Vikipediya

Immun sistemasi

umurtqali mavjudotlardagi organ va to'qimalarni birlashtiruvchi, kasalliklardan himoya qiluvchi tizim

Immun sistemasi organizmni kasalliklardan himoya qiluvchi biologik jarayonlar tarmogʻidir. U viruslardan tortib parazit chuvalchanglarga qadar turli xil patogenlar, shuningdek, saraton hujayralari, hatto yogʻoch qirindilarigacha taniydi, ularga immunologik javob qaytaradi va ularni organizm sogʻlom toʻqimalaridan ajratib turadi. Koʻpgina biologik turlarda immun sistemasi ikkita asosiy kichik guruhdan iborat. Tugʻma immun sistemasi xilma-xil holatlar va taʼsirlarga oldindan shakllantirib qoʻyilgan immun javoblar orqali himoyani taʼminlaydi. Adaptiv immun sistemasi oldin oʻzi duch kelgan molekulalarni osonlik bilan tanib olish orqali keyingi har bir stimulga moslashtirilgan javob qaytaradi. Ikka sistemalar ham oʻz funksiyalarini bajarish uchun molekulalar va hujayralardan foydalanadilar.

See caption
Kuydirgi bakteriyalarini (sabzirang/chapda) qamrab olayotgan leykotsitning (sariq/oʻngda) skanerli elektron mikroskopdagi tasviri — oʻlchov chizigʻi 5 µm (shartli rangda) — masshtabi 5

Deyarli barcha organizmlar qaysidir bir turdagi immunitetga ega. Bakteriyalar virusli infeksiyalardan himoya qiluvchi fermentlar koʻrinishidagi rudimentar immunitetga ega. Boshqa sodda immun mexanizmlari qadimgi oʻsimliklar va hayvonlarda rivojlangan va ularning zamonaviy avlodlarigacha saqlanib kelmoqda. Ushbu mexanizmlar fagotsitoz, defensin deb ataladigan antimikrob peptidlar va komplement tizimini oʻz ichiga oladi. Jagʻli umurtqalilar, shu jumladan odamlar, yanada murakkab mudofaa mexanizmlariga, patogenlarni yanada samaraliroq aniqlashga adaptatsiya qilish qobiliyatiga ega. Adaptiv (yoki orttirilgan) immunitet immunologik xotirani hosil qiladi, bu esa xuddi shu patogen bilan keyingi toʻqnashuvlarga kuchliroq javob berish imkonini beradi. Shu kabi orttirilgan immunitet jarayoni emlashning asosini tashkil etadi.

Immun sistemasining disfunksiyasi autoimmun kasalliklar, yalligʻlanish kasalliklari va saratonga olib kelishi mumkin. Immunitet tanqisligi immun sistemasi odatdagidan kuchsiz boʻlganida yuzaga keladi, natijada takroriy va hayot uchun xavfli infeksiyalar yuqishi mumkin. Odamlarda immunitet tanqisligi ogʻir kombinatsiyalangan immunitet tanqisligi kabi irsiy kasallik, OIV / OITS kabi orttirilgan kasalliklar yoki immunosupressiv dorilarni qoʻllash natijasida kuzatilishi mumkin. Autoimmunitet giperaktiv immunitet tizimining normal toʻqimalarga xuddi begona organizmlarga hujum qilishi kabi javobi natijasida yuzaga keladi. Keng tarqalgan autoimmun kasalliklarga Hashimoto tiroiditi, revmatoid artrit, 1-tur qandli diabet va tizimli qizil yuguruk kiradi. Immunologiya immun sistemasining barcha jihatlarini oʻrganadi.

Qavatma-qavat himoya

tahrir

Immun sistemasi hoʻjayin organizmni infeksiyalardan har bir qavatda spetsifiklikni oshirish orqali himoya qiladi. Fizik bariyerlar bakteriyalar va viruslar kabi patogenlarning organizmga kirishiga toʻsqinlik qiladi.[1] Agar patogen bu toʻsiqlarni buzib oʻtsa, tugʻma immun sistemasi darhol, ammo spetsifik boʻlmagan javob qaytaradi. Tugʻma immun sistemasi barcha hayvonlarda mavjud.[2] Agar patogenlar tugʻma immunitet reaksiyasidan qochib qutulsa ham, umurtqali hayvonlarda tugʻma reaksiya orqali faollashuvchi ikkinchi himoya qatlami — adaptiv immun sistemasi bor.[3] Bu immun sistemasi patogenni tanib olishni oshirish uchun infeksiya vaqtida oʻz reaksiyasini moslashtiradi. Keyinchalik bu kuchaygan javob reaksiyasi patogen yoʻq qilingandan keyin immunologik xotira shaklida saqlanib qoladi va adaptiv immun sistemasi ushbu patogen bilan har safar toʻqnashganda tezroq va yanada kuchliroq hujumlarni uyishtirishiga imkon beradi.[4][5]

Immun sistemasining tarkibiy qismlari
Tugʻma immun sistemasi tugʻma immun sistemasiAdaptiv immun sistemasi
Javob spetsifik emas Patogen va antigenga mos javob
Toʻqnashuv darhol maksimal javobga olib keladi Toʻqnashuv va maksimal javob oʻrtasidagi kechikish vaqti mavjud
Gumoral va hujayra komponentlar Gumoral va hujayra komponentlar
Immunologik xotira yoʻq Toʻqnashuv immunologik xotiraga olib keladi
Hayotning deyarli barcha shakllarida uchraydi Faqat jagʻli umurtqalilarda uchraydi

Har ikkala turdagi immunitet guruhlari ham immun sistemasining oʻziniki boʻlgan va oʻziniki boʻlmagan molekulalarni tanib olishiga tayanadi. Immunologiyada oʻzikini boʻlgan molekular sifatida immun sistemasi tomonidan tanib olinadigan organizm komponentlariga aytiladi.[6] Aksincha, yot molekulalar begona molekulalar sifatida taniladigan molekulalardir. Yot molekulalarning bir sinfi antigenlar (ilgari antitana generatorlari deb nomlangan) boʻlib, ular maxsus immun retseptorlariga bogʻlanadigan va immun javob chaqiradigan moddalardir.[7]

Yuza bariyerlar

tahrir

Mexanik, kimyoviy va biologik va boshqa bariyerlar organizmlarni infektsiyadan himoya qiladi. Aksariyat barglarning mumsimon kutikulasi, hasharotlarning ekzoskeleti, tuxumlarning tashqi qobigʻi va teri infektsiyaga qarshi mexanik bariyerlarning birinchi himoya qavatidir.[8] Organizmlarni tashqi-muhitdan toʻliq ajratib boʻlmaydi, shuning uchun sistemalardan tana ochiq aʼzolari hisoblangan oʻpka, ichak va siydik-tanosil tizimlari sistemalar tomonidan himoya qiladi. Oʻpkada, yoʻtalish va aksirish nafas yoʻllaridan patogenlar va boshqa irritant moddalarni mexanik ravishda chiqarib tashlaydi. Koʻz yoshlari va siydikning yuvish harakati patogenlarni mexanik ravishda chiqarib yuboradi, respirator va oshqozon-ichak trakti tomonidan chiqariladigan shilliq esa mikroorganizmlarni ushlab qolish uchun xizmat qiladi.[9]

Kimyoviy bariyerlar ham infeksiyadan himoya qiladi. Teri va nafas yoʻllari mikroblarga qarshi peptidlar, masalan, β- defensinlarni chiqaradi.[10] Soʻlak, koʻz yoshlari va ona sutidagi lizotsim va fosfolipaza A2 kabi fermentlar ham antibakterialdir.[11][12] Hayz koʻrishdan keyingi vaginal sekretsiyalar biroz kislotali boʻlgani uchun kimyoviy bariyer sifatida ishlasa, spermada patogenlarni oʻldirish uchun defensin va rux mavjud.[13][14] Oshqozonda xlorid kislotasi yutilgan patogenlarga qarshi kimyoviy himoya vazifasini bajaradi.[15]

Siydik-tanosil va oshqozon-ichak trakti ichidagi kommensal flora oziqa va joy uchun patogen bakteriyalar bilan raqobatlashadi va baʼzi hollarda ular yashaydigan muhitni, masalan, pH yoki temirni oʻzgartirib, biologik toʻsiq vazifasini bajaradi. Natijada, patogenlar soni kasallik keltirib chiqarish uchun yetarli miqdorda boʻlish ehtimoli kamayadi.[16]

Tugʻma immun sistemasi

tahrir

  Organizmga kira olgan mikroorganizmlar yoki toksinlar tugʻma immun sistemasining hujayralari va mexanizmlari bilan toʻqnashadi. Tugʻma javob odatda mikroblar qolip tanuvchi retseptorlar (ingl: pattern recognition receptors — mikroorganizmlarning koʻplab guruhlarida uchraydigan oʻxshash qismlarni tanish) tomonidan tanilganda[17] yoki shikastlangan yoki stressga uchragan hujayralar ogohlantirish signallarini yuborganda boshlanadi[18]. Tugʻma immunitet himoyasi spetsifik emas, yaʼni bu tizimlar patogenlarga umumiy usulda javob qaytaradi.[19] Bu immun sistemasi patogenga qarshi uzoq muddatli immunitetni taʼminlamaydi. Tugʻma immun sistemasi koʻpchilik organizmlarda xoʻjayin himoyasining dominant[2] va oʻsimliklarda yagona sistemadir.[20]

Immun sezgirlik

tahrir

Tugʻma immun sistemasidagi hujayralar patogenlar tomonidan ishlab chiqarilgan molekulyar tuzilmalarni tanib olish uchun qolip tanuvchi retseptorlardan foydalanadi[21]. Ular, asosan, dendritik hujayralar, makrofaglar, monotsitlar, neytrofillar va epiteliy hujayralari kabi tugʻma immun tizimining hujayralari tomonidan chiqariladigan oqsillar[19][22] boʻlib ikki guruhdagi molekulalarni aniqlash uchun xizmat qiladi. Ular patogenga aloqador molekulyar qoliplar (PAMQ) — mikrobial patogenlar bilan bogʻliq boʻlgan va hujayra shikastlanishi yoki hujayra oʻlimi paytida ajralib chiqadigan xoʻjayin hujayralarining tarkibiy qismlari bilan bogʻliq — jarohatga aloqador molekulyar qoliplardir (JAMQ).[23]

Hujayradan tashqari yoki endosomal PAMQlarni tanib olish tollga oʻxshash retseptorlar (TLR) deb nomlanuvchi transmembran oqsillari orqali amalga oshiriladi.[24] TLRlar ularga qiyshiq odatiy strukturaviy motiv beruvchi leytsinga boy takrorlashlar (LRR) ega.[25] Tollsimon retseptorlar birinchi marta Drosophilada topilgan va sitokinlar sintezi hamda sekretsiyasini va tugʻma yoki adaptiv immunitet reaksiyalari uchun zarur boʻlgan boshqa xoʻjayin mudofaa dasturlarini faollashtiradi. Odamlarda oʻnta tollsimon retseptorlar aniqlangan.[26]

Tugʻma immun sistemasidagi hujayralar ichida infeksiyani yoki hujayra shikastlanishini taniydigan qolip tanuvchi retseptorlar (PRRs) mavjud. Ushbu „sitosolik“ retseptorlarning uchta asosiy sinfiga NODsimon retseptorlar, RIGsimon retseptorlar va sitosolik DNK sensorlar mansubdir.[27]

Tugʻma immun hujayralari

tahrir
 
Oddiy sirkulyatsiya qiluvchi inson qonining skanerli elektron mikroskopdagi tasviri. Tasvirda qizil qon tanachalari, bir nechta kichik oq qon hujayralari, shu jumladan limfotsitlar, monotsitlar, neytrofillar va koʻplab mayda disk shaklidagi trombotsitlarni koʻrish mumkin.

Baʼzi leykotsitlar (oq qon hujayralari) mustaqil, bir hujayrali organizmlar kabi harakat qiladi va tugʻma immun sistemasining ikkinchi tarmogʻi hisoblanadi. Tugʻma leykotsitlarga "professional" fagotsitlar (makrofaglar, neytrofillar va dendritik hujayralar) kiradi. Bu hujayralar kattaroq patogenlarga jismoniy hujum qilish orqali yoki mikroorganizmlarni yutib, keyin oʻldirish orqali patogenlarni taniydi va yoʻq qiladi. Tugʻma javobda ishtirok etadigan boshqa hujayralar orasida tugʻma limfoid hujayralar, semiz hujayralari, eozinofillar, bazofillar va tabiiy killerlar mavjud.[28]

Fagotsitoz patogenlar yoki zarralarni yutib yuboradigan fagotsitlar tomonidan amalga oshiriladigan hujayraviy tugʻma immunitetning muhim xususiyatidir. Fagotsitlar odatda patogenlarni topish maqsadida tanani kuzatuvga oladi, lekin sitokinlar tomonidan spetsifik joylarga chaqirilishi ham mumkin.[29] Patogen fagotsit tomonidan yutilganidan soʻng, u fagosoma deb ataladigan hujayradagi vezikulaga tushadi va keyinchalik u lizosoma deb ataladigan boshqa pufakcha bilan birlashib, fagolizosoma hosil qiladi. Patogen ovqat hazm qilish fermentlarining faolligi yoki fagolizosomaga respirator portlashi natijasida chiqariladigan erkin radikallar tufayli nobud boʻladi.[30][31] Fagotsitoz oziqa moddalarini oʻzlashtirish usuli sifatida rivojlandi va uning roli patogenlarni yutish orqali himoya mexanizmgacha kengaydi.[32] Fagotsitoz xoʻjayn himoyasining eng qadimgi shaklidir, chunki fagotsitlar ham umurtqali, ham umurtqasiz hayvonlarda aniqlangan.[33]

Neytrofillar va makrofaglar fagotsitlar boʻlib, ular patogenlarni ortidan quvish uchun tana boʻylab kezib yuradilar.[34] Neytrofillar odatda qon oqimida boʻladi va fagotsitlarning eng koʻp turi hisoblanib, umumiy sirkulyatsiyadagi leykotsitlarning 50-60 % ni tashkil qiladi.[35] Yalligʻlanishning oʻtkir fazasida neytrofillar xemotaksis jarayonida yalligʻlanish joyiga oʻtadi va odatda infeksiya joyiga keladigan birinchi hujayralardir. Makrofaglar toʻqimalarda joylashgan koʻp funksiyali hujayralar boʻlib, fermentlar, kompliment oqsillari va sitokinlarni oʻz ichiga olgan bir qator kimyoviy moddalar ishlab chiqaradi, shu bilan birga ular tanani eskirgan hujayralar va boshqa qoldiqlardan tozalovchi hamda antigen taqdim qiluvchi hujayralar sifatida esa adaptiv immunitet tizimini faollashtiradi.[36]

Dendritik hujayralar — tashqi muhit bilan aloqada boʻladigan toʻqimalardagi fagotsitlardir; shuning uchun ular asosan teri, burun, oʻpka, oshqozon va ichaklarda joylashgan.[37] Ular neyronal dendritlarga oʻxshashligi uchun shunday nomlangan, chunki ikkalasi ham ingichka uchli soxta oyoqchalarga ega. Dendritik hujayralar toʻqimalar bilan tugʻma va adaptiv immun sistemalari oʻrtasida koʻprik boʻlib xizmat qiladi, chunki ular T hujayralariga antigenlarni taqdim etadi. T hujayralar adaptiv immunitet tizimining asosiy hujayralaridan biridir.[37]

Granulotsitlar sitoplazmasida granulalar saqlovchi leykotsitlardir. Ushbu toifaga neytrofillar, semiz hujayralari, bazofillar va eozinofillar kiradi. Semiz hujayralari biriktiruvchi toʻqimalarda va shilliq pardalarda joylashgan boʻlib, yalligʻlanish reaktsiyalarini regulyatsiya qiladi.[38] Ular koʻpincha allergiya va anafilaksiya bilan aloqador boʻladi.[35] Bazofillar va eozinofillar neytrofillarga oʻxshash. Ular parazitlardan himoya qiluvchi kimyoviy mediatorlarni ajratib chiqaradi va allergik reaksiyalarda, masalan, astmada muhim rol oʻynaydi.[39]

Tugʻma limfoid hujayralar (ingl: innate lymphoid cells — ILC) umumiy limfoid progenitor hujayralaridan kelib chiqadigan va limfoid naslga tegishli boʻlgan tugʻma immunitet hujayralari guruhidir. Ushbu hujayralar rekombinatsiyani faollashtiruvchi gen yoʻqligi tufayli antigen-spetsifik B yoki T hujayra retseptorlari (TCR) yetishmasligi bilan belgilanadi. ILClar miyeloid yoki dendritik hujayra markerlarini namoyon etmaydi.[40]

Tabiiy killerlar (TK) tugʻma immun tizimining tarkibiy qismi boʻlib, mikroblarga bevosita hujum qilmaydigan limfotsitlardir.[41] Aksincha, TKlar oʻsma hujayralari yoki virus yuqtirgan hujayralar kabi jarohatlangan xoʻjayin hujayralarini yoʻq qiladi va bunday hujayralarni „yetishmayotgan oʻz“ (ingl: missing self) deb nomlanuvchi holat orqali tanib oladi. Bu atama MHC I (asosiy gistomoslik kompleksi) deb ataladigan hujayra yuzasi markerining hujayralarda kam miqdorda namoyon etilishi bilan tavsiflanadi. Bu holat xoʻjayin hujayralarining virusli infeksiyalar bilan zararlanishida kuzatiladi.[42] Normal tana hujayralari TKlar tomonidan tanib olinmaydi va hujumga uchratilmaydi, chunki ular xoʻjayin MHC antigenlarini oʻzida ishlab chiqaradi. Ushbu MHC antigenlari tabiiy killer immunoglobulin retseptorlari tomonidan tanib olinadi va TKlar ularga tegmaydi.[43]

Yalligʻlanish

tahrir

Yalligʻlanish immunitet tizimining infeksiyaga eng birinchi javoblaridan biridir.[44] Yalligʻlanish belgilariga toʻqimalarga qon oqimining koʻpayishi natijasida yuzaga keladigan qizarish, shish, mahalliy harorat va ogʻriq kiradi. Yalligʻlanish eykosanoidlar va sitokinlar tomonidan chaqiriladi, ular oʻz navbatida shikastlangan yoki infeksiyalangan hujayralar tomonidan ishlab chiqariladi. Eykosanoidlarga isitma va yalligʻlanish bilan bogʻliq boʻlgan qon tomir kengayishini keltirib chiqaradigan prostaglandinlar va maʼlum turdagi oq qon hujayralarini (leykotsitlar) jalb qiluvchi leykotrienlar kiradi.[45][46] Keng tarqalgan sitokinlar orasida leykotsitlar oʻrtasidagi aloqa uchun masʼul boʻlgan interleykinlar; xemotaksisga yordam beruvchi xemokinlar va hujayralarda oqsil sintezini toʻxtatuvchi viruslarga qarshi taʼsirga ega boʻlgan interferonlar mavjud.[47] Oʻsish omillari va sitotoksik omillar ham ajratilishi mumkin. Ushbu sitokinlar va boshqa kimyoviy moddalar immunitet hujayralarini infeksiya joyiga jalb qiladi va patogenlar yoʻqotilgandan keyin har qanday shikastlangan toʻqimalarni davolashga yordam beradi.[48] Inflammasomalar deb ataladigan qolip tanuvchi retseptorlar sitosolik PAMQ va JAMQlarga javoban hosil boʻlgan koʻp oqsilli komplekslar (NLR, ASC adapter oqsili va prokaspaza-1 effektor molekulasidan iborat) hisoblanadi. Ularning vazifasi yalligʻlanish sitokinlari boʻlgan IL-1b va IL-18ning aktiv formalarni hosil qilishdir.[49]

Gumoral himoya

tahrir

Komplement tizimi biokimyoviy kaskad boʻlib, begona hujayralar yuzalariga hujum qiladi. U 20 dan ortiq turli xil oqsillarni oʻz ichiga oladi va antitanalar tomonidan patogenlarni oʻldirish jarayonini „toʻldirgani“ uchun shunday nomlangan. Komplement tugʻma immun javobning asosiy gumoral komponenti hisoblanadi.[50][51] Koʻpgina turlar, jumladan, oʻsimliklar, baliqlar va baʼzi umurtqasizlar kompliment sistemasiga ega.[52] Odamlarda bu immun javobi komplementning ushbu mikroblarga yopishgan antitanalarga bogʻlanishi yoki komplement oqsillarining mikroblar yuzasidagi uglevodlar bilan bogʻlanishi orqali faollashadi. Bu tanib olish signali tez oʻldirish jarayonini ishga tushiradi.[53] Bu javobning tezligi kompliment oqsillarining ketma-ket proteolitik faollashuvidan keyin sodir boʻladigan signal amplifikatsiyasi natijasidir. Komplement oqsillari dastlab mikrob bilan bogʻlangandan soʻng, ularning proteaza faolliginiyati aktivlashadi, bu esa oʻz navbatida boshqa komplement proteazalarini faollashtiradi va shu kabi davom etadi. Bu musbat feedback orqali nazorat qilinadigan va dastlabki signalni amplifikatsiya qiladigan katalitik kaskadni hosil qiladi.[54] Kaskad immun hujayralarini oʻziga jalb qiladigan peptidlar sinteziga, qon-tomir oʻtkazuvchanligining oshishiga va patogen yuzasini opsonizatsiya (qoplanishi) qilinishiga olib keladi. Komplement depozitsiyasi plazma membranasi butunligini buzgan holda hujayralarni bevosita oʻldirishi ham mumkin.[50]

Adaptiv immun sistemasi

tahrir
 
Birlamchi immun javobdagi jarayonlarning umumiy mexanizmi

Adaptiv immun sistemasi birinchi boʻlib dastlabki umurtqali hayvonlarda rivojlangan va immunologik xotira bilan bir qatorda kuchli immunitetg imkon bergan. Bunda har bir patogen nishon antigen tomonidan „eslab qolinadi“.[55] Adaptiv immun javob antigen-spetsifik boʻlib, antigen taqdim etish jarayoni davomida maxsus yot antigenlarni tanib olishni talab qiladi. Antigen spetsifikligi maʼlum patogenlar yoki patogen bilan kasallangan hujayralarga moslashtirilgan javoblarni shakllantirishga imkon beradi. Ushbu moslashtirilgan javoblarni chiqarish xususiyati „xotira hujayralari“ tomonidan saqlanib turadi. Agar patogen organizmga bir necha marta yuqsa, spetsifik xotira hujayralari uni tezda yoʻq qilishda foydalaniladi.[56]

Antigenni tanib olish

tahrir

Adaptiv immun sistemasi hujayralari leykotsitlarning maxsus turi limfotsitlar hisoblanadi. B va T hujayralar limfotsitlarning asosiy turlari boʻlib, suyak koʻmigidagi gematopoetik asos hujayralaridan kelib chiqadi.[57] B hujayralar gumoral immun javobda, T hujayralari esa hujayraviy immun javobda ishtirok etadi. T killerlar faqat I sinf MHC molekulalari bilan bogʻlangan antigenlarni taniydi, T helperlar va regulyator T hujayralari esa faqat II sinf MHC molekulalari bilan bogʻlangan antigenlarni taniydi. Antigen taqdim etishning ushbu ikkita mexanizmi ikki xil T hujayralarining turli vazifalarini aks ettiradi. Uchinchi, γδ T hujayralarining kichik subtipi boʻlib, MHC retseptorlari bilan bogʻlanmagan antigenlarni taniydi[58] Ikki tomonlama musbat T hujayralari ayrisimon bezdagi turli xil oʻziniki boʻlgan antigenlar bilan toʻqnashadi, bunda yod uning ayrisimon bezda rivojlanishi va faoliyati uchun zarurdir.[59] Bundan farqli oʻlaroq, B limfotsit antigen spetsifik retseptori B limfotsitlar yuzasida boʻladigan antitana molekulasi hisoblanadi va antigen protsessing jarayonlarisiz nativ (qayta ishlanmagan) antigenlarni taniydi. Bu kabi antigenlar patogenlar sirtida uchrovchi yirik molekulalar boʻladi, lekin tashuvchi molekula bilan birikkan kichik gaptenlar ham antigen boʻlishi mumkin.[60] B limfotsitlarning har bir nasli turlicha antitana chiqaradi, shuning uchun B limfotsit antigen retseptorlarining ummumiy toʻplami inson tanasi ishlab chiqarishi mumkin boʻlgan barcha antitanalarni ifodalaydi[57]. B yoki T limfotsitlar oʻzlariga tegishli antigenlar bilan toʻqnashishganda, ular boʻlinadi va oʻsha antigenni nishonga oluvchi klon hujayralar hosil qiladi. Bu klonal seleksiya deyiladi[61]

T-limfotsitlarga antigen taqdimoti

tahrir

B limfotsitlar ham T limfotsitlar ham oʻzida maxsus nishonlarni taniydigan retseptor molekulalarni saqlaydi. T limfotsitlar faqatgina antigenlar (patogenning kichik fraksiyalari) qayta ishlangach va MHC molekulalari bilan birgalikda taqdim etilganidan soʻng yot nishon (masalan patogen)ni taniydi[62]

Hujayraviy immunitet

tahrir

T limfotsitlarning ikkita asosiy kichik guruhi mavjud: T killerlar va T helperlar. Bundan tashqari, immun reaksiyasini modulyatsiya qilishda rol oʻynaydigan regulyator T limfotsitlar ham mavjud.[63]

T killerlar

tahrir

T killerlar viruslar (va boshqa patogenlar) bilan zararlangan hamda shikastlangan yoki disfunksional hujayralarni oʻldiradigan T limfotsitlarning kichik guruhidir.[64] B limfotsitlarida boʻlgani kabi, T limfotsitning har bir turi har xil antigenni taniydi. T killerlar I sinf MHC molekulalari bilan kompleks hosil qilgan spetsifik antigenga T limfotsitlar retseptori orqali bogʻlangach faollashadi. Ushbu MHC — antigen kompleksini tanib olinishida CD8 deb ataladigan T limfotsitdagi ko-retseptori yordamga keladi. Keyin T limfotsitlar butun tana boʻylab I sinf MHC retseptorlari bilan bogʻlangan antigenlarni izlashga tushishadi. Faollashgan T limfotsitlar shunday hujayralar bilan kontaktda boʻlganda, oʻzidan sitotoksinlar ajratadi va masalan perforin sitotoksini hujayra membranasida teshiklar hosil qiladi. Granulizin (proteaza) deb ataladigan boshqa toksinning hujayraga kirishi nishon hujayrani apoptozga uchratadi.[65] Viruslar replikatsiyasining oldini olishda xoʻjayin hujayralaeining T limfotsitli oʻldirilishi muhim rol oʻynaydi. T limfotsit faollashuvi qattiq boshqarib turiladi va odatda juda kuchli MHC/antigen faollashish signalini yoki T helperlar tomonidan taqdim etiladigan qoʻshimcha faollashtirish signallarini talab qiladi (pastga qarang).[65]

T helperlar

tahrir

T helperlar ham tugʻma ham adaptiv immun javoblarini regulyatsiya qiladi va maʼlum bir patogenga organizm qanday javob qaytarishini belgilab beradi.[66][67] Bu hujayralarda sitotoksik faollik yoʻq va zararlangan hujayralar yoki patogenlarni toʻgʻridan toʻgʻri yoʻq qilmaydi. Buning oʻrniga ular boshqa hujayralarni ushbu vazifalarni bajarishga yoʻnaltirish orqali immun reaktsiyasini nazorat qiladilar.[68]

T helperlar yuzassida II sinf MHC molekulalari bilan bogʻlangan antigenni taniydigan T retseptorlar saqlaydi. MHC/antigen kompleksi, shuningdek, T helperning CD4 ko-retseptorlari tomonidan ham taniladi. Bu ko-retseptor T limfotsitlar aktivatsiyasi uchun maʼsul boʻlgan T limfotsit molekulalarini jalb etadi. T helperlar MHC /antigen kompleksi bilan T killerlarga qaraganda kuchsiz bogʻlanishga ega. Yaʼni T helperni faollashtirish uchun uning koʻplab retseptorlari MHC/antigen kompleksi bilan bogʻlanishi kerak. Ammo, T killerning yagona MHC/antigen kompleksi bilan bogʻlanishi uni faollashtira oladi. T helperlar faollashishi uchun shuningdek ular antigen taqdim etuvchi hujayralar bilan uzoqroq muddat aloqada boʻlish kerak[69] Tinchlik holatida boʻlgan T helperlarning faollashuvi koʻplab hujayralar faoliyatiga taʼsir koʻrssatuvchi sitokinlar ajralishiga sabab boʻladi. T helperlar tomonidan ajratilgan sitokin signallari makrofaglar mikrobitsidal funksiyasini va T killerlar faoliyatini kuchaytiradi.[70] Bundan tashqari, T helper aktivatsiyasi T limfotsitlar yuzasidagi molekular miqdorini koʻpaytiradi. Bunday molekulalardan biri CD40 ligand boʻlib, antigen hosil qiluvchi B limfotsitlar faollashishida qoʻshimcha stimulyatsiyalovchi signal vazifasini oʻtaydi.[71]

Gamma delta T limfotsitlar

tahrir

Gamma delta T limfotsitlar (γδ T limfotsitlar) CD4+ va CD8+ (αβ) T limfotsitlarga nisbatan muqobil T limfotsit retseptorlarini tutadi va T helperlar, sitotoksik T limfotsitlar va tabiiy killerlarga oʻxshash xususiyatga ega boʻladi. γδ T limfotsitlarda javob reaksiyalari hosil boʻladigan holatlar toʻliqligicha maʼlum emas. Boshqa anʼanaviy boʻlmagan oʻzgarmas TCRlarga ega limfotsitlar (masalan, CD1d retseptori bilan chegaralangan tabiiy T killerlar) kabi γδ T limfotsitlar tugʻma va adaptiv immunitet orasida turadi.[72] Bir tomondan γδ T limfotsitlar adaptiv immun tizimi sifatida TCR genlarining joylashuvini oʻzgartirish orqali retseptorlar xilma-xilligini oshiradi va xotira fenotipini rivojlantiradi. Boshqa tomondan cheklangan TCR yoki tabiiy killer retseptorlari qolip tanuvchi retseptorlar vazifasini bajarib, tugʻma immun sistemasi guruhi boʻla oladi. Misol uchun, koʻp miqdordagi Vγ9/Vδ2 T limfotsitlar mikroblarda koʻp uchrovchi molekulalarga soatlar ichida javob qaytaradi va epiteliydagi Vδ1+ T limfotsitlar taʼsirlangan epiteliy hujayralariga javob qaytaradi.[58]

Gumoral immun javobi

tahrir
 
Antitana ikkita ogʻir va ikkita yengil zanjirdan iborat. Yagona oʻzgaruvchan qism oʻzi mos keladigan antigenni tanishga imkon beradi.[73]

B limfotsitlar sirtidagi antitanalar patogenni aniqlagach uning maxsus yot antigeni bilan bogʻlanadi.[74] Bu antigen/antitana kompleksi keyin B hujayralar tomonidan yutiladi va u peptidlarga proteoliz qilinadi. B limfotsitlar keyin bu antigenik peptidlarni yuzasidagi II sinf MHC molekulalari orqali hujayra sirtiga chiqaradi. Bu MHC va antigen kombinatsiyasi mos T helperni oʻziga jalb qiladi. Natijada bu T helper oʻzidan limfokinlar ajratadi va oʻsha B limfotsitni faollashtiradi.[75] Keyin B limfotsitlar boʻlinib koʻpaygan sayin, uning avlodlari (plazma hujayralar) oʻsha antigenni tanuvchi millionlab nusxadagi antitanalarni sekretsiya qiladi. Bu antitanalar qon plazmasi va limfada aylanib yuradi va bu antigenlarni ajratuvchi patogenlarga bogʻlanadi va yoki kompliment aktivatsiyasi orqali yoʻqotish uchun belgilanadi yoki fagotsitlar tomonidan yutilib yoʻqotiladi. Antitanalar bosqinchilarni toʻgʻridan toʻgʻri bakterial toksinlarni bogʻlash orqali yoki bakteriya hamda viruslar hujayraga kirish uchun foydalanadigan retseptorlarni oʻzgartirish orqali neytrallashi ham mumkin.[76]

Yangi tugʻilgan chaqaloqlar oldin mikroblar bilan toʻqnashmagan va infeksiyaga chalinish uchun moyil boʻladi. Ona tomonidan bir necha bosqichdagi himoya taʼminlanadi. Homiladorlik davrida IgG antitanalari onadan bolaaga platsenta orqali oʻtkaziladi va natijada bola tugʻilganda uning antitanalari (antigen spetsifikligi onaniki bilan bir xil) miqdori yuqori darajada boʻladi.[77] Koʻkrak suti yoki ogʻiz suti tarkibida antitanalar boʻlib, chaqaloq oshqozon-ichak traktida bola oʻzining antitanalrini sintezlaguncha bakteriyal infeksiyalarga qarshi himoya vazifasini bajarib turadi.[78] Bu passiv immunitet hisoblanadi. Chunki chaqaloq aslida hech qanday xotira hujayralari yoki antitanlar hosil qilmaydi shunchaki ularni olib turadi. Bu passiv immunitet odatda qisqa muddatli boʻlib, bir necha kundan bir necha oylargacha davom etadi. Tibbiyotda himoyalovchi paasssiv immunitet bir individdan ikkinchisiga sunʼiy ravishda olib oʻtkaziladi.[79]

Immunologik xotira

tahrir

B va T limfotsitlar faollashganda va koʻpaya boshlaganda, ular avlodlarining bir qismi uzoq yasshovchi xotira hujayralariga aylanadi. Bir jonzod hayoti davomida har bir toʻqnashgan spetsifik patogenini eslab qoladi va agar patogen qayta aniqlansa, kuchli javob qaytaradi. Bu „adaptiv“ holat boʻlib, organizm hayoti davomida uni oʻsha patogenga moslashishga va kelajakdagi infeksiyalarga tayyor turishiga yordam beradi. Immunologik xotira passiv qisqa muddatli yoki faol uzoq muddatli xotira shaklida boʻlishi mumkin.[80]

Fiziologik regulyatsiya

tahrir
 
Patogenning dastlabki toʻqnashishidan (yoki birinchi vaksinatsiya) boshlab faol immunologik xotira rivojlanishi va ushlab turilishigacha boʻlgan muddat.

Immun tizimi organizmdagi fiziologik regulyatsiyaning koʻp jihatlarida ishtirok etadi. Immun sistemasi endokrin[81][82] va nerv sistemasi[83][84][85] kabi boshqa tizimlar bilan chambarchas bogʻlangan. Immun sistemasiembrionogenezda (embrionning rivojlanishi), shuningdek, toʻqimalarning tiklanishi va regeneratsiyada ham hal qiluvchi rol oʻynaydi.[86]

Gormonlar

tahrir

Gormonlar immun tizimining sezgirligini oʻzgartirib, immunomodulyator sifatida harakat qilishi mumkin. Masalan, ayol jinsiy gormonlari ham adaptiv[87], ham tugʻma immun reaksiyalarining maʼlum immunostimulyatorlari hisoblanadi.[88] Qizil yugurik kabi baʼzi avtoimmun kasalliklar ayollarda koʻproq kuzatiladi va boshlanish davri koʻpincha balogʻat yoshiga toʻgʻri keladi. Bunga teskari, testosteron kabi erkaklik jinsiy gormonlari immunosupressiv taʼsirga ega koʻrinadi.[89] Prolaktin, oʻsish gormoni va D vitamini kabi gormonlar ham immun tizimini regulyatsiya qiladi.[90][91]

D vitamini

tahrir

Hujayraviy tadqiqotlar D vitaminining retseptorlari va immun sistemasida qandaydir vazifasi borligini koʻrsatsa-da, D vitamini yetishmovchiligi immun kasalliklari xavfini oshirishi yoki D vitaminli qoʻshimchalar immun kasalliklari xavfini kamaytirishi toʻgʻrisida klinik isbot mavjud emas.[92] Amerika Qoʻshma Shtatlari Tibbiyot Institutining 2011-yilgi hisobotida aytilishicha, „immun sistemasi funksiyasi, autoimmun kasalliklar va infeksiyalarga aloqador oqibatlarni kalsiy yoki vitamin D qabul qilish bilan bogʻlab boʻlmaydi va koʻpincha baxs-munozaralidir“.[93]

Uyqu va dam olish

tahrir

Immun sistemasi uyqu va dam olish tomonidan taʼsirlanadi va uyqudan qolish immun funksiyasiga zararli taʼsir etadi[94] Infeksiyaga javoban hosil boʻlgan interleykin-1 va oʻsmani nekrozlovchi faktor α kabi sitokinlar kompleks feedback xalqalarida ishtirok etadi va tez koʻz harakati boʻlmagan (REM) uyquni regulyatsiya qilishda rol oʻynaydigan koʻrinadi[95] Shunday qilib, infeksiyaga qarshi immun reaksiyasi uyqu siklining oʻzgarishiga, shu jumladan REM uyqusiga nisbatan sekin toʻlqinli uyquning oshishiga olib kelishi mumkin.[96]

Kam uxlaydigan odamlarda yaxshi dam olgan odamlarga qaraganda faol emlashlarning taʼsiri pasayishi, antitana ajralishining kamayishi va immun javobining kuchsiz boʻlishi kuzatiladi.[97] Bundan tashqari, NFIL3 kabi oqsillar ham T limfotsitlar differensiatsiyasi va ham sirkad ritmi bilan chambarchas bogʻliqligi koʻrsatilgan. Kam uxlash tufayli paydo boʻladigan tabiiy yorugʻlik va qorongʻulik sikllarining buzilishi bu oqsillarga taʼsir etadi..Ushbu buzilishlar yurak kasalliklari, surunkali ogʻriqlar va astma kabi surunkali kasalliklarning kuchayishiga olib kelishi mumkin.[98]

Uyqu yetishmasligining yuqoridagi salbiy oqibatlaridan tashqari, uyqu va u bilan oʻzaro bogʻlangan sirkad tizimi ham tugʻma, ham adaptiv immunitet funksiyalariga kuchli regulyator taʼsirlari borligi koʻrsatib oʻtilgan. Birinchidan, sekin uyquning erta bosqichida qonda kortizol, epinefrin va norepinefrin darajasining keskin pasayishi qonda leptin, gipofiz oʻsish gormoni va prolaktin gormonlari miqdori oshishiga olib keladi. Ushbu signallar yalligʻlanishga qarshi sitokinlar interleykin-1, interleykin-12, TNF-alfa va IFN-gamma ishlab chiqarish orqali yalligʻlanishga qarshi holatni chaqiradi. Bu sitokinlar immun hujayralarining faollashishi, proliferatsiyasi va differensiatsiyasi kabi immun funksiyalarini stimullaydi. Sekin-asta rivojlanayotgan adaptiv immun javobi davrida, yosh va markaziy xotira T limfotsitlari kabi differensatsiyalashmagan yoki kamroq differentsiatsiyalashgan hujayralar miqdori eng yuqqori darajada boʻladi. Ushbu taʼsirlarga qoʻshimcha ravishda, oʻsha vaqtda ishlab chiqarilgan gormonlar muhiti (leptin, gipofiz oʻsish gormoni va prolaktin) antigen taqdim etuvchi hujayralar va T-limfotsitlar oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirni, Th1/Th2 sitokin balansining bir tomonga Th1 tomoniga siljishini, umumiy Th hujayralari proliferatsiyasini va limfa tugunlariga yosh T hujayralarining migratsiyasini oshiradi. Bundan tashqari bu holat Th1 immun javoblarini hosil qilish orqali uzoq yashovchi immun hujayralari shakllanishini kuchaytiradi deb ham hisoblanadi.[99]

Uygʻoqlik paytida sitotoksik tabiiy killerlar va sitotoksik T-limfotsitlar kabi differentsiatsiyalashgan effektor hujayralar har qanday patogenlarga qarshi samarali javob qaytarish uchun eng koʻp miqdorga yetadi. Yalligʻlanishga qarshi molekulalar, masalan, kortizol va katexolaminlar, uygʻoq faol vaqtlarda ham eng koʻp miqdorda boʻladi. Yalligʻlanish uygʻoqlikda sodir boʻladigan boʻlsa, jiddiy aqliy va jismoniy buzilishlarga olib keladi. Melatonin mavjudligi sababli yalligʻlanish uyqu vaqtida ham paydo boʻlishi mumkin. Yalligʻlanish juda koʻp oksidlovchi stressni keltirib chiqaradi va uxlash vaqtida melatonin mavjudligi yalligʻlanish davomida erkin radikal ishlab chiqarilishiga faol qarshi turadi.[100][101]

Tuzalish va regeneratsiya

tahrir

immun sistemasi ayniqsa tugʻma komponenetlar shikastlanishdan keyingi toʻqima tuzalishida muhim rol oʻynaydi. Asosiy ishtirokchilarga makrofaglar va neytrofillar kiradi, ammo boshqa hujayraviy aktyorlar, jumladan γδ T hujayralari, tugʻma limfoid hujayralar (ILC) va regulyator T hujayralari (Tregs) ham muhimdir. Immun hujayralari plastikligi va yalligʻlanish oldi va yalligʻlanishga qarshi signallar oʻrtasidagi muvozanat effektiv toʻqima tuzalishining muhim jihatlari hisoblanadi. Immunitet komponentlari va yoʻllari regeneratsiyada masalan amfibiyalarda aksolotl muchalarining regeneratsiyasida ham ishtirok etadi. Bir gipotezaga koʻra, regeneratsiyaga qodir organizmlar (masalan, aksolotllar) regeneratsiya qila olmaydigan organizmlarga qaraganda immuniteti kuchsizroq boʻladi.[102]

Odam immun sistemasining buzilishlari

tahrir

Organizm himoyasining buzilishlari sodir boʻlishi mumkin va bu uchta keng toifaga boʻlinadi: immunitet tanqisligi[103], autoimmun holatlar[104] va gipersezuvchanliklar.[105]

Immun tanqisliklari

tahrir

Immunitet tanqisligi immun sistemasining bir yoki bir nechta tarkibiy qismlari nofaol boʻlganda yuzaga keladi. Immun tizimining patogen mikroorganizmlarga javob qaytarish qobiliyati yoshlarda va qariyalarda kuchsiz boʻladi, immun qarish tufayli immun reaksiyalari taxminan 50 yoshdan keyin pasaya boshlaydi.[106][107] Rivojlangan mamlakatlarda semirish, alkogolizm va giyohvand moddalarni isteʼmol qilish immunitetning zaiflashishiga sabab boʻlsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda toʻyib ovqatlanmaslik immunitet tanqisligining eng keng tarqalgan sababidir.[107] Yetarli oqsilga ega boʻlmagan ovqatlar hujayraviy immunitet, komplement faolligi, fagotsitlar funksiyasi, IgA antitanalari konsentratsiyasi va sitokin ishlab chiqarishning buzilishiga sabab boʻladi. Bundan tashqari, erta yoshda ayrisimon bezning genetik mutatsiyasi yoki jarrohlik yoʻli bilan olib tashlanishi ogʻir immun tanqisligi va infektsiyaga yuqori moyillikka olib keladi.[108] Immun tanqisligi irsiy yoki „orttirilgan“ boʻlishi mumkin.[109] Ogʻir kombinatsiyalangan immunitet tanqisligi kam uchraydigan irsiy kasallik boʻlib, koʻp sonli genetik mutatsiyalar natijasida funksional T va B limfotsitlari rivojlanishining buzilishi bilan tavsiflanadi.[110] Fagotsitlarning patogenlarni yoʻq qilish qobiliyati pasaygan holatga irsiy yoki tugʻma immun tanqisligi hisoblangan surunkali granulomatoz kasalligi misol boʻladi. OITS va saratonning ayrim turlari orttirilgan immun tanqisligini keltirib chiqaradi.[111][112]

Autoimmunitet

tahrir
 
Autoimmun kasallik hisoblangan revmatoid artrit tufayli qoʻl boʻgʻimlari shishgan va deformatsiyalangan

Haddan tashqari aktiv immun reaksiyalari immunitet disfunksiyasining ikkinchi uchini, xususan, autoimmun kasalliklarni tashkil qiladi. Bunda immun sistemasi oʻziniki boʻlgan va yot qismlarni taniy olmaydi va tananing bir qismiga xujum qiladi. Normal holatlarda koʻplab T limfotsitlar va antitanalar oʻziniki boʻlgan peptidlar bilan reaksiyaga kirishadi.[113] Ixtisoslashgan hujayralar vazifalaridan biri (timus va suyak koʻmigida joylashgan) yosh limfotsitlarni butun tana boʻylab ishlab chiqarilgan oʻziniki boʻlganantigenler bilan taʼminlash va oʻziniki boʻlganantigenlerni taniydigan hujayralarni yoʻq qilish, autoimmun holatni oldini olishdir.[114] Keng tarqalgan autoimmun kasalliklarga Hashimoto tiroiditi,[115] revmatoid artrit,[116] 1-tur qandli diabet,[117] va tizimli qizil yuguruk kiradi.[118]

Gipersezuvchanlik

tahrir

Gipersezuvchanlik bu tananing oʻz toʻqimalariga zarar yetkazadigan immun reaksiyasidir. U yuqori sezuvchanlik reaksiyasining mexanizmi va vaqtiga asoslangan holda toʻrtta sinfga boʻlinadi (I- IV tiplar). I tipdagi gipersezuvchanlik darhol yoki anafilaktik reaksiya boʻlib, koʻpincha allergiya bilan bogʻliq boʻladi. Simptomlari yengil noqulaylikdan oʻlimgacha boʻlishi mumkin. I tipdagi gipersezuvchanlik IgE tomonidan paydo qilinadi. IgE antigen bilan bogʻlanganda semiz hujayralari va bazofillarning degranulyatsiyasi sodir boʻladi.[119] II tip gipersezuvchanlik antitanalar organizm oʻz hujayralaridagi antigenler bilan bogʻlanib, ularni yoʻq qilish uchun belgilaganda yuzaga keladi. Bu antitanaga bogʻliq (yoki sitotoksik) gipersezuvchanlik deb ham ataladi va IgG va IgM antitanalari vositachiligida yuzaga keladi.[119] Turli toʻqimalarda toʻplangan immun komplekslar (antigenlar, komplement oqsillari va IgG hamda IgM antitanalarining yigʻindisi) III tipdagi gipersezuvchanlik reaksiyalarini qoʻzgʻatadi.[119] IV tip gipersezuvchanlik (hujayraviy yoki kechiktirilgan gipersezuvchanlik sifatida ham maʼlum) rivojlanishi odatda ikki-uch kun davom etadi. IV turdagi reaksiyalar koʻplab autoimmun va yuqumli kasalliklarda ishtirok etadi, ammo kontakt dermatit rivojlanishida ham rol oʻynashi mumkin. Ushbu reaksiyalar T limfotsitlari, monositlar va makrofaglar tomonidan amalga oshiriladi.[119]

Idiopatik yalligʻlanish

tahrir

Yalligʻlanish immun sistemasining infeksiyaga dastlabki javoblaridan biridir,[44] ammo u nomaʼlum sabab tufayli ham paydo boʻlishi mumkin.

Yalligʻlanish shikastlangan yoki infeksiyalangan hujayralar tomonidan chiqariladigan eykosanoidlar va sitokinlar tomonidan hosil qilinadi. Eykosanoidlar orasida isitma va yalligʻlanishda qon tomirlarining kengayishini keltirib chiqaradigan prostaglandinlar va baʼzi oq qon hujayralarini (leykotsitlar) jalb qiluvchi leykotrienlar kiradi.[45][46] Keng tarqalgan sitokinlarga leykotsitlar oʻrtasidagi aloqa uchun masʼul boʻlgan interleykinlar; xemotaksisga sabab boʻluvchi xemokinlar; va xoʻjayin hujayrasidagi oqsil sintezini toʻxtatish orqali virusga qarshi taʼsirga ega boʻlgan interferonlar kiradi.[47] Oʻsish omillari va sitotoksik omillar ham ajratilishi mumkin. Ushbu sitokinlar va boshqa kimyoviy moddalar immun hujayralarini infeksiya joyiga jalb qiladi va patogenlar yoʻqotilganidan keyin har qanday shikastlangan toʻqimalarni davolashga yordam beradi.[48]

Tibbiyotda manipulyatsiyasi

tahrir
 
Deksametazon immunosupressiv preparatining strukturaviy formulasi

Immun javobini autoimmun, allergiya va transplantatsiyani qabul qilmaslik natijasida yuzaga keladigan nojoʻya reaksiyalarni kamaytirish va asosan immun tizimidan (immunizatsiyaga qarang) qochib qoladigan patogenlar va saratonga qarshi stimulyatsiya qilish uchun manipulyatsiya qilish mumkin.[120]

Immunosupressiya

tahrir

Immunosupressiv dorilar autoimmun kasalliklarda yoki toʻqimalarning haddan tashqari shikastlanishi kuzatilgan yalligʻlanishni nazorat qilish va organ transplantatsiyasidan keyingi organni qabul qilmaslikning oldini olish uchun ishlatiladi.[121][122]

Yalligʻlanishga qarshi dorilar koʻpincha yalligʻlanish taʼsirlarini nazorat qilish uchun ishlatiladi. Glyukokortikoidlar ushbu dorilarning eng kuchlisi boʻlib, markaziy semizlik, giperglikemiya va osteoporoz kabi koʻplab nojoʻya taʼsirlarga ega boʻladi.[123] Ulardan foydalanish -kuchli nazorat ostida. Yalligʻlanishga qarshi dorilarning past dozalari koʻpincha metotreksat va azatioprin kabi sitotoksik yoki immunosupressiv dorilar bilan birgalikda qoʻllanadi.

Sitotoksik dorilar aktivlashgan T limfotsitlar kabi boʻlinayotgan hujayralarni oʻldirish orqali immun reaksiyalarini kamaytiradi. Bunday hujayralarni oʻldirish tanlash xususiyatiga ega emas va boshqa boʻlinayotgan hujayralarga ham taʼsir etib, toksik nojoʻya taʼsirlarni chaqiradi.[122] Siklosporin kabi immunosupressiv dorilar signal uzatish yoʻllarini ingibirlash orqali T limfotsitlarning signallarga toʻgʻri javob berishini oldini oladi.[124]

Immunostimulyatsiya

tahrir

Turli mahsulotlar sotuvchilari va muqobil tibbiyot xodimlari masalan, xiropraktorlar, gomeopatlar va akupunkturistlar tomonidan immun tizimini ragʻbatlantirishi yoki „koʻtarish“i mumkinligi haqidagi daʼvo qilishadi. Ammo bu kabi muolajalar aniq ishlash mexanizmiga va samaradorlik dalillariga ega emas.[125]

 
Misrda poliomielitga qarshi emlash

Uzoq muddatli faol xotira infeksiyadan keyin B va T limfotsitlarning faollashuvi natijasida orttiriladi. Faol immunitet sunʼiy ravishda, emlash orqali ham yaratilishi mumkin. Emlash (imunizatsiya yoki vaksinatsiya deb ham ataladi) immun tizimini stimullash va patogenga qarshi spetsifik immunitet hosil qilish uchun kasallikni keltirib chiqarmasdan patogendan olingan antigenni organizmga kiritishdir.[126] Immun reaksiyasining shu kabi ataylab indukiya qilinishi muvaffaqiyatli jarayondir, chunki u immun tizimining tabiiy spetsifikligi va uning qoʻzgʻaluvchanligidan foydalanadi. Yuqumli kasalliklar insoniyat oʻlimining asosiy sabablaridan biri boʻlib qolayotgan bir paytda, emlash insoniyat tomonidan yaratilgan immun sistemasining eng samarali manipulyatsiyasi hisoblanadi.[57][127]

Koʻpgina vaksinalar mikroorganizmlarning hujayra komponentlariga, shu jumladan zararsiz toksin komponentlariga asoslangan.[126] Hujayrasiz vaksinalardagi koʻplab antigenler adaptiv javobni kuchli qoʻzgʻatmaganligi sababli, koʻpchilik bakterial vaksinalar tugʻma immun tizimining antigen taqdim etuvchi hujayralarini faollashtiradigan va immunogenlikni maksimal darajada oshiradigan qoʻshimcha yordamchi moddalar bilan taʼminlanadi.[128]

Oʻsma immunologiyasi

tahrir

Immun tizimining yana bir muhim roli oʻsmalarni aniqlash va yoʻq qilishdir. Bu immunitet kuzatuvi deb ataladi. Oʻsmalarning oʻzgargan hujayralari normal hujayralarda topilmaydigan antigenlarni namoyon qiladi. Immun sistemasi uchun bu antigenler begona va ularning borligi immun hujayralarining oʻsma hujayralariga hujum qilishiga sabab boʻladi. Oʻsmalardan hosil boʻlgan antigenler bir nechta manbalarga ega;[129] baʼzilari bachadon boʻyni,[130] vulva, qin, jinsiy olat, orqa chiqaruv teshigi, ogʻiz va tomoq saratonini keltirib chiqaradigan inson papillomavirusi kabi onkogen viruslardan chiqsa,[131] boshqalari organizm oʻziniki boʻlgan va normal hujayralarda past darajada rivojlangan (lekin oʻsma hujayralarida koʻp miqdorda chiqadi) oqsillardir. Masalan, tirozinaza fermenti yuqori darajada ifodalanganida, baʼzi teri hujayralarini (masalan, melanotsitlarni) melanoma deb ataladigan oʻsmalarga aylantiradi.[132][133] Oʻsma antigenlarining uchinchi manbasi odatda hujayra oʻsishi va omon qolishini tartibga solishda muhim boʻlgan oqsillar boʻlib, mutatsiyaga uchragach onkogenlar deb ataladigan saraton qoʻzgʻatuvchi molekulalarga aylanadi.[129][134][135]

 
Makrofaglar saraton hujayrasini (katta, tikanakli massa) tanishdi. Saraton hujayrasi bilan birlashganda, makrofaglar (kichik oq hujayralar) oʻsma hujayrasiga uni oʻldiradigan toksinlarni yuboradi. Saraton kasalligini davolashda immunoterapiya tibbiy tadqiqotlarning faol yoʻnalishi hisoblanadi.[136]

Immun tizimining oʻsmalarga asosiy javobi T killerlar, baʼzida T helperlar yordamida normal boʻlmagan hujayralarni yoʻq qilishdan iboratdir.[137][138] Oʻsma antigenlari I sinf MHC molekulalarida virusli antigenlarga oʻxshash tarzda taqdim etiladi. Bu T killerlarga oʻsma hujayralarini noodatiy deb tanish imkonini beradi.[139] Tabiiy killerlar ham xuddi shunday yoʻl bilan oʻsma hujayralarini oʻldiradi, ayniqsa oʻsma hujayralarining yuzasida odatdagidan kamroq I sinf MHC molekulalari boʻlsa; bu oʻsmalar bilan tez-tez uchraydigan fenomendir.[140] Baʼzida oʻsma hujayralariga qarshi antitanalar hosil boʻlib, ularning komplement tizimi tomonidan yoʻq qilinishiga sharoit yaratiladi.[141]

Baʼzi oʻsmalar immun tizimidan qochib, saratonga aylanadi.[142][143] Oʻsma hujayralarining yuzasida koʻpincha I sinf MHC molekulalarining soni kamayadi, bu esa T killerlar tomonidan aniqlanishning oldini oladi.[142] Baʼzi oʻsma hujayralari immun reaksiyalarini ingibirlovchi mahsulotlar ham chiqaradi; masalan, makrofaglar va limfotsitlar faoliyatini sekinlashtiradigan TGF-β sitokinini ajratish orqali.[142][144] Bundan tashqari, oʻsma antigenlariga qarshi immunologik tolerantlik rivojlanishi mumkin, natijada immun sistemasi ortiq oʻsma hujayralariga hujum qilmaydi.[142][143]

Oʻziga teskari ravishda, oʻsma hujayralari makrofaglarni jalb etuvchi sitokinlar ajratganda makrofaglar oʻsma oʻsishini ragʻbatlantirishi mumkin.[145] Chunki yuqoridagi sitokinlar makrofaglardan oʻsmani nekrozlovchi faktor alfa kabi oʻsish faktorlari va sitokinlar ajralishiga sabab boʻladi va ular oʻz navbatida oʻsmaning oʻsishi yoki asos hujayrasiga oʻxshash plastiklikni kuchaytiradi.[142] Bundan tashqari oʻsmadagi gipoksiya va makrofaglardan ajralgan sitokinlar kombinatsiyasi tufayli oʻsma hujayralari metastazni toʻxtatuvchi oqsillar sintezini kamaytiradi va bu ularni boshqa joylarga tarqalishiga yordam beradi. Oʻsmaga qarshi M1 makrofaglar oʻsma shakllanishining dasstlabki davrlarida chaqiriladi ammo bu preogressiv tarzga immunosupressor M2 bilan oʻrin almashadi.[142] Oʻsmaga qarshi ishlaydigan sitokinlar gipoksiya tufayli kamayadi va oʻsma mikromuhiti tufayli (IL-4 va IL-10) oʻsma foydasiga ishlaydigan M2 funksiyasi kuchayadi.[146] Saraton immunoterapiyasi immun sistemasining saraton oʻsmalariga qarshi kurashishini stimullash usullarini oʻz ichiga oladi.[147]

Immunogenlikni bashorat qilish

tahrir

Baʼzi dorilar neytrallovchi immun javoblarini qoʻzgʻatishi mumkin, yaʼni immun tizimi dorilarning taʼsiriga qarshi boʻlgan neytrallovchi antitanalarni ishlab chiqaradi, ayniqsa, agar dorilar qayta-qayta yoki katta dozalarda qoʻllanilsa. Bu yirik peptidlar va oqsillarga asoslangan dorilarning samaradorligini cheklaydi (odatda 6000 Da dan katta).[148] Baʼzi hollarda preparatning oʻzi immunogen emas, lekin baʼzida Taksol bilan boʻlgani kabi ular immunogen birikma bilan birgalikda qoʻllanishi mumkin. Peptidlar va oqsillarning immunogenligini oldindan bilish uchun hisob-kitob usullari ishlab chiqilgan boʻlib, ular terapevtik antitanalarni loyihalashda, virus sirti zarralaridagi mutatsiyalarning ehtimoliy virulentligini baholashda va peptidga asoslangan dori vositalarini tekshirishda foydalidir. Ilk uslublar asosan epitop joylarda hidrofilik aminokislotalarning hidrofobik aminokislotalarga qaraganda koʻproq ifodalanishini kuzatishga tayangan;[149] ammo, soʻnggi rivojlanishlar bizga maʼlum epitoplarning maʼlumotlar bazalaridan, odatda yaxshi oʻrganilgan virus oqsillaridan oʻquv majmuasi sifatida foydalangan holda, „machine learning“ usullariga tayanadi.[150] B limfotsitlar tomonidan tanilishi mumkin boʻlgan patogenlarning epitoplarini kataloglash uchun hamma uchun ochiq maʼlumotlar bazasi yaratilgan.[151] Immunogenlikni oʻrganishga asoslangan bioinformatikaning rivojlanib borayotgan sohasi immunoinformatika deb ataladi.[152] Immunoproteomika bu immun reaksiyasida ishtirok etadigan oqsillarning yirik toʻplamlarini (proteomika) oʻrganishdir.[153]

Evolyutsiya va boshqa mexanizmlar

tahrir

Immun tizimining evolyutsiyasi

tahrir

Koʻp komponentli, adaptiv immun sistemasi dastlab umurtqali hayvonlarda paydo boʻlgan boʻlishi mumkin, chunki umurtqasizlar limfotsitlar yoki antitanaga asoslangan gumoral javoblar hosil qilmaydi.[154] Biroq, koʻpgina turlar umurtqalilar immunitetining yuqorida aytilgan jihatlarining dastlabki variantlaridan foydalanadilar. Immun tizimi hayotning strukturaviy eng oddiy shakllarida ham bor. Bakteriyalar oʻzlarini bakteriofaglar deb nomlangan virusli patogenlardan himoya qilish uchun restriksion modifikatsiya tizimi kabi noyob himoya mexanizmlaridan foydalanadilar.[155] Prokaryotlar (bakteriyalar va arxiyalar) oldin toʻqnashgan fag genomlari boʻlaklarini saqlab qolish uchun CRISPR sekvenslaridan foydalanadigan tizim tufayli orttirilgan immunitetga ega. Bu ularga RNK interferensiyasi orqali virus replikatsiyasini oʻxtatish imkonini beradi.[156][157] Prokaryotlar boshqa himoya mexanizmlariga ham ega.[158][159] Immun sistemasining tajovuzkor elementlari bir hujayrali eukariotlarda ham mavjud, ammo ularning himoyadagi roli kam oʻrganilgan.[160]

Qolip tanuvchi retseptorlar patogenga aloqador molekulalarni aniqlash uchun deyarli barcha organizmlar tomonidan ishlatiladigan oqsillardir. Defensinlar kabi antimikrob peptidlar barcha hayvonlar va oʻsimliklarda mavjud boʻlgan tugʻma immun reaksiyasining evolyutsion jihatdan saqlanib qolgan komponenti boʻlib, umurtqasizlar immunitetining asosiy shaklini tashkil etadi.[161] Komplement tizimi va fagotsitar hujayralar umurtqasizlarning aksariyat shakllari tomonidan ham foydalaniladi. Ribonukleazalar va RNK interferensiya yoʻli barcha eukaryotlarda saqlanib qolgan va viruslarga qarshi immun reaksiyasida rol oʻynaydi deb hisoblanadi.[162]

Hayvonlardan farqli oʻlaroq, oʻsimliklarda fagotsitar hujayralar yoʻq, lekin koʻplab oʻsimliklarning immun reaksiyalari oʻsimlik boʻylab yuboriladigan tizimli kimyoviy signallarni oʻz ichiga oladi.[163] Alohida oʻsimlik hujayralari patogenga aloqador molekulyar qoliplar yoki PAMQlar deyiluvchi molekulalarga javob beradi.[164] Oʻsimlikning bir qismi infeksiyalanganida, oʻsimlikda mahalliy gipersezuvchanlik reaksiyasi paydo boʻladi, bunda infeksiya joyidagi hujayralar kasallikning oʻsimlik boshqa qismlariga tarqalishini oldini olish uchun tezlik bilan apoptozga uchraydi. Tizimli orttirilgan qarshilik — bu oʻsimliklar tomonidan qoʻllanadigan himoya reaksiyasining bir turi boʻlib, butun oʻsimlikni maʼlum bir yuqumli agentga chidamli qiladi.[163] Ushbu tizimli javobda RNK interferensiyasi mexanizmlari ayniqsa muhimdir, chunki ular virus replikatsiyasini bloklay oladi.[165]

Muqobil adaptiv immun tizimi

tahrir

Adaptiv immun tizimining evolyutsiyasi jagʻli umurtqali hayvonlarning ajdodida sodir boʻlgan. Adaptiv immun tizimining koʻpgina klassik molekulalari (masalan, immunoglobulinlar va T-limfotsit retseptorlari) faqat jagʻli umurtqali hayvonlarda mavjud. Limfotsitlardan hosil boʻlgan maʼlum bir molekula ibtidoiy jagʻsiz umurtqali hayvonlar — minogalar va miksiniya baliqlarida topilgan. Bu hayvonlar oʻzgaruvchan limfotsit retseptorlari (VLR) deb ataladigan juda koʻp molekulalarga ega, ular xuddi jagʻli umurtqali hayvonlarning antigen retseptorlari kabi, faqat oz sonli (bir yoki ikkita) gendan hosil boʻladi. Ushbu molekulalar patogen antigenlarini antitanalarga oʻxshash tarzda va bir xil darajada spetsifiklik bilan bogʻlaydi deb ishoniladi.[166]

Patogenlar tomonidan chaqiriladigan manipulyatsiya

tahrir

Har qanday qoʻzgʻatuvchining muvaffaqiyati uning xoʻjayin immun reaksiyalaridan qochish qobiliyatiga bogʻliqdir. Shuning uchun patogenlar immun tizimi tomonidan aniqlanish yoki yoʻq qilinishdan qochib, organizmda kasallik chaqirishga imkon beradigan bir nechta usullarni ishlab chiqqan.[167] Bakteriyalar koʻpincha bariyerlarni eritadigan fermentlarni ajratish orqali, masalan, II turdagi sekretsiya tizimidan foydalanib, fizik toʻsiqlardan oʻtishadi.[168] Shu bilan bir qatorda, ular III turdagi sekretsiya tizimidan foydalanib, oqsillarning patogendan organizmga oʻtishi uchun bevosita yoʻlni taʼminlaydigan hujayraga ichi boʻsh naychani kiritishlari ham mumkin. Ushbu oqsillar koʻpincha xoʻjayin himoyasini passaytirish uchun ishlatiladi.[169]

Tugʻma immun tizimidan qochish uchun bir nechta patogenlar tomonidan qoʻllanadigan qochish strategiyasi ularning hujayralar ichida yashirinishlaridir (hujayra ichidagi patogenez deb ham ataladi). Bunda patogen oʻz hayot siklining koʻp qismini xoʻjayin hujayralari ichida oʻtkazadi, u yerda u immunitet hujayralari, antitanalar va komplement bilan bevosita aloqada boʻlishdan himoyalangan. Hujayra ichi patogenlariga baʼzi misollarga viruslar, ovqatdan zaharlovchi bakteriya Salmonella, bezgak (Plasmodium spp.) va leyshmanioz (Leishmania spp.) keltirib chiqaradigan eukaryotik parazitlarni keltirish mumkin. Boshqa bakteriyalar, masalan, Mycobacterium tuberculosis, komplement tufayli lizis boʻlishning oldini oluvchi himoya kapsulasi ichida yashaydi.[170] Koʻpgina patogenlar xoʻjayin immun reaksiyasini susaytiradigan yoki notoʻgʻri yoʻnaltiradigan birikmalarni ajratadi.[171] Baʼzi bakteriyalar oʻzlarini immun tizimining hujayralari va oqsillaridan himoya qilish uchun biofilmlar hosil qiladi. Bunday biofilmlar koʻplab muvaffaqiyatli infeksiyalarda mavjud, masalan, mukovistsidozda uchrovchi surunkali Pseudomonas aeruginosa va Burkholderia cenocepacia infeksiyalari bunga misol.[172] Boshqa bakteriyalar antitanalarni bogʻlaydigan yuza oqsillarini hosil qiladi va ularni samarasiz holatga keltiradi. Bunga misollar: Streptococcus (G oqsil), Staphylococcus aureus (A oqsil) va Peptostreptococcus magnus (L oqsil).[173]

Adaptiv immun tizimidan qochish uchun ishlatiladigan mexanizmlar ancha murakkabdir. Eng oddiy yondashuv muhim epitoplarni yashirgan holda, patogen yuzasida muhim boʻlmagan epitoplarni (aminokislotalar va/yoki uglevodlarni) tezda oʻzgartirishdir. Bunga antigen variatsiyasi deyiladi. Masalan, tez mutatsiyaga uchraydigan OIVning xoʻjayin hujayrasiga kirishda ishtirok etuvchi oqsili doimiy oʻzgarib turadi. Antigenler bu kabi tez-tez oʻzgarib turishi, bu virusga qaratilgan vaksina muvaffaqiyatsizligini tushuntirib beradi.[174] Parazit Trypanosoma brucei shunga oʻxshash strategiyadan foydalanadi, doimiy ravishda yuza oqsilini oʻzgartirib, antitana taʼsiridan bir qadam oldinda turadi.[175] Antigenlarni xoʻjayin molekulalari bilan qoplash immun tizimi tomonidan aniqlanmaslikning yana bir keng tarqalgan strategiyasidir. OIVda virionni qoplaydigan qobiq xoʻjayin hujayralari membranasidan hosil boʻladi va bu kabi viruslar immun sistemasining yot strukturalarni tanish ishini qiyinlashtiradi.[176]

Immunologiya tarixi

tahrir
 
Paul Ehrlich (1854-1915) immunologiyaga qoʻshgan hissasi uchun 1908-yilda Nobel mukofoti bilan taqdirlangan.[177]

Immunologiya — bu immun tizimining tuzilishi va funksiyasini oʻrganadigan fan. U tibbiyot va kasalliklarga qarshi immunitet sabablari haqidagi dastlabki tadqiqotlardan kelib chiqqan. Immunitet haqidagi eng qadimgi maʼlumot miloddan avvalgi 430 yilda Afina vabosi paytidan qolgan. Fukididning taʼkidlashicha, oldin kasallikdan tuzalib ketgan odamlar kasallikni ikkinchi marta yuqtirmagan holda boshqalarga qarashlari mumkin.[178] XVIII asrda Per-Lui Moro de Maupertuis chayon zahari bilan tajriba oʻtkazadi va baʼzi itlar va sichqonlar bu zaharga qarshi immunitetga ega ekanligini aniqlaydi.[179] X asrda fors shifokori ar-Roziy (shuningdek, Rhazes nomi bilan ham tanilgan) orttirilgan immunitetning birinchi yozilgan nazariyasida[180][181] chechak kasalligidan tirik qolganlar kelajakdagi infeksiyalardan himoyada ekanligini taʼkidlab oʻtgan. Garchi u immunitetni qondan „ortiqcha namlikni“ chiqarib yuborilishi boʻlib, ikkinchi marta kasallanishdan himoya qiladi deb taʼriflagan boʻlsa-da, uning teoreyasi oʻsha vaqtda maʼlum boʻlgan chinchechak kuzatuvlarini izohlab bergan.[182]

Olingan immunitetga oid shu va boshqa kuzatuvlar keyinchalik Lui Paster tomonidan emlashni ishlab chiqishda va kasallikning mikrob nazariyasini taklif qilishda foydalanilgan.[183] Paster nazariyasi miazma nazariyasi kabi oʻsha davr kasalliklar nazariyasiga bevoita qarama-qarshi edi. Faqat Robert Koxning 1905-yilda Nobel mukofotiga sazovor boʻlgan 1891-yilgi dalillari mikroorganizmlar yuqumli kasalliklarning sababi ekanligini tasdiqlandi.[184] Viruslar 1901-yilda Uolter Rid tomonidan sariq isitma virusi kashf etilishi bilan inson patogenlari sifatida tasdiqlangan.[185]

Immunologiya 19-asrning oxiriga kelib, gumoral va hujayraviy immunitetni oʻrganishdagi jadal rivojlanish orqali katta muvaffaqiyatga erishdi.[186] Antigen-antitana reaksiyasining spetsifikligini tushuntirish uchun yon zanjir nazariyasini taklif qilgan Paul Ehrlichning ishi ayniqsa muhim edi; u gumoral immunitetni tushunishga qoʻshgan hissasi uchun 1908-yilda hujayraviy immunologiyaning asoschisi Elie Metchnikoff bilan birgalikda Nobel mukofoti bilan taqdirlandi.[177] 1974-yilda Niels Kaj Jerne immun tarmoq nazariyasini ishlab chiqdi va 1984-yilda immun tizimi bilan bogʻliq nazariyalar uchun Georges JF Köhler va César Milstein bilan birgalikda Nobel mukofotiga sazovor boʻlgan.[187][188] 

Qoʻshimcha oʻqish uchun

tahrir

 

Havolalar

tahrir

Manbalar

tahrir

Iqtiboslar

tahrir
  1. ↑ Sompayrac 2019, p. 1.
  2. ↑ 2,0 2,1 Litman GW, Cannon JP, Dishaw LJ (November 2005). „Reconstructing immune phylogeny: new perspectives“. Nature Reviews. Immunology. 5 (11): 866-79. doi:10.1038/nri1712. PMC 3683834. PMID 16261174.
  3. ↑ Sompayrac 2019, p. 4.
  4. ↑ Restifo NP, Gattinoni L (October 2013). „Lineage relationship of effector and memory T cells“. Current Opinion in Immunology. 25 (5): 556-63. doi:10.1016/j.coi.2013.09.003. PMC 3858177. PMID 24148236.
  5. ↑ Kurosaki T, Kometani K, Ise W (March 2015). „Memory B cells“. Nature Reviews. Immunology. 15 (3): 149-59. doi:10.1038/nri3802. PMID 25677494. S2CID 20825732.
  6. ↑ Sompayrac 2019, p. 11
  7. ↑ Sompayrac 2019, p. 146.
  8. ↑ Alberts et al. 2002, sec. „Pathogens Cross Protective Barriers to Colonize the Host“
  9. ↑ Boyton RJ, Openshaw PJ (2002). „Pulmonary defences to acute respiratory infection“. British Medical Bulletin. 61 (1): 1-12. doi:10.1093/bmb/61.1.1. PMID 11997295.
  10. ↑ Agerberth B, Gudmundsson GH (2006). „Host antimicrobial defence peptides in human disease“. Current Topics in Microbiology and Immunology. 306: 67-90. doi:10.1007/3-540-29916-5_3. ISBN 978-3-540-29915-8. PMID 16909918.
  11. ↑ Moreau JM, Girgis DO, Hume EB, Dajcs JJ, Austin MS, OʻCallaghan RJ (September 2001). „Phospholipase A(2) in rabbit tears: a host defense against Staphylococcus aureus“. Investigative Ophthalmology & Visual Science. 42 (10): 2347-54. PMID 11527949.
  12. ↑ Hankiewicz J, Swierczek E (December 1974). „Lysozyme in human body fluids“. Clinica Chimica Acta; International Journal of Clinical Chemistry. 57 (3): 205-09. doi:10.1016/0009-8981(74)90398-2. PMID 4434640.
  13. ↑ Fair WR, Couch J, Wehner N (February 1976). „Prostatic antibacterial factor. Identity and significance“. Urology. 7 (2): 169-77. doi:10.1016/0090-4295(76)90305-8. PMID 54972.
  14. ↑ Yenugu S, Hamil KG, Birse CE, Ruben SM, French FS, Hall SH (June 2003). „Antibacterial properties of the sperm-binding proteins and peptides of human epididymis 2 (HE2) family; salt sensitivity, structural dependence and their interaction with outer and cytoplasmic membranes of Escherichia coli“. The Biochemical Journal. 372 (Pt 2): 473-83. doi:10.1042/BJ20030225. PMC 1223422. PMID 12628001.
  15. ↑ Smith JL (2003). „The role of gastric acid in preventing foodborne disease and how bacteria overcome acid conditions“. J Food Prot. 66 (7): 1292-1303. doi:10.4315/0362-028X-66.7.1292. PMID 12870767.
  16. ↑ Gorbach SL (February 1990). „Lactic acid bacteria and human health“. Annals of Medicine. 22 (1): 37-41. doi:10.3109/07853899009147239. PMID 2109988.
  17. ↑ Medzhitov R (October 2007). „Recognition of microorganisms and activation of the immune response“. Nature. 449 (7164): 819-26. Bibcode:2007Natur.449..819M. doi:10.1038/nature06246. PMID 17943118. S2CID 4392839.
  18. ↑ Matzinger P (April 2002). „The danger model: a renewed sense of self“ (PDF). Science. 296 (5566): 301-05. Bibcode:2002Sci…296..301M. doi:10.1126/science.1071059. PMID 11951032. S2CID 13615808.
  19. ↑ 19,0 19,1 Alberts et al. 2002, Chapter: „Innate Immunity“
  20. ↑ Iriti 2019, p. xi.
  21. ↑ Kumar H, Kawai T, Akira S (February 2011). „Pathogen recognition by the innate immune system“. International Reviews of Immunology. 30 (1): 16-34. doi:10.3109/08830185.2010.529976. PMID 21235323. S2CID 42000671.
  22. ↑ Schroder K, Tschopp J (March 2010). „The inflammasomes“. Cell. 140 (6): 821-32. doi:10.1016/j.cell.2010.01.040. PMID 20303873. S2CID 16916572.
  23. ↑ Sompayrac 2019, p. 20.
  24. ↑ Beutler B, Jiang Z, Georgel P, Crozat K, Croker B, Rutschmann S, Du X, Hoebe K (2006). „Genetic analysis of host resistance: Toll-like receptor signaling and immunity at large“. Annual Review of Immunology. 24: 353-89. doi:10.1146/annurev.immunol.24.021605.090552. PMID 16551253. S2CID 20991617.
  25. ↑ Botos I, Segal DM, Davies DR (April 2011). „The structural biology of Toll-like receptors“. Structure. 19 (4): 447-59. doi:10.1016/j.str.2011.02.004. PMC 3075535. PMID 21481769.
  26. ↑ Vijay K (June 2018). „Toll-like receptors in immunity and inflammatory diseases: Past, present, and future“. Int Immunopharmacol. 59: 391-412. doi:10.1016/j.intimp.2018.03.002. PMC 7106078. PMID 29730580.
  27. ↑ Thompson MR, Kaminski JJ, Kurt-Jones EA, Fitzgerald KA (June 2011). „Pattern recognition receptors and the innate immune response to viral infection“. Viruses. 3 (6): 920-40. doi:10.3390/v3060920. PMC 3186011. PMID 21994762.
  28. ↑ Sompayrac 2019, pp. 1-4.
  29. ↑ Alberts et al. 2002, sec. „Phagocytic Cells Seek, Engulf, and Destroy Pathogens“.
  30. ↑ Ryter A (1985). „Relationship between ultrastructure and specific functions of macrophages“. Comparative Immunology, Microbiology and Infectious Diseases. 8 (2): 119-33. doi:10.1016/0147-9571(85)90039-6. PMID 3910340.
  31. ↑ Langermans JA, Hazenbos WL, van Furth R (September 1994). „Antimicrobial functions of mononuclear phagocytes“. Journal of Immunological Methods. 174 (1-2): 185-94. doi:10.1016/0022-1759(94)90021-3. PMID 8083520.
  32. ↑ May RC, Machesky LM (March 2001). „Phagocytosis and the actin cytoskeleton“. Journal of Cell Science. 114 (Pt 6): 1061-77. doi:10.1242/jcs.114.6.1061. PMID 11228151. Archived from the original on 31 March 2020. Retrieved 6 November 2009.
  33. ↑ Salzet M, Tasiemski A, Cooper E (2006). „Innate immunity in lophotrochozoans: the annelids“ (PDF). Current Pharmaceutical Design. 12 (24): 3043-50. doi:10.2174/138161206777947551. PMID 16918433. S2CID 28520695. Archived from the original (PDF) on 31 March 2020.
  34. ↑ Zen K, Parkos CA (October 2003). „Leukocyte-epithelial interactions“. Current Opinion in Cell Biology. 15 (5): 557-64. doi:10.1016/S0955-0674(03)00103-0. PMID 14519390.
  35. ↑ 35,0 35,1 Stvrtinová, Jakubovský & Hulín 1995, Chapter: Inflammation and Fever.
  36. ↑ Rua R, McGavern DB (September 2015). „Elucidation of monocyte/macrophage dynamics and function by intravital imaging“. Journal of Leukocyte Biology. 98 (3): 319-32. doi:10.1189/jlb.4RI0115-006RR. PMC 4763596. PMID 26162402.
  37. ↑ 37,0 37,1 Guermonprez P, Valladeau J, Zitvogel L, Théry C, Amigorena S (2002). „Antigen presentation and T cell stimulation by dendritic cells“. Annual Review of Immunology. 20 (1): 621-67. doi:10.1146/annurev.immunol.20.100301.064828. PMID 11861614.
  38. ↑ Krishnaswamy, Ajitawi & Chi 2006, pp. 13-34.
  39. ↑ Kariyawasam HH, Robinson DS (April 2006). „The eosinophil: the cell and its weapons, the cytokines, its locations“. Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine. 27 (2): 117-27. doi:10.1055/s-2006-939514. PMID 16612762.
  40. ↑ Spits H, Cupedo T (2012). „Innate lymphoid cells: emerging insights in development, lineage relationships, and function“. Annual Review of Immunology. 30: 647-75. doi:10.1146/annurev-immunol-020711-075053. PMID 22224763.
  41. ↑ Gabrielli S, Ortolani C, Del Zotto G, Luchetti F, Canonico B, Buccella F, Artico M, Papa S, Zamai L (2016). „The Memories of NK Cells: Innate-Adaptive Immune Intrinsic Crosstalk“. Journal of Immunology Research. 2016: 1376595. doi:10.1155/2016/1376595. PMC 5204097. PMID 28078307.
  42. ↑ Bertok & Chow 2005, p. 17.
  43. ↑ Rajalingam 2012, Chapter: Overview of the killer cell immunoglobulin-like receptor system.
  44. ↑ 44,0 44,1 Kawai T, Akira S (February 2006). „Innate immune recognition of viral infection“. Nature Immunology. 7 (2): 131-37. doi:10.1038/ni1303. PMID 16424890. S2CID 9567407.
  45. ↑ 45,0 45,1 Miller SB (August 2006). „Prostaglandins in health and disease: an overview“. Seminars in Arthritis and Rheumatism. 36 (1): 37-49. doi:10.1016/j.semarthrit.2006.03.005. PMID 16887467.
  46. ↑ 46,0 46,1 Ogawa Y, Calhoun WJ (October 2006). „The role of leukotrienes in airway inflammation“. The Journal of Allergy and Clinical Immunology. 118 (4): 789-98, quiz 799-800. doi:10.1016/j.jaci.2006.08.009. PMID 17030228.
  47. ↑ 47,0 47,1 Le Y, Zhou Y, Iribarren P, Wang J (April 2004). „Chemokines and chemokine receptors: their manifold roles in homeostasis and disease“ (PDF). Cellular & Molecular Immunology. 1 (2): 95-104. PMID 16212895.
  48. ↑ 48,0 48,1 Martin P, Leibovich SJ (November 2005). „Inflammatory cells during wound repair: the good, the bad and the ugly“. Trends in Cell Biology. 15 (11): 599-607. doi:10.1016/j.tcb.2005.09.002. PMID 16202600.
  49. ↑ Platnich JM, Muruve DA (February 2019). „NOD-like receptors and inflammasomes: A review of their canonical and non-canonical signaling pathways“. Archives of Biochemistry and Biophysics. 670: 4-14. doi:10.1016/j.abb.2019.02.008. PMID 30772258. S2CID 73464235.
  50. ↑ 50,0 50,1 Rus H, Cudrici C, Niculescu F (2005). "The role of the complement system in innate immunity". Immunologic Research. 33 (2): 103–12. doi:10.1385/IR:33:2:103. PMID 16234578. S2CID 46096567.
  51. ↑ Degn SE, Thiel S (August 2013). "Humoral pattern recognition and the complement system". Scandinavian Journal of Immunology. 78 (2): 181–93. doi:10.1111/sji.12070. PMID 23672641.
  52. ↑ Bertok & Chow 2005, pp. 112–113.
  53. ↑ Liszewski MK, Farries TC, Lublin DM, Rooney IA, Atkinson JP (1996). "Control of the complement system". Advances in Immunology. 61: 201–283. doi:10.1016/S0065-2776(08)60868-8. ISBN 978-0-12-022461-6. PMID 8834497.
  54. ↑ Sim RB, Tsiftsoglou SA (February 2004). "Proteases of the complement system" (PDF). Biochemical Society Transactions. 32 (Pt 1): 21–27. doi:10.1042/BST0320021. PMID 14748705. S2CID 24505041. Archived from the original (PDF) on 2 March 2019.
  55. ↑ Pancer Z, Cooper MD (2006). "The evolution of adaptive immunity". Annual Review of Immunology. 24 (1): 497–518. doi:10.1146/annurev.immunol.24.021605.090542. PMID 16551257.
  56. ↑ Sompayrac 2019, p. 38.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Janeway 2005.
  58. ↑ 58,0 58,1 Holtmeier W, Kabelitz D (2005). "gammadelta T cells link innate and adaptive immune responses". Chemical Immunology and Allergy. 86: 151–83. doi:10.1159/000086659. ISBN 3-8055-7862-8. PMID 15976493.
  59. ↑ Venturi S, Venturi M (September 2009). "Iodine, thymus, and immunity". Nutrition. 25 (9): 977–79. doi:10.1016/j.nut.2009.06.002. PMID 19647627.
  60. ↑ Janeway, Travers & Walport 2001, sec. 12-10
  61. ↑ Sompayrac 2019, pp. 5–6.
  62. ↑ Sompayrac 2019, pp. 51–53
  63. ↑ Sompayrac 2019, pp. 7–8.
  64. ↑ Harty JT, Tvinnereim AR, White DW (2000). "CD8+ T cell effector mechanisms in resistance to infection". Annual Review of Immunology. 18 (1): 275–308. doi:10.1146/annurev.immunol.18.1.275. PMID 10837060.
  65. ↑ 65,0 65,1 Radoja S, Frey AB, Vukmanovic S (2006). "T-cell receptor signaling events triggering granule exocytosis". Critical Reviews in Immunology. 26 (3): 265–90. doi:10.1615/CritRevImmunol.v26.i3.40. PMID 16928189.
  66. ↑ Abbas AK, Murphy KM, Sher A (October 1996). "Functional diversity of helper T lymphocytes". Nature. 383 (6603): 787–93. Bibcode:1996Natur.383..787A. doi:10.1038/383787a0. PMID 8893001. S2CID 4319699.
  67. ↑ McHeyzer-Williams LJ, Malherbe LP, McHeyzer-Williams MG (2006). "Helper T cell-regulated B cell immunity". Current Topics in Microbiology and Immunology. 311: 59–83. doi:10.1007/3-540-32636-7_3. ISBN 978-3-540-32635-9. PMID 17048705.
  68. ↑ Sompayrac 2019, p. 8.
  69. ↑ Kovacs B, Maus MV, Riley JL, Derimanov GS, Koretzky GA, June CH, Finkel TH (November 2002). "Human CD8+ T cells do not require the polarization of lipid rafts for activation and proliferation". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 99 (23): 15006–11. Bibcode:2002PNAS...9915006K. doi:10.1073/pnas.232058599. PMC 137535. PMID 12419850.
  70. ↑ Alberts et al. 2002, Chapter. "Helper T Cells and Lymphocyte Activation".
  71. ↑ Grewal IS, Flavell RA (1998). "CD40 and CD154 in cell-mediated immunity". Annual Review of Immunology. 16 (1): 111–35. doi:10.1146/annurev.immunol.16.1.111. PMID 9597126.
  72. ↑ Girardi M (January 2006). "Immunosurveillance and immunoregulation by gammadelta T cells". The Journal of Investigative Dermatology. 126 (1): 25–31. doi:10.1038/sj.jid.5700003. PMID 16417214.
  73. ↑ „Understanding the Immune System: How it Works“. National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID). 3-yanvar 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-yanvar 2007-yil.
  74. ↑ Sproul TW, Cheng PC, Dykstra ML, Pierce SK (2000). "A role for MHC class II antigen processing in B cell development". International Reviews of Immunology. 19 (2–3): 139–55. doi:10.3109/08830180009088502. PMID 10763706. S2CID 6550357.
  75. ↑ Parker DC (1993). "T cell-dependent B cell activation". Annual Review of Immunology. 11: 331–60. doi:10.1146/annurev.iy.11.040193.001555. PMID 8476565.
  76. ↑ Murphy & Weaver 2016, Chapter 10: The Humoral Immune Response.
  77. ↑ Saji F, Samejima Y, Kamiura S, Koyama M (May 1999). "Dynamics of immunoglobulins at the feto-maternal interface" (PDF). Reviews of Reproduction. 4 (2): 81–89. doi:10.1530/ror.0.0040081. PMID 10357095. S2CID 31099552. Archived from the original (PDF) on 30 January 2021.
  78. ↑ Van de Perre P (July 2003). "Transfer of antibody via mother's milk". Vaccine. 21 (24): 3374–76. doi:10.1016/S0264-410X(03)00336-0. PMID 12850343.
  79. ↑ Keller MA, Stiehm ER (October 2000). "Passive immunity in prevention and treatment of infectious diseases". Clinical Microbiology Reviews. 13 (4): 602–14. doi:10.1128/CMR.13.4.602-614.2000. PMC 88952. PMID 11023960.
  80. ↑ Sompayrac 2019, p. 98.
  81. ↑ Wick G, Hu Y, Schwarz S, Kroemer G (October 1993). "Immunoendocrine communication via the hypothalamo-pituitary-adrenal axis in autoimmune diseases". Endocrine Reviews. 14 (5): 539–63. doi:10.1210/edrv-14-5-539. PMID 8262005.
  82. ↑ Kroemer G, Brezinschek HP, Faessler R, Schauenstein K, Wick G (June 1988). "Physiology and pathology of an immunoendocrine feedback loop". Immunology Today. 9 (6): 163–5. doi:10.1016/0167-5699(88)91289-3. PMID 3256322.
  83. ↑ Trakhtenberg EF, Goldberg JL (October 2011). "Immunology. Neuroimmune communication". Science. 334 (6052): 47–8. Bibcode:2011Sci...334...47T. doi:10.1126/science.1213099. PMID 21980100. S2CID 36504684.
  84. ↑ Veiga-Fernandes H, Mucida D (May 2016). "Neuro-Immune Interactions at Barrier Surfaces". Cell. 165 (4): 801–11. doi:10.1016/j.cell.2016.04.041. PMC 4871617. PMID 27153494.
  85. ↑ "Neuroimmune communication". Nature Neuroscience. 20 (2): 127. February 2017. doi:10.1038/nn.4496. PMID 28092662.
  86. ↑ Wilcox SM, Arora H, Munro L, Xin J, Fenninger F, Johnson LA, Pfeifer CG, Choi KB, Hou J, Hoodless PA, Jefferies WA (2017). "The role of the innate immune response regulatory gene ABCF1 in mammalian embryogenesis and development". PLOS ONE. 12 (5): e0175918. Bibcode:2017PLoSO..1275918W. doi:10.1371/journal.pone.0175918. PMC 5438103. PMID 28542262.
  87. ↑ Wira, Crane-Godreau & Grant 2004, Chapter: Endocrine regulation of the mucosal immune system in the female reproductive tract.
  88. ↑ Lang TJ (December 2004). "Estrogen as an immunomodulator". Clinical Immunology. 113 (3): 224–30. doi:10.1016/j.clim.2004.05.011. PMID 15507385.
  89. ↑ Fimmel S, Zouboulis CC (2005). "Influence of physiological androgen levels on wound healing and immune status in men". The Aging Male. 8 (3–4): 166–74. doi:10.1080/13685530500233847. PMID 16390741. S2CID 1021367.
  90. ↑ Dorshkind K, Horseman ND (June 2000). "The roles of prolactin, growth hormone, insulin-like growth factor-I, and thyroid hormones in lymphocyte development and function: insights from genetic models of hormone and hormone receptor deficiency". Endocrine Reviews. 21 (3): 292–312. doi:10.1210/er.21.3.292. PMID 10857555.
  91. ↑ Nagpal S, Na S, Rathnachalam R (August 2005). "Noncalcemic actions of vitamin D receptor ligands". Endocrine Reviews. 26 (5): 662–87. doi:10.1210/er.2004-0002. PMID 15798098.
  92. ↑ "Vitamin D - Fact Sheet for Health Professionals". Office of Dietary Supplements, US National Institutes of Health. 17 August 2021. Retrieved 31 March 2022.
  93. ↑ Institute of Medicine (2011). "8, Implications and Special Concerns". In Ross AC, Taylor CL, Yaktine AL, Del Valle HB (eds.). Dietary Reference Intakes for Calcium and Vitamin D. The National Academies Collection: Reports funded by the National Institutes of Health. National Academies Press. doi:10.17226/13050. ISBN 978-0-309-16394-1. PMID 21796828.
  94. ↑ Bryant PA, Trinder J, Curtis N (June 2004). "Sick and tired: Does sleep have a vital role in the immune system?". Nature Reviews. Immunology. 4 (6): 457–67. doi:10.1038/nri1369. PMID 15173834. S2CID 29318345.
  95. ↑ Krueger JM, Majde JA (May 2003). "Humoral links between sleep and the immune system: research issues". Annals of the New York Academy of Sciences. 992 (1): 9–20. Bibcode:2003NYASA.992....9K. doi:10.1111/j.1749-6632.2003.tb03133.x. PMID 12794042. S2CID 24508121.
  96. ↑ Majde JA, Krueger JM (December 2005). "Links between the innate immune system and sleep". The Journal of Allergy and Clinical Immunology. 116 (6): 1188–98. doi:10.1016/j.jaci.2005.08.005. PMID 16337444.
  97. ↑ Taylor DJ, Kelly K, Kohut ML, Song KS (2017). "Is Insomnia a Risk Factor for Decreased Influenza Vaccine Response?". Behavioral Sleep Medicine. 15 (4): 270–287. doi:10.1080/15402002.2015.1126596. PMC 5554442. PMID 27077395.
  98. ↑ Krueger JM (2008). "The role of cytokines in sleep regulation". Current Pharmaceutical Design. 14 (32): 3408–16. doi:10.2174/138161208786549281. PMC 2692603. PMID 19075717.
  99. ↑ Besedovsky L, Lange T, Born J (January 2012). "Sleep and immune function". Pflügers Archiv. 463 (1): 121–37. doi:10.1007/s00424-011-1044-0. PMC 3256323. PMID 22071480.
  100. ↑ „Sleep and immune function“. Pflügers Archiv. 463-jild, № 1. Jan 2012. 121–37-bet. doi:10.1007/s00424-011-1044-0. PMC 3256323. PMID 22071480.
  101. ↑ "Can Better Sleep Mean Catching fewer Colds?". Archived from the original on 9 May 2014. Retrieved 28 April 2014.
  102. ↑ Godwin JW, Pinto AR, Rosenthal NA (January 2017). "Chasing the recipe for a pro-regenerative immune system". Seminars in Cell & Developmental Biology. Innate immune pathways in wound healing/Peromyscus as a model system. 61: 71–79. doi:10.1016/j.semcdb.2016.08.008. PMC 5338634. PMID 27521522.
  103. ↑ Sompayrac 2019, pp. 120–24.
  104. ↑ Sompayrac 2019, pp. 114–18.
  105. ↑ Sompayrac 2019, pp. 111–14.
  106. ↑ Aw D, Silva AB, Palmer DB (April 2007). "Immunosenescence: emerging challenges for an ageing population". Immunology. 120 (4): 435–46. doi:10.1111/j.1365-2567.2007.02555.x. PMC 2265901. PMID 17313487.
  107. ↑ 107,0 107,1 Chandra RK (August 1997). "Nutrition and the immune system: an introduction". The American Journal of Clinical Nutrition. 66 (2): 460S–63S. doi:10.1093/ajcn/66.2.460S. PMID 9250133.
  108. ↑ Miller JF (July 2002). "The discovery of thymus function and of thymus-derived lymphocytes". Immunological Reviews. 185 (1): 7–14. doi:10.1034/j.1600-065X.2002.18502.x. PMID 12190917. S2CID 12108587.
  109. ↑ Reece 2011, p. 967.
  110. ↑ Burg M, Gennery AR (2011). "Educational paper: The expanding clinical and immunological spectrum of severe combined immunodeficiency". Eur J Pediatr. 170 (5): 561–571. doi:10.1007/s00431-011-1452-3. PMC 3078321. PMID 21479529.
  111. ↑ Joos L, Tamm M (2005). "Breakdown of pulmonary host defense in the immunocompromised host: cancer chemotherapy". Proceedings of the American Thoracic Society. 2 (5): 445–48. doi:10.1513/pats.200508-097JS. PMID 16322598.
  112. ↑ Joos L, Tamm M (2005). "Breakdown of pulmonary host defense in the immunocompromised host: cancer chemotherapy". Proceedings of the American Thoracic Society. 2 (5): 445–48. doi:10.1513/pats.200508-097JS. PMID 16322598.
  113. ↑ Miller JF (1993). "Self-nonself discrimination and tolerance in T and B lymphocytes". Immunologic Research. 12 (2): 115–30. doi:10.1007/BF02918299. PMID 8254222. S2CID 32476323.
  114. ↑ Sproul TW, Cheng PC, Dykstra ML, Pierce SK (2000). „A role for MHC class II antigen processing in B cell development“. International Reviews of Immunology. 19-jild, № 2–3. 139–55-bet. doi:10.3109/08830180009088502. PMID 10763706. S2CID 6550357.
  115. ↑ "Hashimoto's disease". Office on Women’s Health, U.S. Department of Health and Human Services. 12 June 2017. Archived from the original on 28 July 2017. Retrieved 17 July 2017
  116. ↑ Smolen JS, Aletaha D, McInnes IB (October 2016). "Rheumatoid arthritis" (PDF). Lancet. 388 (10055): 2023–2038. doi:10.1016/S0140-6736(16)30173-8. PMID 27156434. S2CID 37973054.
  117. ↑ Farhy LS, McCall AL (July 2015). "Glucagon - the new 'insulin' in the pathophysiology of diabetes". Current Opinion in Clinical Nutrition and Metabolic Care. 18 (4): 407–14. doi:10.1097/mco.0000000000000192. PMID 26049639. S2CID 19872862.
  118. ↑ "Handout on Health: Systemic Lupus Erythematosus". www.niams.nih.gov. February 2015. Archived from the original on 17 June 2016. Retrieved 12 June 2016.
  119. ↑ 119,0 119,1 119,2 119,3 Ghaffar A (2006). "Immunology – Chapter Seventeen: Hypersensitivity States". Microbiology and Immunology On-line. University of South Carolina School of Medicine. Retrieved 29 May 2016.
  120. ↑ Sompayrac 2019, pp. 83–85.
  121. ↑ Ciccone 2015, Chapter 37.
  122. ↑ 122,0 122,1 Ciccone 2015, Chapter 37.
  123. ↑ Barnes PJ (March 2006). "Corticosteroids: the drugs to beat". European Journal of Pharmacology. 533 (1–3): 2–14. doi:10.1016/j.ejphar.2005.12.052. PMID 16436275.
  124. ↑ Masri MA (July 2003). "The mosaic of immunosuppressive drugs". Molecular Immunology. 39 (17–18): 1073–77. doi:10.1016/S0161-5890(03)00075-0. PMID 12835079.
  125. ↑ Hall H (July–August 2020). "How You Can Really Boost Your Immune System". Skeptical Inquirer. Amherst, New York: Center for Inquiry. Archived from the original on 21 January 2021. Retrieved 21 January 2021.
  126. ↑ 126,0 126,1 Reece 2011, p. 965.
  127. ↑ Death and DALY estimates for 2002 by cause for WHO Member States. World Health Organization. Retrieved on 1 January 2007.
  128. ↑ Singh M, O'Hagan D (November 1999). "Advances in vaccine adjuvants". Nature Biotechnology. 17 (11): 1075–81. doi:10.1038/15058. PMID 10545912. S2CID 21346647.
  129. ↑ 129,0 129,1 Andersen MH, Schrama D, Thor Straten P, Becker JC (January 2006). "Cytotoxic T cells". The Journal of Investigative Dermatology. 126 (1): 32–41. doi:10.1038/sj.jid.5700001. PMID 16417215.
  130. ↑ Boon T, van der Bruggen P (March 1996). "Human tumor antigens recognized by T lymphocytes". The Journal of Experimental Medicine. 183 (3): 725–29. doi:10.1084/jem.183.3.725. PMC 2192342. PMID 8642276.
  131. ↑ Ljubojevic S, Skerlev M (2014). "HPV-associated diseases". Clinics in Dermatology. 32 (2): 227–34. doi:10.1016/j.clindermatol.2013.08.007. PMID 24559558.
  132. ↑ Castelli C, Rivoltini L, Andreola G, Carrabba M, Renkvist N, Parmiani G (March 2000). "T-cell recognition of melanoma-associated antigens". Journal of Cellular Physiology. 182 (3): 323–31. doi:10.1002/(SICI)1097-4652(200003)182:3<323::AID-JCP2>3.0.CO;2-#. PMID 10653598.
  133. ↑ Romero P, Cerottini JC, Speiser DE (2006). "The human T cell response to melanoma antigens". Advances in Immunology. 92: 187–224. doi:10.1016/S0065-2776(06)92005-7. ISBN 978-0-12-373636-9. PMID 17145305.
  134. ↑ Guevara-Patiño JA, Turk MJ, Wolchok JD, Houghton AN (2003). "Immunity to cancer through immune recognition of altered self: studies with melanoma". Advances in Cancer Research. 90: 157–77. doi:10.1016/S0065-230X(03)90005-4. ISBN 978-0-12-006690-2. PMID 14710950.
  135. ↑ Renkvist N, Castelli C, Robbins PF, Parmiani G (March 2001). "A listing of human tumor antigens recognized by T cells". Cancer Immunology, Immunotherapy. 50 (1): 3–15. doi:10.1007/s002620000169. PMID 11315507. S2CID 42681479.
  136. ↑ „Cancer Regression in Patients After Transfer of Genetically Engineered Lymphocytes“. Science. 314-jild, № 5796. October 2006. 126–29-bet. Bibcode:2006Sci...314..126M. doi:10.1126/science.1129003. PMC 2267026. PMID 16946036.
  137. ↑ „The human T cell response to melanoma antigens“. Advances in Immunology. 92-jild. 2006. 187–224-bet. doi:10.1016/S0065-2776(06)92005-7. ISBN 978-0-12-373636-9. PMID 17145305.
  138. ↑ Gerloni M, Zanetti M (June 2005). "CD4 T cells in tumor immunity". Springer Seminars in Immunopathology. 27 (1): 37–48. doi:10.1007/s00281-004-0193-z. PMID 15965712. S2CID 25182066.
  139. ↑ Seliger B, Ritz U, Ferrone S (January 2006). "Molecular mechanisms of HLA class I antigen abnormalities following viral infection and transformation". International Journal of Cancer. 118 (1): 129–38. doi:10.1002/ijc.21312. PMID 16003759. S2CID 5655726.
  140. ↑ Hayakawa Y, Smyth MJ (2006). "Innate immune recognition and suppression of tumors". Advances in Cancer Research. 95: 293–322. doi:10.1016/S0065-230X(06)95008-8. ISBN 978-0-12-006695-7. PMID 16860661.
  141. ↑ „Immunity to cancer through immune recognition of altered self: studies with melanoma“. Advances in Cancer Research. 90-jild. 2003. 157–77-bet. doi:10.1016/S0065-230X(03)90005-4. ISBN 978-0-12-006690-2. PMID 14710950.
  142. ↑ 142,0 142,1 142,2 142,3 142,4 142,5 Syn NL, Teng MW, Mok TS, Soo RA (December 2017). "De-novo and acquired resistance to immune checkpoint targeting". The Lancet. Oncology. 18 (12): e731–e741. doi:10.1016/s1470-2045(17)30607-1. PMID 29208439.
  143. ↑ 143,0 143,1 Seliger B (2005). "Strategies of tumor immune evasion". BioDrugs. 19 (6): 347–54. doi:10.2165/00063030-200519060-00002. PMID 16392887. S2CID 1838144.
  144. ↑ Frumento G, Piazza T, Di Carlo E, Ferrini S (September 2006). "Targeting tumor-related immunosuppression for cancer immunotherapy". Endocrine, Metabolic & Immune Disorders Drug Targets. 6 (3): 233–7. doi:10.2174/187153006778250019. PMID 17017974.
  145. ↑ Stix G (July 2007). "A malignant flame. Understanding chronic inflammation, which contributes to heart disease, Alzheimer's and a variety of other ailments, may be a key to unlocking the mysteries of cancer" (PDF). Scientific American. 297 (1): 60–67. Bibcode:2007SciAm.297a..60S. doi:10.1038/scientificamerican0707-60. PMID 17695843. Archived from the original (PDF) on 16 July 2011.
  146. ↑ Cervantes-Villagrana RD, Albores-García D, Cervantes-Villagrana AR, García-Acevez SJ (18 June 2020). "Tumor-induced Neurogenesis and Immune Evasion as Targets of Innovative Anti-Cancer Therapies". Signal Transduct Target Ther. 5 (1): 99. doi:10.1038/s41392-020-0205-z. PMC 7303203. PMID 32555170.
  147. ↑ Yang Y (September 2015). "Cancer immunotherapy: harnessing the immune system to battle cancer". The Journal of Clinical Investigation. 125 (9): 3335–7. doi:10.1172/JCI83871. PMC 4588312. PMID 26325031.
  148. ↑ Baker MP, Reynolds HM, Lumicisi B, Bryson CJ (October 2010). "Immunogenicity of protein therapeutics: The key causes, consequences and challenges". Self/Nonself. 1 (4): 314–322. doi:10.4161/self.1.4.13904. PMC 3062386. PMID 21487506.
  149. ↑ Welling GW, Weijer WJ, van der Zee R, Welling-Wester S (September 1985). "Prediction of sequential antigenic regions in proteins". FEBS Letters. 188 (2): 215–18. doi:10.1016/0014-5793(85)80374-4. PMID 2411595.
  150. ↑ Söllner J, Mayer B (2006). "Machine learning approaches for prediction of linear B-cell epitopes on proteins". Journal of Molecular Recognition. 19 (3): 200–08. doi:10.1002/jmr.771. PMID 16598694. S2CID 18197810.
  151. ↑ Saha S, Bhasin M, Raghava GP (2005). "Bcipep: a database of B-cell epitopes". BMC Genomics. 6: 79. doi:10.1186/1471-2164-6-79. PMC 1173103. PMID 15921533.
  152. ↑ Flower DR, Doytchinova IA (2002). "Immunoinformatics and the prediction of immunogenicity". Applied Bioinformatics. 1 (4): 167–76. PMID 15130835.
  153. ↑ Kanduc D (September 2019). "From hepatitis C virus immunoproteomics to rheumatology via cross-reactivity in one table". Current Opinion in Rheumatology. 31 (5): 488–492. doi:10.1097/BOR.0000000000000606. PMID 31356379. S2CID 198982175.
  154. ↑ Flajnik MF, Kasahara M (January 2010). "Origin and evolution of the adaptive immune system: genetic events and selective pressures". Nature Reviews. Genetics. 11 (1): 47–59. doi:10.1038/nrg2703. PMC 3805090. PMID 19997068.
  155. ↑ Bickle TA, Krüger DH (June 1993). "Biology of DNA restriction". Microbiological Reviews. 57 (2): 434–50. doi:10.1128/MMBR.57.2.434-450.1993. PMC 372918. PMID 8336674.
  156. ↑ Barrangou R, Fremaux C, Deveau H, Richards M, Boyaval P, Moineau S, Romero DA, Horvath P (March 2007). "CRISPR provides acquired resistance against viruses in prokaryotes". Science. 315 (5819): 1709–12. Bibcode:2007Sci...315.1709B. doi:10.1126/science.1138140. hdl:20.500.11794/38902. PMID 17379808. S2CID 3888761.
  157. ↑ Brouns SJ, Jore MM, Lundgren M, Westra ER, Slijkhuis RJ, Snijders AP, Dickman MJ, Makarova KS, Koonin EV, van der Oost J (August 2008). "Small CRISPR RNAs guide antiviral defense in prokaryotes". Science. 321 (5891): 960–64. Bibcode:2008Sci...321..960B. doi:10.1126/science.1159689. PMC 5898235. PMID 18703739.
  158. ↑ Hille F, Charpentier E (November 2016). "CRISPR-Cas: biology, mechanisms and relevance". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 371 (1707): 20150496. doi:10.1098/rstb.2015.0496. PMC 5052741. PMID 27672148.
  159. ↑ Koonin EV (February 2017). "Evolution of RNA- and DNA-guided antivirus defense systems in prokaryotes and eukaryotes: common ancestry vs convergence". Biology Direct. 12 (1): 5. doi:10.1186/s13062-017-0177-2. PMC 5303251. PMID 28187792.
  160. ↑ Bayne CJ (2003). "Origins and evolutionary relationships between the innate and adaptive arms of immune systems". Integr. Comp. Biol. 43 (2): 293–99. doi:10.1093/icb/43.2.293. PMID 21680436.
  161. ↑ „Origin and evolution of the adaptive immune system: genetic events and selective pressures“. Nature Reviews. Genetics. 11-jild, № 1. January 2010. 47–59-bet. doi:10.1038/nrg2703. PMC 3805090. PMID 19997068.
  162. ↑ Stram Y, Kuzntzova L (June 2006). "Inhibition of viruses by RNA interference". Virus Genes. 32 (3): 299–306. doi:10.1007/s11262-005-6914-0. PMC 7088519. PMID 16732482.
  163. ↑ 163,0 163,1 Schneider D. "Innate Immunity – Lecture 4: Plant immune responses" (PDF). Stanford University Department of Microbiology and Immunology. Retrieved 1 January 2007.
  164. ↑ Jones JD, Dangl JL (November 2006). "The plant immune system". Nature. 444 (7117): 323–29. Bibcode:2006Natur.444..323J. doi:10.1038/nature05286. PMID 17108957.
  165. ↑ Baulcombe D (September 2004). "RNA silencing in plants". Nature. 431 (7006): 356–63. Bibcode:2004Natur.431..356B. doi:10.1038/nature02874. PMID 15372043. S2CID 4421274.
  166. ↑ Alder MN, Rogozin IB, Iyer LM, Glazko GV, Cooper MD, Pancer Z (December 2005). "Diversity and function of adaptive immune receptors in a jawless vertebrate". Science. 310 (5756): 1970–73. Bibcode:2005Sci...310.1970A. doi:10.1126/science.1119420. PMID 16373579.
  167. ↑ Finlay BB, McFadden G (February 2006). "Anti-immunology: evasion of the host immune system by bacterial and viral pathogens". Cell. 124 (4): 767–82. doi:10.1016/j.cell.2006.01.034. PMID 16497587. S2CID 15418509.
  168. ↑ Cianciotto NP (December 2005). "Type II secretion: a protein secretion system for all seasons". Trends in Microbiology. 13 (12): 581–88. doi:10.1016/j.tim.2005.09.005. PMID 16216510.
  169. ↑ Winstanley C, Hart CA (February 2001). "Type III secretion systems and pathogenicity islands". Journal of Medical Microbiology. 50 (2): 116–26. doi:10.1099/0022-1317-50-2-116. PMID 11211218.
  170. ↑ Finlay BB, Falkow S (June 1997). "Common themes in microbial pathogenicity revisited". Microbiology and Molecular Biology Reviews. 61 (2): 136–69. doi:10.1128/.61.2.136-169.1997. PMC 232605. PMID 9184008.
  171. ↑ „Anti-immunology: evasion of the host immune system by bacterial and viral pathogens“. Cell. 124-jild, № 4. Feb 2006. 767–82-bet. doi:10.1016/j.cell.2006.01.034. PMID 16497587.
  172. ↑ Kobayashi H (2005). "Airway biofilms: implications for pathogenesis and therapy of respiratory tract infections". Treatments in Respiratory Medicine. 4 (4): 241–53. doi:10.2165/00151829-200504040-00003. PMID 16086598. S2CID 31788349.
  173. ↑ Housden NG, Harrison S, Roberts SE, Beckingham JA, Graille M, Stura E, Gore MG (June 2003). "Immunoglobulin-binding domains: Protein L from Peptostreptococcus magnus" (PDF). Biochemical Society Transactions. 31 (Pt 3): 716–18. doi:10.1042/BST0310716. PMID 12773190. S2CID 10322322. Archived from the original (PDF) on 2 March 2019.
  174. ↑ Burton DR, Stanfield RL, Wilson IA (October 2005). "Antibody vs. HIV in a clash of evolutionary titans". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 102 (42): 14943–48. Bibcode:2005PNAS..10214943B. doi:10.1073/pnas.0505126102. PMC 1257708. PMID 16219699.
  175. ↑ Taylor JE, Rudenko G (November 2006). "Switching trypanosome coats: what's in the wardrobe?". Trends in Genetics. 22 (11): 614–20. doi:10.1016/j.tig.2006.08.003. PMID 16908087.
  176. ↑ Cantin R, Méthot S, Tremblay MJ (June 2005). "Plunder and stowaways: incorporation of cellular proteins by enveloped viruses". Journal of Virology. 79 (11): 6577–87. doi:10.1128/JVI.79.11.6577-6587.2005. PMC 1112128. PMID 15890896.
  177. ↑ 177,0 177,1 "The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1908". The Nobel Prize. Retrieved 8 January 2007.
  178. ↑ Retief FP, Cilliers L (January 1998). "The epidemic of Athens, 430–426 BC". South African Medical Journal = Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Geneeskunde. 88 (1): 50–53. PMID 9539938.
  179. ↑ Ostoya P (1954). "Maupertuis et la biologie". Revue d'histoire des sciences et de leurs applications. 7 (1): 60–78. doi:10.3406/rhs.1954.3379.
  180. ↑ Silverstein 1989, p. 6.
  181. ↑ Silverstein 1989, p. 7.
  182. ↑ Plotkin SA (April 2005). "Vaccines: past, present and future". Nature Medicine. 11 (4 Suppl): S5–11. doi:10.1038/nm1209. PMC 7095920. PMID 15812490.
  183. ↑ The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1905 Nobelprize.org Retrieved on 8 January 2009.
  184. ↑ Major Walter Reed, Medical Corps, U.S. Army Walter Reed Army Medical Center. Retrieved on 8 January 2007.
  185. ↑ Metchnikoff E (1905). Immunity in Infective Diseases (Full Text Version: Internet Archive). Translated by Binnie FG. Cambridge University Press. LCCN 68025143. history of humoral immunity.
  186. ↑ "Niels K. Jerne". The Nobel Prize. Retrieved 27 November 2020.
  187. ↑ Yewdell J (4 October 2003). "He put the Id in Idiotype". EMBO Reports (Book review). 4 (10): 931. doi:10.1038/sj.embor.embor951. PMC 1326409.

Umumiy bibliografiya

tahrir
  • Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, Walters P (2002). Molecular Biology of the Cell (Fourth ed.). New York and London: Garland Science. ISBN 978-0-8153-3218-3.
  • Bertok L, Chow D (2005). Bertok L, Chow D (eds.). Natural Immunity. Vol. 5 (1st ed.). ISBN 978-0-44451-755-5.
  • Iriti M (2019). Plant Innate Immunity 2.0. Basel: MDPI. doi:10.3390/books978-3-03897-581-6. ISBN 978-3-03897-580-9. OCLC 1105775088.
  • Ciccone CD (2015). Pharmacology in Rehabilitation (Contemporary Perspectives in Rehabilitation) (5th ed.). F.A. Davis Company. ISBN 978-0-80364-029-0.
  • Janeway CA, Travers P, Walport M (2001). Immunobiology (5th ed.). Garland Science.
  • Janeway CA (2005). Immunobiology (6th ed.). Garland Science. ISBN 0-443-07310-4.
  • Krishnaswamy G, Ajitawi O, Chi DS (2006). "The human mast cell: an overview". Mast Cells. Methods in Molecular Biology. Vol. 315. pp. 13–34. doi:10.1385/1-59259-967-2:013. ISBN 1-59259-967-2. PMID 16110146.
  • Murphy K, Weaver C (2016). Immunobiology (9 ed.). Garland Science. ISBN 978-0-8153-4505-3.
  • Rajalingam R (2012). Immunogenetics. Methods in Molecular Biology. Vol. 882. pp. 391–414. doi:10.1007/978-1-61779-842-9_23. ISBN 978-1-61779-841-2. PMID 22665247.
  • Reece J (2011). Campbell biology. Frenchs Forest, N.S.W: Pearson Australia. ISBN 978-1-4425-3176-5. OCLC 712136178.
  • Silverstein AM (1989). A History of Immunology. Academic Press. ISBN 978-0-08-092583-7.
  • Sompayrac L (2019). How the immune system works. Hoboken, NJ: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-119-54212-4. OCLC 1083261548.
  • Stvrtinová V, Jakubovský J, Hulín I (1995). Pathophysiology: Principles of Disease. Computing Centre, Slovak Academy of Sciences: Academic Electronic Press.
  • Wira CR, Crane-Godreau M, Grant K (2004). Ogra PL, Mestecky J, Lamm ME, Strober W, McGhee JR, Bienenstock J (eds.). Mucosal Immunology. San Francisco: Elsevier. ISBN 0-12-491543-4.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Immun_sistemasi&oldid=5284871" dan olindi