchpad interface functions as a temporary document into which users can dictate or type text for insertion into applications that are not compatible with the Text Services Framework.[30] Windows Vista previously provided an „enable dictation everywhere option“ for such applications.[31]

Windows 8.x and Windows RT

tahrir

WSR can be used to control the Metro user interface in Windows 8, Windows 8.1, and Windows RT with commands to open the Charms bar („Press Windows C“); to dictate or display commands in Metro-style apps („Press Windows Z“); to perform tasks in apps (e.g., „Change to Celsius“ in MSN Weather); and to display all installed apps listed by the Start screen („Apps“).[32][33]

Windows 10

tahrir

WSR is featured in the Settings application starting with the Windows 10 April 2018 Update (Version 1803); the change first appeared in Insider Preview Build 17083.[34] The April 2018 Update also introduces a new Andoza:Keypress+Andoza:Keypress+Andoza:Keypress keyboard shortcut to activate WSR.[35]

Windows 11

tahrir

In Windows 11 version 22H2, a second Microsoft app, Voice Access, was added in addition to WSR.[36][37] In December 2023 Microsoft announced that WSR is deprecated in favor of Voice Access and may be removed in a future build or release of Windows.[38]

Overview and features

tahrir

WSR allows a user to control applications and the Windows desktop user interface through voice commands.[39] Users can dictate text within documents, email, and forms; control the operating system user interface; perform keyboard shortcuts; and move the mouse cursor.[40] The majority of integrated applications in Windows Vista can be controlled;[39] third-party applications must support the Text Services Framework for dictation.[3] English (U. S.), English (U. K.), French, German, Japanese, Mandarin Chinese, and Spanish are supported languages.[41]

When started for the first time, WSR presents a microphone setup wizard and an optional interactive step-by-step tutorial that users can commence to learn basic commands while adapting the recognizer to their specific voice characteristics;[39] the tutorial is estimated to require approximately 10 minutes to complete.[42] The accuracy of the recognizer increases through regular use, which adapts it to contexts, grammars, patterns, and vocabularies.[41][43] Custom language models for the specific contexts, phonetics, and terminologies of users in particular occupational fields such as legal or medical are also supported.[44] With Windows Search,[45] the recognizer also can optionally harvest text in documents, email, as well as handwritten tablet PC input to contextualize and disambiguate terms to improve accuracy; no information is sent to Microsoft.[43]

WSR is a locally processed speech recognition platform; it does not rely on cloud computing for accuracy, dictation, or recognition.[46] Speech profiles that store information about users are retained locally.[43] Backups and transfers of profiles can be performed via Windows Easy Transfer.[47]

Interface

tahrir
Fayl:WSRRecognizerStates.png
The speech recognizer displaying information based on different modes; the color of the recognizer button changes based on user interaction.

The WSR interface consists of a status area that displays instructions, information about commands (e.g., if a command is not heard by the recognizer), and the status of the recognizer; a voice meter displays visual feedback about volume levels. The status area represents the current state of WSR in a total of three modes, listed below with their respective meanings:

  • Listening: The recognizer is active and waiting for user input
  • Sleeping: The recognizer will not listen for or respond to commands other than „Start listening“
  • Off: The recognizer will not listen or respond to any commands; this mode can be enabled by speaking „Stop listening“

Colors of the recognizer listening mode button denote its various modes of operation: blue when listening; blue-gray when sleeping; gray when turned off; and yellow when the user switches context (e.g., from the desktop to the taskbar) or when a voice command is misinterpreted. The status area can also display custom user information as part of Windows Speech Recognition Macros.[48][49]

Fayl:WSR-AlternatesPanel.png
The alternates panel displaying suggestions for a phrase.

Alternates panel

tahrir

An alternates panel disambiguation interface lists items interpreted as being relevant to a user’s spoken word(s); if the word or phrase that a user desired to insert into an application is listed among results, a user can speak the corresponding number of the word or phrase in the results and confirm this choice by speaking „OK“ to insert it within the application.[50] The alternates panel also appear when launching applications or speaking commands that refer to more than one item (e.g., speaking „Start Internet Explorer“ may list both the web browser and a separate version with add-ons disabled). An ExactMatchOverPartialMatch entry in the Windows Registry can limit commands to items with exact names if there is more than one instance included in results.[51]

Common commands

tahrir

Listed below are common WSR commands. Words in italics indicate a word that can be substituted for the desired item (e.g., „direction“ in „scroll direction“ can be substituted with the word „down“).[40] A „start typing“ command enables WSR to interpret all dictation commands as keyboard shortcuts.[50]

Dictation commands: „New line“; „New paragraph“; „Tab“; „Literal word“; „Numeral number“; „Go to word“; „Go after word“; „No space“; „Go to start of sentence“; „Go to end of sentence“; „Go to start of paragraph“; „Go to end of paragraph“; „Go to start of document“ „Go to end of document“; „Go to field name“ (e.g., go to address, cc, or subject). Special characters such as a comma are dictated by speaking the name of the special character.[40]
Navigation commands:
Keyboard shortcuts: „Press keyboard key“; „Press Andoza:Keypress plus Andoza:Keypress“; „Press capital Andoza:Keypress.“
Keys that can be pressed without first giving the press command include: Andoza:Keypress, Andoza:Keypress, Andoza:Keypress, Andoza:Keypress, Andoza:Keypress, Andoza:Keypress, Andoza:Keypress, and Andoza:Keypress.[40]
Mouse commands: „Click“; „Click that“; „Double-click“; „Double-click that“; „Mark“; „Mark that“; „Right-click“; „Right-click that“; „MouseGrid“.[40]
Window management commands: „Close (alternatively maximize, minimize, or restore) window“; „Close that“; „Close name of open application“; „Switch applications“; „Switch to name of open application“; „Scroll direction“; „Scroll direction in number of pages“; „Show desktop“; „Show Numbers.“[40]
Speech recognition commands: „Start listening“; „Stop listening“; „Show speech options“; „Open speech dictionary“; „Move speech recognition“; „Minimize speech recognition“; „Restore speech recognition“.[40] In the English language, applicable commands can be shown by speaking „What can I say?“[41] Users can also query the recognizer about tasks in Windows by speaking „How do I task name“ (e.g., „How do I install a printer?“) which opens related help documentation.[52]
Fayl:Mousegrid.png
The MouseGrid command displaying a grid of numbers on the Windows Vista desktop.

MouseGrid

tahrir

MouseGrid enables users to control the mouse cursor by overlaying numbers across nine regions on the screen; these regions gradually narrow as a user speaks the number(s) of the region on which to focus until the desired interface element is reached. Users can then issue commands including „Click number of region,“ which moves the mouse cursor to the desired region and then clicks it; and „Mark number of region“, which allows an item (such as a computer icon) in a region to be selected, which can then be clicked with the previous click command. Users also can interact with multiple regions at once.[40]

Show Numbers

tahrir

Applications and interface elements that do not present identifiable commands can still be controlled by asking the system to overlay numbers on top of them through a Show Numbers command. Once active, speaking the overlaid number selects that item so a user can open it or perform other operations.[40] Show Numbers was designed so that users could interact with items that are not readily identifiable.[53]

Fayl:Show numbers.png
The Show Numbers command overlaying numbers in the Games Explorer.

Dictation

tahrir

WSR enables dictation of text in applications and Windows. If a dictation mistake occurs it can be corrected by speaking „Correct word“ or „Correct that“ and the alternates panel will appear and provide suggestions for correction; these suggestions can be selected by speaking the number corresponding to the number of the suggestion and by speaking „OK.“ If the desired item is not listed among suggestions, a user can speak it so that it might appear. Alternatively, users can speak „Spell it“ or „I’ll spell it myself“ to speak the desired word on letter-by-letter basis; users can use their personal alphabet or the NATO phonetic alphabet (e.g., „N as in November“) when spelling.[44]

Multiple words in a sentence can be corrected simultaneously (for example, if a user speaks „dictating“ but the recognizer interprets this word as "the thing, " a user can state „correct the thing“ to correct both words at once). In the English language over 100,000 words are recognized by default.[44]

Speech dictionary

tahrir

A personal dictionary allows users to include or exclude certain words or expressions from dictation.[44] When a user adds a word beginning with a capital letter to the dictionary, a user can specify whether it should always be capitalized or if capitalization depends on the context in which the word is spoken. Users can also record pronunciations for words added to the dictionary to increase recognition accuracy; words written via a stylus on a tablet PC for the Windows handwriting recognition feature are also stored. Information stored within a dictionary is included as part of a user’s speech profile.[43] Users can open the speech dictionary by speaking the „show speech dictionary“ command.

Macros

tahrir
Fayl:WSRMacroOptions.png
An Aero Wizard interface displaying options to create speech recognition macros.

WSR supports custom macros through a supplementary application by Microsoft that enables additional natural language commands.[54][55] As an example of this functionality, an email macro released by Microsoft enables a natural language command where a user can speak „send email to contact about subject,“ which opens Microsoft Outlook to compose a new message with the designated contact and subject automatically inserted.[56] Microsoft has also released sample macros for the speech dictionary,[57] for Windows Media Player,[58] for Microsoft PowerPoint,[59] for speech synthesis,[60] to switch between multiple microphones,[61] to customize various aspects of audio device configuration such as volume levels,[62] and for general natural language queries such as „What is the weather forecast?“[63] „What time is it?“[60] and „Whatʼs the date?“[60] Responses to these user inquiries are spoken back to the user in the active Microsoft text-to-speech voice installed on the machine.

Application or item Sample macro phrases (italics indicate substitutable words)
Microsoft Outlook Send email Send email to Send email to Makoto Send email to Makoto Yamagishi Send email to Makoto Yamagishi about Send email to Makoto Yamagishi about This week’s meeting Refresh Outlook email contacts
Microsoft PowerPoint Next slide Previous slide Next Previous Go forward 5 slides Go back 3 slides Go to slide 8
Windows Media Player Next track Previous song Play Beethoven Play something by Mozart Play the CD that has In the Hall of the Mountain King Play something written in 1930 Pause music
Microphones in Windows Microphone Switch microphone Microphone Array microphone Switch to Line Switch to Microphone Array Switch to Line microphone Switch to Microphone Array microphone
Volume levels in Windows Mute the speakers Unmute the speakers Turn off the audio Increase the volume Increase the volume by 2 times Decrease the volume by 50 Set the volume to 66
WSR Speech Dictionary Export the speech dictionary Add a pronunciation Add that [selected text] to the speech dictionary Block that [selected text] from the speech dictionary Remove that [selected text] [Selected text] sounds like… What does that [selected text] sound like?
Speech Synthesis Read that [selected text] Read the next 3 paragraphs Read the previous sentence Please stop reading What time is it? Whatʼs today’s date? Tell me the weather forecast for Redmond

Users and developers can create their own macros based on text transcription and substitution; application execution (with support for command-line arguments); keyboard shortcuts; emulation of existing voice commands; or a combination of these items. XML, JScript and VBScript are supported.[50] Macros can be limited to specific applications[64] and rules for macros can be defined programmatically.[56] For a macro to load, it must be stored in a Speech Macros folder within the active user’s Documents directory. All macros are digitally signed by default if a user certificate is available to ensure that stored commands are not altered or loaded by third-parties; if a certificate is not available, an administrator can create one.[65] Configurable security levels can prohibit unsigned macros from being loaded; to prompt users to sign macros after creation; and to load unsigned macros.[64]

Performance

tahrir

-Missing required parameter 1=''month''!, 2017-yil(2017-Missing required parameter 1=month!-00) holatiga koʻra WSR uses Microsoft Speech Recognizer 8.0, the version introduced in Windows Vista. For dictation it was found to be 93.6% accurate without training by Mark Hachman, a Senior Editor of PC World—a rate that is not as accurate as competing software. According to Microsoft, the rate of accuracy when trained is 99%. Hachman opined that Microsoft does not publicly discuss the feature because of the 2006 incident during the development of Windows Vista, with the result being that few users knew that documents could be dictated within Windows before the introduction of Cortana.[42]

See also

tahrir

References

tahrir
  1. ↑ Windows Vista Beta 1 Startup sound (Animated).
  2. ↑ Windows Vista Speech Recognition Tutorial - Welcome Sequence.
  3. ↑ 3,0 3,1 Brown, Robert „Exploring New Speech Recognition And Synthesis APIs In Windows Vista“. MSDN Magazine. Microsoft. 2008-yil 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 26-iyun.
  4. ↑ „How To Use Speech Recognition in Windows XP“. Windows Support. Microsoft. 2015-yil 14-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  5. ↑ „Description of the speech recognition and handwriting recognition methods in Word 2002“. Windows Support. Microsoft. 2015-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 26-mart.
  6. ↑ Thurrott, Paul „Windows XP Tablet PC Edition Review“. Windows IT Pro. Penton (2002-yil 25-iyun). 2011-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  7. ↑ 7,0 7,1 Dresevic, Bodin „Natural Input On Mobile PC Systems“ (PPT). Microsoft (2005). 2005-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  8. ↑ Thurrott, Paul „Plus! for Windows XP Review“. Windows IT Pro. Penton (2010-yil 6-oktyabr). 2011-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  9. ↑ Stam, Nick „WinHEC: The Pregame Show“. PC Magazine. Ziff Davis Media (2002-yil 16-aprel). 2015-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  10. ↑ Flandern Van, Mike „Audio Considerations for Voice-Enabled Applications“ (EXE). Windows Hardware Engineering Conference. Microsoft (2002). 2002-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 30-mart.
  11. ↑ „Bill Gates' Web Site — Speech Transcript, Microsoft Professional Developers Conference 2003“. Microsoft (2003-yil 27-oktyabr). 2004-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  12. ↑ Thurrott, Paul; Furman, Keith „Live from PDC 2003: Day 1, Monday“. Windows IT Pro. Penton (2003-yil 26-oktyabr). 2013-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  13. ↑ Spanbauer, Scott „Your Next OS: Windows 2006?“. TechHive. IDG (2003-yil 4-dekabr). Qaraldi: 2015-yil 25-iyun.
  14. ↑ „Interacting with the Computer using Speech Input and Speech Output“. MSDN. Microsoft (2003). 2004-yil 4-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 28-iyun.
  15. ↑ Suokko, Matti „Windows For Mobile PCs And Tablet PCs — CY05 And Beyond“ (PPT). Microsoft (2004). 2005-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  16. ↑ Fish, Darrin „Windows For Mobile PCs and Tablet PCs — CY04“ (PPT). Microsoft (2004). 2005-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  17. ↑ Dresevic, Bodin „Natural Input on Mobile PC Systems“ (PPT). Microsoft (2005). 2005-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  18. ↑ Thurrott, Paul „Windows Vista Beta 1 Review (Part 3)“. Windows IT Pro. Penton (2010-yil 6-oktyabr). 2014-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  19. ↑ Chambers, Rob „Commanding and Dictation — One mode or two in Windows Vista?“. MSDN. Microsoft (2005-yil 1-avgust). Qaraldi: 2015-yil 30-iyun.
  20. ↑ Levy, Brian „Microsoft Speech Recognition poster“ (2006). 2006-yil 11-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  21. ↑ 21,0 21,1 Auchard, Eric „Updated – When good demos go (very, very) bad“. Thomson Reuters (2006-yil 28-iyul). 2011-yil 21-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 29-mart.
  22. ↑ „Software glitch foils Microsoft demo“. NBC News (2006-yil 2-avgust). 2018-yil 28-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  23. ↑ Montalbano, Elizabeth „Vista voice-recognition feature needs work“. InfoWorld. IDG (2006-yil 31-iyul). 2006-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 26-iyun.
  24. ↑ Montalbano, Elizabeth „Vista's Voice Recognition Stammers“. TechHive. IDG (2006-yil 31-iyul). 2015-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  25. ↑ Chambers, Rob „FAM: Vista SR Demo failure — And now you know the rest of the story ...“. MSDN. Microsoft (2006-yil 29-iyul). 2011-yil 22-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  26. ↑ „Vista has speech recognition hole“. BBC News. BBC (2007-yil 1-fevral). 2007-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  27. ↑ Miller, Paul „Remote 'exploit' of Vista Speech reveals fatal flaw“. Engadget. AOL (2007-yil 1-fevral). Qaraldi: 2015-yil 28-iyun.
  28. ↑ Roberts, Paul „Honeymoon's Over: First Windows Vista Flaw“. PCWorld. IDG (2007-yil 1-fevral). 2007-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 28-iyun.
  29. ↑ „Issue regarding Windows Vista Speech Recognition“. TechNet. Microsoft (2007-yil 31-yanvar). 2016-yil 20-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 31-mart.
  30. ↑ 30,0 30,1 Brown, Eric „What's new in Windows Speech Recognition?“. MSDN. Microsoft (2009-yil 29-yanvar). 2011-yil 28-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  31. ↑ Brown, Eric „Where does dictation work in Windows Speech Recognition?“. MSDN. Microsoft (2007-yil 24-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 28-mart.
  32. ↑ „How to use Speech Recognition“. Windows Support. Microsoft. 2012-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 24-dekabr.
  33. ↑ „How to use Speech Recognition in Windows“. Windows Support. Microsoft (2016-yil 31-avgust). Qaraldi: 2018-yil 24-dekabr.
  34. ↑ Sarkar, Dona „Announcing Windows 10 Insider Preview Build 17083 for PC“. Windows Blogs. Microsoft (2018-yil 24-yanvar). 2018-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  35. ↑ „Windows keyboard shortcuts for accessibility“. Windows Support. Microsoft. 2018-yil 12-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 8-yanvar.
  36. ↑ „Set up voice access - Microsoft Support“. support.microsoft.com. Qaraldi: 2022-yil 10-dekabr.
  37. ↑ Hachman, Mark „New Windows 11 build tests Voice Access, Spotlight backgrounds“ (en). PCWorld. Qaraldi: 2022-yil 10-dekabr.
  38. ↑ Microsoft. „Deprecated features in the Windows client - What's new in Windows“. Qaraldi: 2023-yil 7-dekabr.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Phillips, Todd „Windows Vista Speech Recognition Step-by-Step Guide“. MSDN. Microsoft (2007). Qaraldi: 2015-yil 30-iyun.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 40,5 40,6 40,7 40,8 „Windows Speech Recognition commands“. Windows Support. Microsoft. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 „Windows Speech Recognition“. Microsoft Accessibility. Microsoft. 2007-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  42. ↑ 42,0 42,1 Hachman, Mark „The Windows weakness no one mentions: Speech recognition“. PC World. IDG (2017-yil 10-may). Qaraldi: 2018-yil 28-mart.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 „Windows Vista Privacy Statement“ (RTF). Microsoft (2006). 2008-yil 30-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 Chambers, Rob „Customized speech vocabularies in Windows Vista“. MSDN. Microsoft (2005-yil 20-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 29-mart.
  45. ↑ Thurrott, Paul „Jim Allchin Talks Windows Vista“. Windows IT Pro. Penton (2010-yil 6-oktyabr). 2018-yil 28-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  46. ↑ „Microsoft Privacy Statement“. Microsoft. Qaraldi: 2020-yil 12-may.
  47. ↑ Chambers, Rob „Transferring Windows Speech Recognition profiles from one machine to another“. MSDN. Microsoft (2007-yil 15-fevral). Qaraldi: 2015-yil 28-iyun.
  48. ↑ Shintaku, Kurt „BETA: 'Windows Speech Recognition Macros' Technology Preview“ (2008-yil 29-aprel). Qaraldi: 2016-yil 17-mart.
  49. ↑ Pash, Adam „Control Your PC with Your Voice“. Lifehacker. Gawker Media (2008-yil 20-may). Qaraldi: 2016-yil 17-mart.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 Chambers, Rob „Speech Macros, Typing Mode and Spelling Mode in Windows Speech Recognition“. MSDN. Microsoft (2007-yil 19-noyabr). Qaraldi: 2015-yil 25-avgust.
  51. ↑ Chambers, Rob „Windows Speech Recognition — ExactMatchOverPartialMatch“. MSDN. Microsoft (2007-yil 7-may). Qaraldi: 2015-yil 24-avgust.
  52. ↑ Chambers, Rob „Windows Speech Recognition: General commands“. MSDN. Microsoft (2007-yil 12-mart). Qaraldi: 2017-yil 1-may.
  53. ↑ Andoza:Cite patent
  54. ↑ „Windows Speech Recognition Macros“. Download Center. Microsoft. Qaraldi: 2015-yil 29-iyun.
  55. ↑ Protalinski, Emil „WSR Macros extend Windows Vista's speech recognition feature“. ArsTechnica. Condé Nast (2008-yil 30-aprel). Qaraldi: 2015-yil 29-iyun.
  56. ↑ 56,0 56,1 Chambers, Rob „Macro of the Day: Send Email to [OutlookContact“]. MSDN. Microsoft (2008-yil 9-iyun). Qaraldi: 2015-yil 26-iyun.
  57. ↑ Chambers, Rob „Speech Macro of the Day: Speech Dictionary“. MSDN. Microsoft (2008-yil 2-avgust). Qaraldi: 2015-yil 3-sentyabr.
  58. ↑ Chambers, Rob „Macro of the Day: Windows Media Player“. MSDN. Microsoft (2008-yil 1-iyul). Qaraldi: 2015-yil 26-iyun.
  59. ↑ Chambers, Rob „Macro of the day: Next Slide“. MSDN. Microsoft (2008-yil 3-iyun). Qaraldi: 2015-yil 3-sentyabr.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 Chambers, Rob „Macro of the Day: Read that“. MSDN. Microsoft (2008-yil 28-may). Qaraldi: 2015-yil 26-iyun.
  61. ↑ Chambers, Rob „Macro of the Day: Microphone Control“. MSDN. Microsoft (2008-yil 7-noyabr). Qaraldi: 2015-yil 30-iyun.
  62. ↑ Chambers, Rob „Macro of the Day: Mute the speakers!“. MSDN. Microsoft (2008-yil 18-avgust). Qaraldi: 2015-yil 3-sentyabr.
  63. ↑ Chambers, Rob „Macro of the Day: Tell me the weather forecast for Redmond“. MSDN. Microsoft (2008-yil 2-iyun). Qaraldi: 2015-yil 26-iyun.
  64. ↑ 64,0 64,1 Chambers, Rob „Making a Speech macro Application Specific“. MSDN. Microsoft (2008-yil 30-iyun). Qaraldi: 2015-yil 3-sentyabr.
  65. ↑ „Windows Speech Recognition Macros Release Notes“ (DOCX). Microsoft (2009). 2011-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
tahrir

Andoza:Windows Components



Fizikada asosiy oʻzaro taʼsirlar yoki fundamental kuchlar deb tabiatda mavjud boʻlib, yanada sodda taʼsirlarga boʻlinmaydigan kuchlarga aytiladi. Hozirda insoniyatga maʼlum boʻlgan toʻrtta fundamental kuch mavjud[1]:

Gravitatsion va elektromagnit oʻzaro taʼsirlar uzoq masofaga taʼsir etuvchi kuchlarni yuzaga keltiradi, ularning natijalarini kundalik hayotda bevosita kuzatish mumkin. Kuchli va kuchsiz oʻzaro taʼsirlar esa subatomik darajada kuchlar hosil qiladi va atomlar ichidagi yadroviy jarayonlarni boshqaradi.

Baʼzi olimlar beshinchi kuch mavjud boʻlishi mumkin degan fikrni ilgari surishadi, ammo bu gʻoyalar hozircha ilmiy faraz boʻlib qolmoqda.

Maʼlum boʻlgan barcha asosiy oʻzaro taʼsirlar matematik jihatdan maydon sifatida qaraladi. Gravitatsiya kuchi fazo-vaqt egriligiga bogʻliq boʻlib, Eynshteynning umumiy nisbiylik nazariyasida tavsiflanadi. Qolgan uchta oʻzaro taʼsir esa diskret kvant maydonlari hisoblanadi va ularning oʻzaro taʼsiri zarrachalar fizikasining Standart modeli tomonidan tavsiflanadigan elementar zarralar vositasida amalga oshadi[2].

Standart modelga koʻra, kuchli oʻzaro taʼsir glyuon deb ataluvchi zarracha orqali uzatiladi. Ushbu kuch kvarklarni bir-biriga bogʻlab, proton va neytron kabi adronlarning shakllanishini taʼminlaydi. Natijada, bu kuchning qoldiq taʼsiri sifatida yadro kuchi yuzaga keladi, bu esa proton va neytronlarni bogʻlab, atom yadrolarini hosil qiladi. Kuchsiz oʻzaro taʼsir esa W va Z bozonlar deb ataluvchi zarrachalar orqali amalga oshadi. Zarrachalar atom yadrolariga taʼsir qilib, radioaktiv parchalanish jarayonlarini boshqaradi va turli yadro jarayonlarining muhim vositachisi hisoblanadi. Elektromagnit kuch foton orqali uzatiladi hamda elektr va magnit maydonlarini hosil qilib, orbital elektronlar bilan atom yadrosi orasidagi tortish kuchini shakllantiradi. Shu orqali atomlarning bir-biriga bogʻlanishini taʼminlaydi, kimyoviy bog‘lanishlarning yuzaga kelishiga sabab boʻladi va elektromagnit toʻlqinlarni, jumladan koʻrinuvchi yorugʻlikni hosil qiladi. Elektromagnit kuch zamonaviy elektr texnologiyalari asosini tashkil qiladi. Garchi elektromagnit kuch gravitatsiyadan bir necha barobar kuchli boʻlsa-da, katta jismlar ichida oʻzini oʻzi muvozanatlashtiradi. Shu sababli katta, yaʼni astronomik masofalarda gravitatsiya asosiy kuch sifatida ustunlik qiladi. Aynan gravitatsiya koinotning yirik tuzilmalari – sayyoralar, yulduzlar va galaktikalarni birgalikda ushlab turadi.

Koʻpgina nazariyotchi fiziklar ushbu asosiy kuchlar bir-biri bilan bogʻliq boʻlib, juda yuqori energiyalarda va kichik masshtablarda yaʼni Plank masshtabida[3] yagona kuchga birlashishini taxmin qilishadi. Biroq, bunday ulkan energiyalarni hosil qilish uchun zarracha tezlatgichlarining imkoniyatlari yetarli emas, shu sababli bu nazariyani eksperimental tekshirish hali imkonsiz boʻlib qolmoqda. Asosiy kuchlar oʻrtasidagi bogʻliqlikni yagona nazariya orqali tushuntirish esa zamonaviy nazariyotchi fiziklar oldidagi eng ulkan maqsadlardandir. Shu kunga kelib, kuchsiz va elektromagnit kuchlar allaqachon Sheldon Glashow, Abdus Salam va Steven Weinberg tomonidan ishlab chiqilgan elektrokuchsiz nazariya orqali birlashtirilgan va ular bu ishlari uchun 1979-yilda fizika boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻlishgan[4][5][6]. Endi baʼzi olimlar ushbu elektrokuchsiz kuchlarni kuchli oʻzaro taʼsir bilan birlashtirishni maqsad qilgan boʻlib, bu yondashuv **katta birlashma nazariyasi** (GUT) nomi bilan tanilgan. Ammo bundan ham qiyin vazifa – gravitatsiya maydonini kvantlashtirishdir. Bu ish kvant gravitatsiya nazariyasini (QG) yaratish orqali gravitatsiyani boshqa uchta asosiy kuch bilan birlashtirishni oʻz ichiga oladi. Ayrim nazariyalar, xususan, string nazariyasi, bitta nazariy doirada QG va GUTni birlashtirishni maqsad qilgan boʻlib, barcha toʻrtta asosiy oʻzaro taʼsir va massaning hosil boʻlishini tushuntiruvchi hamma narsaning nazariyasini yaratishga intilmoqda.

Tarixi

tahrir

Klassik nazariya

tahrir

1687-yilda Isaak Nyuton oʻzining nazariyasida fazoni barcha jismlardan oldin mavjud boʻlgan, ularning ichida va atrofida joylashgan, cheksiz va oʻzgarmas fizik tuzilma sifatida tasvirlagan. Unga koʻra, barcha hodisalar va munosabatlar har joyda bir xil tezlikda rivojlanadi. Bu gʻoya mutlaq fazo va vaqt tushunchasini shakllantirdi. Nyuton shuningdek, barcha massaga ega jismlar bir xil tezlikda bir-biriga yaqinlashishini, ammo ularning toʻqnashuvi massalariga mutanosib taʼsir kuchi bilan yuz berishini kuzatib, moddaning oʻzaro tortish kuchiga ega ekanligini xulosa qildi. Nyutonning butun olam tortishish qonuni barcha jismlar oʻrtasida bir zumda oʻzaro taʼsir mavjudligini anglatardi[7][8]. Ammo anʼanaga koʻra talqin qilinganida, Nyutonning harakat nazariyasi oʻzaro taʼsirni uzatish uchun hech qanday vositachisiz markaziy kuchni modellashtirdi[9][10]. Shu sababli, uning nazariyasi Dekartdan boshlangan va masofadan taʼsir boʻlishi mumkin emas degan tamoyilga zid kelgan edi[11]. Bunga qarshi ravishda, 1820-yillarda Maykl Faradey magnitizmni izohlar ekan, kuchni uzatuvchi va fazoni toʻldiruvchi maydon mavjudligini taxmin qildi. U yakunda barcha kuchlar yagona kuchga birlashishi mumkinligini ham ilgari surdi[12].

1873-yilda James Clerk Maxwell elektr va magnitizmni yagona bir elektromagnit maydon taʼsiri sifatida birlashtirdi. Unga koʻra, bu maydonning uchinchi natijasi yorugʻlik boʻlib, vakuumda doimiy tezlikda harakat qiladi. Agar Maksvellning elektromagnit maydon nazariyasi barcha inersial sanoq tizimlarida haqiqiy boʻlsa, bu Nyutonning harakat nazariyasiga zid kelar edi, chunki Nyutonning nazariyasi Galiley nisbiyligiga asoslangan edi[13]. Ammo, agar Maksvell nazariyasi faqat mexanik lyuminifer efirga nisbatan tinch holatda boʻlgan sanoq tizimlariga taalluqli deb hisoblanganida—bu efir fazoni toʻldiradi, vakuumda ham, modda ichida ham elektromagnit maydonni namoyon qiladi deb taxmin qilingan edi—unda bu nazariya Galiley nisbiyligi va Nyuton qonunlari bilan muvofiqlashtirilishi mumkin edi. Biroq, keyinchalik bunday „Maksvell efiri“ tushunchasi rad etildi va Nyuton qonunlarini oʻzgartirish zaruriyati paydo boʻldi[14].

Standart model

tahrir
 
The Standard Model of elementary particles, with the fermions in the first three columns, the gauge bosons in the fourth column, and the Higgs boson in the fifth column

Zarralar fizikasi Standart modeli 20-asrning ikkinchi yarmida shakllantirilgan boʻlib, u elektromagnit, kuchli va kuchsiz oʻzaro taʼsirlarni elementar zarrachalar bilan bogʻlaydi. Bu zarrachalarning xatti-harakatlari kvant mexanikasi (KM) orqali modellashtiriladi. Kvant mexanikasi ehtimoliy natijalarga asoslanganligi sababli, fiziklar KM hodisalarini maxsus nisbiylik bilan moslashtirilgan maydonlar orqali tavsiflaydilar, bu esa nisbiylik kvant maydon nazariyasi (QFT) deb ataladi[15]. Ushbu modelda kuchlarni tashuvchi zarrachalar – kalibrlash bozonlari (gauge bozons) – maydonlarning „xabarchilari“ sifatida ishlaydi va moddiy zarrachalar – fermionlar – bilan oʻzaro taʼsirlashadi. Bu nazariya zamonaviy fizikadagi asosiy nazariy ramka hisoblanadi.

Kundalik hayotdagi barcha modda atomlardan iborat boʻlib, ular uch turdagi fermionlardan tashkil topadi: atom yadrosini tashkil qiluvchi yuqori va quyi kvarklar hamda uning atrofida harakatlanayotgan elektronlar. Atomlar oʻzaro taʼsirlashib, molekulalarni hosil qiladi va qoʻshimcha xususiyatlarini namoyon etadi. Bu jarayon asosan elektronlarning fotonlarni – elektromagnit maydonning kuch tashuvchi zarrachalarini – yutishi va chiqarishi orqali amalga oshadi. Agar fotonlarga hech qanday toʻsiq boʻlmasa, ular cheksiz masofaga tarqalishi mumkin. Elektromagnetizmning ushbu jarayonlarini izohlaydigan kvant maydon nazariyasi esa kvant elektrodinamika (QED) deb ataladi.

Kuchsiz oʻzaro taʼsirning kuch tashuvchi zarrachalari – massiv W va Z bozonlar. Elektrokuchsiz nazariya (EWT) elektromagnitizm va kuchsiz oʻzaro taʼsirni yagona nazariya doirasida birlashtiradi. Katta portlashdan keyingi dastlabki yuqori harorat sharoitida kuchsiz oʻzaro taʼsir, elektromagnit oʻzaro taʼsir va Higgs bozoni simmetriya buzilishidan oldin mavjud boʻlgan qadimiy maydonlarning aralash tarkibiy qismlari sifatida namoyon boʻlgan. Koinot asta-sekin sovushi bilan ushbu maydonlar ajralib, uzoq masofali elektromagnit oʻzaro taʼsir, qisqa masofali kuchsiz oʻzaro taʼsir va Higgs bozoni shaklida mustaqil ravishda paydo boʻlgan. Higgs mexanizmi orqali Higgs maydoni Higgs bozonlarini hosil qiladi va ular baʼzi kvant zarrachalar bilan oʻzaro taʼsirlashib, ularga massa beradi. Shu bilan birga, kuchli oʻzaro taʼsir, uning kuch tashuvchi zarrachasi glyuon, kvarklar orasidagi juda kichik masofalarda faoliyat koʻrsatadi va bu jarayon kvant xromodinamikasi (QCD) orqali izohlanadi. Elektrokuchsiz nazariya (EWT), kvant xromodinamika (QCD) va Higgs mexanizmi birgalikda zarralar fizikasi Standart modelini (SM) tashkil qiladi. Garchi bashoratlar koʻpincha hisob-kitoblarni soddalashtiruvchi yaqinlashtiruvchi usullar yordamida amalga oshirilsa-da, bu usullar ayrim eksperimental kuzatuvlarni (masalan, bogʻlangan holatlar yoki solitonlarni) toʻliq izohlashga yetarli boʻlmasligi mumkin. Shunga qaramay, Standart model bugungi kunda fizika tarixidagi eng koʻp eksperimental tasdiqlangan nazariya sifatida keng eʼtirof etilgan.

Standart modeldan tashqarida, baʼzi nazariyotchilar elektrokuchsiz va kuchli oʻzaro taʼsirlarni yagona tizim – Katta birlashma nazariyasi (GUT)[16] doirasida birlashtirish ustida ishlamoqda. Ushbu nazariyaga oid ayrim yondashuvlar „soya“ zarrachalar mavjudligini taxmin qiladi. Yaʼni, har bir maʼlum moddiy zarrachaga nomaʼlum kuch zarrachasi mos keladi va aksincha, bu birgalikda supersimmetriya (SUSY) deb ataladi. Boshqa nazariyotchilar esa gravitatsiya maydonini kvantlashtirishga intilib, uning kuch tashuvchi zarrachasi – gravitonning xatti-harakatini modellashtirish orqali kvant gravitatsiyasi (QG)ga erishishni maqsad qilmoqda. QGga yondashuvlardan biri – halqali kvant gravitatsiya (LQG) nazariyasi. Yana baʼzi tadqiqotchilar QG va GUTni bir tizimda birlashtirishga, shu orqali barcha toʻrtta asosiy oʻzaro taʼsirni yagona doiraga – Hamma narsa nazariyasi (ToE)ga keltirishga harakat qilmoqda. ToEga oid eng mashhur yondashuvlardan biri string nazariyasi boʻlib, u moddiy zarrachalarni modellashtirish uchun SUSYni kuch zarrachalariga qoʻshgan va shu bilan superstring nazariyasiga aylangan. Turli koʻrinishda boʻlgan superstring nazariyalari esa keyinchalik yagona asos – M-nazariyasi doirasida birlashtirilgan. Biroq, Standart modeldan tashqaridagi ushbu nazariyalar hali ham asosan nazariy darajada boʻlib, ularga yetarlicha eksperimental dalillar mavjud emas.

Fundamental oʻzaro taʼsirlar haqida umumiy tushuncha

tahrir
 
Elementar va tarkibiy zarrachalarning turli oilalari hamda ularning oʻzaro taʼsirlarini tavsiflovchi nazariyalar haqida umumiy koʻrinish. Chap tomonda fermionlar, oʻng tomonda esa bozonlar joylashgan.

Fundamental oʻzaro taʼsirlarning kontseptual modeliga koʻra, materiya fermionlardan tashkil topgan boʻlib, ular zaryad va spin ±1⁄2 kabi xususiyatlarga ega. Spin – bu ichki burchak momenti boʻlib, qiymati ±ħ⁄2 ga teng (bu yerda ħ kamaytirilgan Plank doimiysidir). Fermionlar bir-birlari bilan taʼsirlashganda bozonlarni almashish orqali tortishish yoki itarilish hosil qiladi.

Istalgan ikkita fermionning oʻzaro taʼsiri perturbatsiya nazariyasi doirasida quyidagicha modellashtirilishi mumkin:

Ikki fermion oʻzaro taʼsirga kiradi → bozon almashinuvi orqali oʻzaro taʼsir yuz beradi → oʻzgargan ikki fermion chiqadi.

Bozonlar almashinuvi fermionlar orasida energiya va impulsni tashib, ularning tezligi va harakat yoʻnalishini oʻzgartiradi. Bundan tashqari, ushbu almashinuvi fermionlar orasida zaryadni ham oʻtkazishi mumkin, natijada fermionlarning zaryadi oʻzgaradi yoki ular boshqa turdagi fermionlarga aylanishi mumkin. Bozonlar bir birlik burchak momentini tashigani bois, almashinuv jarayonida fermionning spini +1⁄2 dan −1⁄2 ga (yoki aksincha) oʻzgaradi, bu oʻzgarish kamaytirilgan Plank doimiysi birliklarida oʻlchanadi. Bunday oʻzaro taʼsir natijasida impulsning oʻzgarishi yuz berib, klassik Nyuton kuchlarini hosil qilishi mumkin. Kvant mexanikasida esa fiziklar „kuch“ va „oʻzaro taʼsir“ atamalarini koʻpincha bir-birining oʻrnida ishlatadilar; masalan, kuchsiz oʻzaro taʼsir baʼzan „zaif kuch“ deb ham ataladi.

Hozirgi tushunchalarga koʻra, toʻrtta asosiy oʻzaro taʼsir yoki kuch mavjud: gravitatsiya, elektromagnetizm, kuchsiz oʻzaro taʼsir va kuchli oʻzaro taʼsir. Ushbu kuchlarning kattaligi va xatti-harakati bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi, bu esa quyidagi jadvalda koʻrsatilgan. Zamonaviy fizika har bir kuzatilgan fizik hodisani ushbu asosiy oʻzaro taʼsirlar orqali tushuntirishga harakat qiladi. Bundan tashqari, turli xil oʻzaro taʼsir turlarini kamaytirish ilm-fan uchun muhim va kerakli yoʻnalish sifatida qaraladi. Bunga misol sifatida quyidagi birlashmalar keltiriladi:

  • Elektr va magnit kuchlarning elektromagnetizmga birlashishi;;
  • Elektromagnit oʻzaro taʼsir va kuchsiz oʻzaro taʼsirning elektrokuchsiz oʻzaro taʼsirga birlashishi; quyida batafsil keltirilgan..

Jadvalda keltirilgan kuchlarning kattaligi („nisbiy kuch“) va ular bilan bogʻliq potensialning „masofasi“ faqat murakkab nazariy asoslar doirasida mazmunli boʻladi. Quyidagi jadval hozirgi kunda ham tadqiqotlar markazida boʻlgan kontseptual sxemaning xususiyatlarini aks ettiradi.

Oʻzaro taʼsir Joriy nazariya Vositachilar Nisbiy kuch[17] Uzoq masofali xatti-harakat (potensial) Masofa (m)[18]
Kuchsiz Elektr kuchsizlik nazariyasi (EWT) W va Z bozonlar 1033   10−18
Kuchli Kvant xromodinamikasi
(QCD)		 glyuonlar 1038  
(Rang cheklanishi)		 10−15
Gravitatsiya Umumiy nisbiylik nazariyasi
(GR)		 gravitonlar (faraziy) 1   ∞
Elektromagnit Kvant elektrodinamikasi
(QED)		 Fotonlar 1036   ∞

Zamonaviy (perturbativ) kvant mexanikasi nuqtai nazariga koʻra, gravitatsiyadan tashqari boshqa fundamental kuchlar zarrachalarining oʻzaro taʼsiri toʻgʻridan-toʻgʻri emas, balki bilvosita sodir boʻladi. Modda zarrachalari, yaʼni fermionlar, bir-birlari bilan bevosita taʼsirlashmaydi; ular oʻzida zaryadni tashiydi va virtual zarrachalar – oʻzaro taʼsir vositachilari yoki kuch tashuvchi zarrachalar, yaʼni kalibrlash bozonlari – orqali almashinadi. Masalan, fotonlar elektr zaryadlari oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirni vositachilik qiladi, glyuonlar esa rang zaryadlari oʻrtasidagi kuchlarni boshqaradi. Toʻliq nazariya esa faqat fermionlarning bozonlar bilan almashinuvini emas, balki boshqa murakkab perturbatsiyalarni ham oʻz ichiga oladi. Bu qoʻshimcha perturbatsiyalar bosonlarning fermionlar bilan almashinuvini, zarrachalarning yaratilishi yoki yoʻq qilinishini ham qamrab oladi. Ushbu jarayonlar va ularning tafsilotlarini koʻrib chiqish uchun Feynman diagrammalaridan foydalaniladi.

Oʻzaro taʼsirlar

tahrir

Gravitatsiya

tahrir
Asosiy sahifa: Gravitatsiya

Gravitatsiya atom miqyosida toʻrtta oʻzaro taʼsir ichida eng zaifidir, chunki bu miqyosda elektromagnit oʻzaro taʼsir ustunlik qiladi.

Gravitatsiya toʻrtta asosiy kuch ichida astronomik obyektlar va ulkan masofalar uchun eng muhim hisoblanadi. Buning birinchi sababi shundaki, gravitatsiya elektromagnetizm kabi cheksiz taʼsir doirasiga ega, kuchli va kuchsiz oʻzaro taʼsirlardan farqli oʻlaroq. Ikkinchi sababi esa gravitatsiyaning faqat tortishish kuchiga ega boʻlib, hech qachon itarilmasligidir. Bunga qarshi ravishda, astronomik jismlar odatda elektr zaryadlari boʻyicha deyarli neytral holatda boʻladi, natijada zaryadlarning bir-birini tortishi va qarama-qarshi zaryadlarning itarilishi bir-birini asosan neytrallashtiradi. Shu sababli gravitatsiya astronomik miqyosda hukmron kuch sifatida namoyon boʻladi[19].

Garchi elektromagnetizm gravitatsiyaga nisbatan ancha kuchli boʻlsa-da, yirik osmon jismlari – sayyoralar, yulduzlar va galaktikalar uchun elektrostatik tortishish deyarli ahamiyatga ega emas. Buning sababi shundaki, bunday jismlar tarkibida protonlar va elektronlar soni teng boʻlib, natijada ularning umumiy elektr zaryadi nolga tenglashadi. Gravitatsiya esa faqat tortishish kuchiga ega boʻlib, hech qanday narsa uni „bekor qila olmaydi“. Elektr kuchlari tortishish yoki itarilish xususiyatiga ega boʻlsa, gravitatsiya har doim faqat tortadi. Shu sababli, massaga ega boʻlgan barcha jismlar gravitatsion kuch taʼsirida boʻladi va aynan gravitatsiya koinotning ulkan tuzilmalari miqyosida hukmron kuch sifatida namoyon boʻladi.

Gravitatsiyaning uzoq masofalarga taʼsir qilish xususiyati uni galaktikalarning tuzilishi va qora tuynuklar kabi ulkan miqyosdagi hodisalarning asosiy sababchisi sifatida ajratib koʻrsatadi. Faqat tortishish kuchiga ega boʻlganligi sababli, gravitatsiya koinotning kengayishini sekinlashtiradi. Shu bilan birga, gravitatsiya oʻrta miqyosdagi astronomik hodisalarni, masalan, sayyoralar orbitalarining harakatini izohlashda ham muhim oʻrin tutadi. Kundalik hayotda esa gravitatsiya oddiy hodisalarni tushuntiradi: jismlar yerga tushadi, ogʻir jismlar goʻyo yerga „yopishib“ qolgandek harakat qiladi, va hayvonlarning sakrash balandligi maʼlum chegaradan oshmaydi.

Gravitatsiya matematik tarzda birinchi boʻlib tasvirlangan oʻzaro taʼsir hisoblanadi. Qadimgi davrlarda Aristotel jismlar massasiga qarab turli tezlikda tushishini taxmin qilgan edi. Ammo ilmiy inqilob davrida Galileo Galilei tajribalar yordamida bu taxminning ayrim sharoitlarda notoʻgʻri ekanligini isbotladi. Agar havo qarshiligi va suyuqlikning koʻtarish kuchi eʼtiborga olinmasa (masalan, havoga toʻlgan shar va suvga toʻlgan sharni tushirish holatida), barcha jismlar Yerga bir xil tezlikda tezlanadi. Isaak Nyutonning 1687-yilda ishlab chiqqan Butun olam tortishish qonuni gravitatsiyaning xatti-harakatini yaxshi tushuntiruvchi nazariya boʻlib xizmat qildi. Hozirgi zamonaviy gravitatsiya haqidagi tushunchalar esa Albert Eynshteynning 1915-yilda ishlab chiqqan Umumiy nisbiylik nazariyasiga asoslanadi. Bu nazariya, ayniqsa, koinotdagi ulkan massalar va masofalar uchun aniqroq tushuntirishni taqdim etib, gravitatsiyani fazo-vaqt geometriyasi orqali izohlaydi.

Umumiy nisbiylik va kvant mexanikasi (yoki kvant maydon nazariyasi)ni yagona nazariya doirasida birlashtirib, kvant gravitatsiyasining yanada kengroq va chuqurroq nazariyasini yaratish bugungi kundagi faol ilmiy izlanishlarning muhim yoʻnalishlaridan biridir. Tadqiqotchilar taxminiga koʻra, gravitatsiya graviton deb ataluvchi massaga ega boʻlmagan va spin-2 xususiyatiga ega zarracha orqali vositachilik qiladi. Ushbu yondashuv gravitatsiya va kvant nazariyasini birlashtirish yoʻlidagi muhim qadam boʻlib, koinotning yanada chuqur tushunchasini yaratishga intilmoqda.

Garchi umumiy nisbiylik nazariyasi tajriba orqali tasdiqlangan boʻlsa-da (kamida kuchsiz gravitatsion maydonlar uchun, masalan, qora tuynuklar bundan mustasno), unga muqobil nazariyalar ham mavjud. Bunday nazariyalar muayyan sharoitlarda umumiy nisbiylikka moslashishi kerak. Hozirgi kuzatuvlar va tadqiqotlarning asosiy yoʻnalishi umumiy nisbiylikdan qanday chetlanishlar mumkinligini aniqlash va ushbu chetlanishlarning chegaralarini belgilashga qaratilgan.

Taklif qilinayotgan qoʻshimcha oʻlchamlar gravitatsiya kuchining nisbatan zaifligi sababini izohlashi mumkin[20].

Elektrokuchsiz oʻzaro taʼsir

tahrir

Kundalik hayotda uchraydigan past energiya sharoitlarida elektromagnetizm va kuchsiz oʻzaro taʼsir bir-biridan mutlaqo farqli kuchlar sifatida namoyon boʻladi va ularni alohida nazariyalar yordamida tushuntirish mumkin. Ammo energiya darajasi birlashuv energiyasi, yaʼni taxminan 100 GeV ga yetganda, ushbu ikki kuch oʻzaro birlashib, yagona elektrokuchsiz kuchni hosil qiladi. Bu birlashuv kuchlarning asosiy tabiatini chuqurroq tushunish imkonini beradi.

Elektrokuchsiz nazariya zamonaviy kosmologiya uchun muhim ahamiyatga ega boʻlib, koinotning dastlabki rivojlanish bosqichlarini tushunishda asosiy rol oʻynaydi. Katta portlashdan soʻng, harorat 1015 K dan yuqori boʻlgan paytda, elektromagnit kuch va kuchsiz oʻzaro taʼsir hali birlashgan holda yagona elektrokuchsiz kuch sifatida mavjud edi. Ushbu nazariya koinotning ilk bosqichlarida sodir boʻlgan hodisalarni izohlashda hal qiluvchi rol oʻynaydi va koinotning umumiy evolyutsiyasini anglashga yordam beradi.

Elementar zarrachalar oʻrtasida kuchsiz va elektromagnit oʻzaro taʼsirlarni birlashtirish boʻyicha ilmiy ishlari va ulkan hissalari uchun Abdus Salam, Sheldon Glashow va Stiven Vaynberg 1979-yilda fizika boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻlishdi. Ushbu yutuq zamonaviy zarralar fizikasi va kosmologiyasining rivojlanishiga ulkan hissa qoʻshgan va fundamental kuchlarning birlashuvini chuqurroq anglashda muhim qadam boʻlgan[21][22].

Elektromagnetizm

tahrir
Asosiy sahifa: Elektromagnetizm

Elektromagnetizm – bu elektr zaryadlangan zarrachalar orasida taʼsir koʻrsatuvchi kuch boʻlib, u ikkita asosiy hodisani qamrab oladi: birinchidan, elektrostatik kuch – tinch holatda turgan zaryadlangan zarrachalar oʻrtasidagi oʻzaro tortishish va itarilish; ikkinchidan, bir-biriga nisbatan harakatlanayotgan zaryadlangan zarrachalar oʻrtasida kuzatiladigan elektr va magnit kuchlarining oʻzaro bogʻliq taʼsiri.

Elektromagnetizm ham gravitatsiya kabi cheksiz masofaga taʼsir qiluvchi kuch boʻlsa-da, uning kuchi ancha kattaroqdir. Aynan shu kuch elektronlarni atomlar bilan bogʻlaydi va molekulalarni bir butun holatda ushlab turadi. Kundalik hayotimizda uchraydigan yorugʻlik, magnitizm, elektr toki va ishqalanish kabi hodisalar aynan elektromagnetizm taʼsirida yuzaga keladi. Bundan tashqari, elektromagnetizm kimyoviy elementlarning barcha makroskopik xususiyatlarini va atom darajasidagi koʻplab xossalarini belgilab beradi.

Taxminan toʻrt kilogramm (~1 gallon) suv solingan idishda quyidagilar mavjud:

 

Agar biz bunday ikkita idishni bir metr masofada qoʻysak, bir idishdagi elektronlar ikkinchi idishdagi elektronlarga qarshi quyidagi kuch bilan taʼsir qiladi:

 

Ushbu kuch Yer sayyorasining ogʻirligidan koʻp barobar kattaroqdir. Bir idishdagi atom yadrolari ham ikkinchi idishdagilarni xuddi shu kuch bilan itaradi. Biroq, bu itaruvchi kuchlar idish Aʼdagi elektronlarning idish B’dagi yadrolar bilan va idish Aʼdagi yadrolarning idish B’dagi elektronlar bilan tortilishi natijasida bekor boʻladi, natijada hech qanday sof kuch qolmaydi. Elektromagnit kuchlar gravitatsiyadan ancha kuchliroq boʻlsa-da, ular koʻpincha bir-birini bekor qiladi, shuning uchun astronomik oʻlchamdagi jismlar uchun gravitatsiya hukmronlik qiladi.

Elektr va magnit hodisalari qadim zamonlardan beri kuzatilgan boʻlsa-da, faqatgina 19-asrda James Clerk Maxwell elektr va magnitizmning bitta asosiy oʻzaro taʼsirning ikki jihati ekanligini aniqladi. 1864 yilda Maksvellning tenglamalari ushbu birlashgan oʻzaro taʼsirni aniq va toʻliq ifodaladi. Maksvell nazariyasi, vektor hisoblash usuli yordamida qayta taʼriflangan holda, klassik elektromagnitizm nazariyasini tashkil etadi va koʻplab texnologik maqsadlar uchun mukammal mos keladi.

Vakumdagi yorugʻlik tezligi (odatda kichik harf c bilan belgilanadi) Maksvell tenglamalaridan kelib chiqadi va ular maxsus nisbiylik nazariyasi bilan mos keladi. Ammo, Albert Einsteinning 1905-yildagi maxsus nisbiylik nazariyasi, yorugʻlikning tezligi kuzatuvchining harakat tezligidan qatʼi nazar doimiy boʻlishini aniqlashdan kelib chiqqan holda, Maksvellning tenglamalari tomonidan keltirilgan nazariy natijaning, elektromagnitizmga xos boʻlmagan va vaqt hamda makonning tabiati haqida chuqur va keng koʻlamli oqibatlarga ega ekanligini koʻrsatdi.

Einshteyn, klassik elektromagnitizmni tashlab, boshqa bir ishida fotoelektrik effektni tushuntirdi. U Max Planckning yorugʻlikni maʼlum bir chastotaga asoslangan aniq energiya miqdorida, yaʼni hozir biz fotonlar deb ataydigan zarrachalar shaklida uzatilishini kashf qilganidan foydalandi. 1927-yil atrofida Paul Dirac kvant mexanikasini nisbiy elektromagnitizm nazariyasi bilan birlashtirdi. 1940-yillarda Richard Feynmanning, Freeman Dysonning, Julian Schwingerning va Shin'ichirō Tomonaganing qoʻshimcha ishlari bilan bu nazariya toʻliq shaklga keldi va hozirda kvant elektrodinamika deb ataladi. Bu yangilangan elektromagnitizm nazariyasi boʻlib, kvant mexanika va kvant elektrodinamika kundalik elektron qurilmalarining ishlashi uchun zarur boʻlgan, klassik elektromagnitizm nazariyasida amalga oshib boʻlmaydigan kvant tunneling kabi elektromagnit xulq-atvorining nazariy asosini taʼminlaydi.

Weak interaction

tahrir
Asosiy sahifa: Weak interaction

The weak interaction or weak nuclear force is responsible for some nuclear phenomena such as beta decay. Electromagnetism and the weak force are now understood to be two aspects of a unified electroweak interaction – this discovery was the first step toward the unified theory known as the Standard Model. In the theory of the electroweak interaction, the carriers of the weak force are the massive gauge bosons called the W and Z bosons. The weak interaction is the only known interaction that does not conserve parity; it is left–right asymmetric. The weak interaction even violates CP symmetry but does conserve CPT.

Strong interaction

tahrir
Asosiy sahifa: Strong interaction

The strong interaction, or strong nuclear force, is the most complicated interaction, mainly because of the way it varies with distance. The nuclear force is powerfully attractive between nucleons at distances of about 1 femtometre (fm, or 10−15 metres), but it rapidly decreases to insignificance at distances beyond about 2.5 fm. At distances less than 0.7 fm, the nuclear force becomes repulsive. This repulsive component is responsible for the physical size of nuclei, since the nucleons can come no closer than the force allows.

After the nucleus was discovered in 1908, it was clear that a new force, today known as the nuclear force, was needed to overcome the electrostatic repulsion, a manifestation of electromagnetism, of the positively charged protons. Otherwise, the nucleus could not exist. Moreover, the force had to be strong enough to squeeze the protons into a volume whose diameter is about 10−15 m, much smaller than that of the entire atom. From the short range of this force, Hideki Yukawa predicted that it was associated with a massive force particle, whose mass is approximately 100 MeV.

The 1947 discovery of the pion ushered in the modern era of particle physics. Hundreds of hadrons were discovered from the 1940s to 1960s, and an extremely complicated theory of hadrons as strongly interacting particles was developed. Most notably:

While each of these approaches offered insights, no approach led directly to a fundamental theory.

Murray Gell-Mann along with George Zweig first proposed fractionally charged quarks in 1961. Throughout the 1960s, different authors considered theories similar to the modern fundamental theory of quantum chromodynamics (QCD) as simple models for the interactions of quarks. The first to hypothesize the gluons of QCD were Moo-Young Han and Yoichiro Nambu, who introduced the quark color charge. Han and Nambu hypothesized that it might be associated with a force-carrying field. At that time, however, it was difficult to see how such a model could permanently confine quarks. Han and Nambu also assigned each quark color an integer electrical charge, so that the quarks were fractionally charged only on average, and they did not expect the quarks in their model to be permanently confined.

In 1971, Murray Gell-Mann and Harald Fritzsch proposed that the Han/Nambu color gauge field was the correct theory of the short-distance interactions of fractionally charged quarks. A little later, David Gross, Frank Wilczek, and David Politzer discovered that this theory had the property of asymptotic freedom, allowing them to make contact with experimental evidence. They concluded that QCD was the complete theory of the strong interactions, correct at all distance scales. The discovery of asymptotic freedom led most physicists to accept QCD since it became clear that even the long-distance properties of the strong interactions could be consistent with experiment if the quarks are permanently confined: the strong force increases indefinitely with distance, trapping quarks inside the hadrons.

Assuming that quarks are confined, Mikhail Shifman, Arkady Vainshtein and Valentine Zakharov were able to compute the properties of many low-lying hadrons directly from QCD, with only a few extra parameters to describe the vacuum. In 1980, Kenneth G. Wilson published computer calculations based on the first principles of QCD, establishing, to a level of confidence tantamount to certainty, that QCD will confine quarks. Since then, QCD has been the established theory of strong interactions.

QCD is a theory of fractionally charged quarks interacting by means of 8 bosonic particles called gluons. The gluons also interact with each other, not just with the quarks, and at long distances the lines of force collimate into strings, loosely modeled by a linear potential, a constant attractive force. In this way, the mathematical theory of QCD not only explains how quarks interact over short distances but also the string-like behavior, discovered by Chew and Frautschi, which they manifest over longer distances.

Higgs interaction

tahrir

Conventionally, the Higgs interaction is not counted among the four fundamental forces.[23][24]

Nonetheless, although not a gauge interaction nor generated by any diffeomorphism symmetry, the Higgs field's cubic Yukawa coupling produces a weakly attractive fifth interaction. After spontaneous symmetry breaking via the Higgs mechanism, Yukawa terms remain of the form

 ,

with Yukawa coupling  , particle mass   (in eV), and Higgs vacuum expectation value 246.22 GeV. Hence coupled particles can exchange a virtual Higgs boson, yielding classical potentials of the form

 ,

with Higgs mass 125.18 GeV. Because the reduced Compton wavelength of the Higgs boson is so small (1.576×10−18 m, comparable to the W and Z bosons), this potential has an effective range of a few attometers. Between two electrons, it begins roughly 1011 times weaker than the weak interaction, and grows exponentially weaker at non-zero distances.

Beyond the Standard Model

tahrir
Asosiy sahifa: Physics beyond the Standard Model
Yana qarang: Elementary particle#Beyond the Standard Model

Numerous theoretical efforts have been made to systematize the existing four fundamental interactions on the model of electroweak unification.

Grand Unified Theories (GUTs) are proposals to show that the three fundamental interactions described by the Standard Model are all different manifestations of a single interaction with symmetries that break down and create separate interactions below some extremely high level of energy. GUTs are also expected to predict some of the relationships between constants of nature that the Standard Model treats as unrelated, as well as predicting gauge coupling unification for the relative strengths of the electromagnetic, weak, and strong forces (this was, for example, verified at the Large Electron–Positron Collider in 1991 for supersymmetric theories).Andoza:Specify

Theories of everything, which integrate GUTs with a quantum gravity theory face a greater barrier, because no quantum gravity theories, which include string theory, loop quantum gravity, and twistor theory, have secured wide acceptance. Some theories look for a graviton to complete the Standard Model list of force-carrying particles, while others, like loop quantum gravity, emphasize the possibility that time-space itself may have a quantum aspect to it.

Some theories beyond the Standard Model include a hypothetical fifth force, and the search for such a force is an ongoing line of experimental physics research. In supersymmetric theories, some particles acquire their masses only through supersymmetry breaking effects and these particles, known as moduli, can mediate new forces. Another reason to look for new forces is the discovery that the expansion of the universe is accelerating (also known as dark energy), giving rise to a need to explain a nonzero cosmological constant, and possibly to other modifications of general relativity. Fifth forces have also been suggested to explain phenomena such as CP violations, dark matter, and dark flow.

See also

tahrir

References

tahrir
  1. ↑ Braibant, Sylvie; Giacomelli, Giorgio; Spurio, Maurizio. Particles and Fundamental Interactions: An Introduction to Particle Physics, illustrated, Springer Science & Business Media, 2011 — 109-bet. ISBN 9789400724631.  Extract of page 109
  2. ↑ „The Standard Model of Particle Physics | symmetry magazine“. www.symmetrymagazine.org. Qaraldi: 2018-yil 30-oktyabr.
  3. ↑ Shivni, Rashmi. „The Planck scale“ (en). symmetry magazine. Fermilab/SLAC (2016-yil 16-may). Qaraldi: 2018-yil 30-oktyabr.
  4. ↑ „The Nobel Prize in Physics 1979“ (en-US). NobelPrize.org. Qaraldi: 2018-yil 30-oktyabr.
  5. ↑ „The Nobel Prize in Physics 1979“ (en-US). NobelPrize.org. Qaraldi: 2018-yil 30-oktyabr.
  6. ↑ „The Nobel Prize in Physics 1979“ (en-US). NobelPrize.org. Qaraldi: 2018-yil 30-oktyabr.
  7. ↑ „Newton's Laws of Motion“. www.grc.nasa.gov. NASA.
  8. ↑ „Newton's law of gravitation | Definition, Formula, & Facts“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 2021-yil 22-mart.
  9. ↑ Nauenberg, Michael (October 2018). "Newton's graphical method for central force orbits". American Journal of Physics 86 (10): 765–771. doi:10.1119/1.5050620. 
  10. ↑ Newtonʼs absolute space was a medium, but not one transmitting gravitation.
  11. ↑ Henry, John (March 2011). "Gravity and De gravitatione: the development of Newton's ideas on action at a distance". Studies in History and Philosophy of Science Part A 42 (1): 11–27. doi:10.1016/j.shpsa.2010.11.025. https://www.pure.ed.ac.uk/ws/files/9845098/HENRY_2011_Gravity_and_de_gravitatione.pdf. 
  12. ↑ Faraday, Michael (2012). Experimental Researches in Electricity. doi:10.1017/cbo9781139383165.018. 
  13. ↑ Goldin, Gerald A.; Shtelen, Vladimir M. (February 2001). "On Galilean invariance and nonlinearity in electrodynamics and quantum mechanics". Physics Letters A 279 (5–6): 321–326. doi:10.1016/S0375-9601(01)00017-2. "no fully Galilean-covariant theory of a coupled Schrödinger-Maxwell system (where the density and current of the Schrödinger field act as source of the nonrelativistic Maxwell field) is possible" 
  14. ↑ Farhoudi, Mehrdad; Yousefian, Maysam (May 2016). "Ether and Relativity". International Journal of Theoretical Physics 55 (5): 2436–2454. doi:10.1007/s10773-015-2881-y. 
  15. ↑ Meinard Kuhlmann, „Physicists debate whether the world is made of particles or fields—or something else entirely“, Scientific American, 24 Jul 2013.
  16. ↑ Krauss, Lawrence M. (2017-03-16). "A Brief History of the Grand Unified Theory of Physics". Nautilus. http://nautil.us/issue/46/balance/a-brief-history-of-the-grand-unified-theory-of-physics. 
  17. ↑ Approximate. See Coupling constant for more exact strengths, depending on the particles and energies involved.
  18. ↑ Salam, Abdus (2020). "Fundamental interaction" (en). Access Science. doi:10.1036/1097-8542.275600. https://www.accessscience.com/content/fundamental-interaction/275600. 
  19. ↑ Siegel, Ethan. „What Is The Strongest Force In The Universe?“ (en). Starts With a Bang (2016). Qaraldi: 2021-yil 22-mart.
  20. ↑ CERN. „Extra dimensions, gravitons, and tiny black holes“ (2012-yil 20-yanvar).
  21. ↑ Bais, Sander (2005), The Equations. Icons of knowledge, ISBN 978-0-674-01967-6 p.84
  22. ↑ „The Nobel Prize in Physics 1979“. The Nobel Foundation. Qaraldi: 2008-yil 16-dekabr.
  23. ↑ „fundamental force | Definition, List, & Facts“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 2021-yil 22-mart.
  24. ↑ „The Standard Model“ (en). CERN. Qaraldi: 2021-yil 22-mart.

Bibliography

tahrir

Andoza:Fundamental interactions Andoza:Branches of physics Andoza:Stellar core collapse 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Foydalanuvchi:Wonmirzo/qumloq&oldid=5346990" dan olindi