Vikipediya

Muhammadning ayollari

(Muhammadning ahli ayollaridan yoʻnaltirildi)

Islom paygʻambari Muhammad s.a.v ga 13 nafar ayol turmushga chiqdi. Musulmonlar hurmat belgisi sifatida ularga murojaat qilishdan oldin yoki keyin, Qur’on 33:6 dan olingan atama Ummu al-Moʻminin (arabcha: أم ٱلْمُؤْمِنِين‎‎) ni ishlatishdi. Bu ibora „Moʻminlarning onasi“ degan maʼnoni anglatadi.[1][2]

Mo'minlarning onalari
أمهات المؤمنين
Turmush oʻrtogʻi
Turmush yillari
Xadicha595–620
Savda620–632
Oysha623–632
Hafsa625–632
Ummu al-Masakin625–626
Ummu Salama625–632
Rayhona627–631
Zaynab627–632
Juvayriya628–632
Umm Habibah628–632
Safiya629–632
Maymuna629–632
Maria628–632

Muhammad s.a.v 25 yoshida birinchi xotini Xadicha binti Xuvaylidga uylangan. Bu nikoh 25 yil davom etgan. Milodiy 619-yilda vafotidan keyin[3] umrining qolgan yillarida jami 12 ta ayolga uylandi. Bu ayollardan ikkitasi: Xadicha va Mariya al-Qibtiyya farzand koʻrdilar.

Muhammad s.a.v ning hayoti anʼanaviy ravishda ikki davrga boʻlinadi: hijratdan oldingi Makka (gʻarbiy Arabistondagi shahar) milodiy 570-yildan 622-yilgacha va Madinada hijratdan keyingi 622-yildan 632-yilda vafotigacha boʻlgan davrlar. Hijrat deganda Muhammad s.a.v va uning izdoshlari Makkada musulmonlar duch kelgan zulmlar tufayli Madinaga ommaviy hijrat qilishlari tushuniladi. Uning ikki nikohidan boshqa barcha nikohlari shu hijratdan keyin boʻlgan.

Maqsadlar

tahrir

Muhammad s.a.v ilk bor 25 yoshida Xadichaga uylangan[4] va Xadichaning oʻlimiga qadar u bilan yana 25 yil bilan turmush qurdi.[5] Shundan soʻng u bir necha sabablarga koʻra xotinlarini olgan deb aytiladi. Oisha onamizdan tashqari Muhammad s.a.v faqat beva, ajrashgan yoki asiralarga uylangan.[6]

Vattning taʼkidlashicha, Muhammad s.a.v ning barcha nikohlari doʻstona munosabatlarni mustahkamlashga boʻlib, arablarning odatlariga asoslangan.[7] Espositoning taʼkidlashicha, Muhammad s.a.v ning baʼzi nikohlari bevalar uchun yaxshi hayotni taʼminlashga qaratilgan.[8] Uning taʼkidlashicha, bokira nikohga urgʻu berilgan jamiyatda beva ayollar uchun qayta turmush qurish qiyin boʻlgan.[9] FE Petersning aytishicha, Muhammad s.a.v ning nikohlari haqida umumiy xulosalar chiqarish qiyin: ularning koʻplari siyosiy, baʼzilari rahm-shafqatli va baʼzilari muhabbat tufayli boʻlgan.[10] Jon Viktor Tolanning yozishicha, Muhammad s.a.v ning nikohlari asosan siyosiy ittifoq tuzishga qaratilgan.[4]

Muhammad s.a.v ning nikohlarining maqsadlari quyidagicha tasvirlangan:[11][6]

  1. Hamrohlarining bevalariga yordam berish.
  2. U va uning hamrohlari oʻrtasida oilaviy rishtalarni oʻrnatish (Muhammad s.a.v Abu Bakr va Umarning qizlariga, Usmon va Ali esa uning qizlariga uylangan. Shuning uchun u birinchi toʻrt xalifaning hammasi bilan oilaviy rishtalarga ega edi).
  3. Nikoh orqali turli aloqalarni birlashtirish orqali xabar tarqatish.
  4. Uning shaxsiy oilaviy hayotini yetkazish uchun ishonchlilik va manbalarni oshirish. Agar uning faqat bitta xotini boʻlsa, Muhammad

s.a.v ning shaxsiy ibodatlari va oilaviy hayotini yetkazish uning zimmasiga juda katta mas’uliyat yuklagan boʻlardi va odamlar bu amaliyotlarning ishonchini yoʻq qilish uchun uni obroʻsizlantirishga harakat qilishardi. Biroq, koʻp xotinlar bilan, bilim uchun koʻproq manbalar bor edi, bu esa uni obroʻsizlantirishni qiyinlashtirdi. Shuning uchun uning nikohlari koʻproq ayollarga shaxsiy hayotini oʻrganish va oʻrgatish imkoniyatini berdi.

Arab madaniyatida nikoh qabilaning katta ehtiyojlariga muvofiq holda tuzilgan va qabila ichida hamdaa boshqa qabilalar bilan ittifoq tuzish zarurligiga ham asoslangan.

Muhammad s.a.v yoshligida faqat bitta ayolga uylandi. Garchi u shu jamiyatda yashagan bo'lsa-da, bu yerda ko'pxotinlilik umumiy qoida hisoblangan va ajralish juda oson edi u o'zidan katta bo'lsa ham, faqat bitta ayolga uylangan. U yigirma besh yil davomida unga sodiq er bo'lib, o'limidan keyin boshqa ayolga uylanmadi. O'sha paytda u ellik yoshda edi. Keyin u har bir xotiniga ijtimoiy yoki siyosiy maqsadda uylandi; Shunday qilib, u taqvodor ayollarni hurmat qilmoqchi edi yoki ba'zi qabilalarning sadoqatini, ular orasida Islom tarqalishini xohladi. Bundan tashqari, u katta ta'minotlarga ega bo'lmagan holda, katta oilasining moliyaviy majburiyatlarini o'z zimmasiga oldi. U zot ularning barchasiga nisbatan adolatli edi va hech qachon ajratmasdi. U avvalgi payg'ambarlarning ko'p nikohiga hech kim e'tiroz bildirmagan amaliyotiga ergashdi. Odamlarning Muhammad s.a.v ning koʻplik nikohiga e’tiroz bildirishining sababi shundaki, biz u zotning hayotining mayda-chuyda tafsilotlarini bilamiz va undan oldingi paygʻambarlar hayotining tafsilotini juda kam bilamiz? - deyishardi.

— Laura Veccia Vaglieri Italian Orientalist in her book An Interpretation Of Islam

 — Laura Veccia Vaglieri, italyan sharqshunosi, Islom tarjimoni kitobidan

Terminologiyasi

tahrir

"Moʻminlarning onasi" atamasi Muhammad s.a.v ning har bir xotinlariga vaqt oʻtishi bilan qoʻshilib kelgan. Shu bilan birga Qur’on 33:6 dagi „Paygʻambar moʻminlarga oʻzlaridan ham yaqinroqdir va uning ayollari ularning onalaridir“ degan oyat barcha ayollarga nisbatan qoʻllanadi.[1]

Oilaviy hayoti

tahrir

Muhammad va uning oilasi Madinadagi masjidga tutash kichkina uyda yashardi. Ularning har birining kengligi olti-yetti oraliq edi (1.7 metr) va uzunligi oʻn oraliq (2.3 metr). Shiftning balandligi tik turgan oʻrtacha odamning balandligicha boʻlgan. Eshiklarga parda tutish uchun yopinchiq parda sifatida ishlatilgan.[12] Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: „Rasululloh sollallohu alayhi vasallam barcha xotinlarini kecha-yu kunduz aylanib ziyorat qilardilar va ularning soni oʻn bir dona edi“. Anasdan: „Nabiy sallallohu alayhi vasallam bunga kuchlari bormidi?“ — deb soʻradim. Anas: „Biz Paygʻambarga oʻttiz erkak quvvati berilgan, deb aytardik“, dedilar. Said esa Qatoda roziyallohu anhudan rivoyat qilgan holda, Anas roziyallohu anhu unga faqat toʻqqiz (oʻn bir emas) xotinlari haqida gapirib berganligini aytdilar.[13]

Muhammadning xotinlari moʻminlarning onalari sifatida alohida maqomga ega boʻlishsa-da, u ularga oʻzining paygʻambarlik maqomidan omma oldida foydalanishiga ruxsat bermadilar.[14]

Nikohlari

tahrir

Xadicha binti Xuvaylid

tahrir

Taxminan 25 yoshida Muhammad 28 yoki 40 yoshli beva ayol, savdogarning qizi Xadichaga uylandi.[15][16][17] Muhammad uning karvonlarini boshqarardi, Xadicha esa Muhammadning mahoratidan qoyil qolib, Islom paygʻambariga taklif yuboradi. 595-yilda ikkisi turmush qurishdi va bu nikoh, uning birinchi nikohi ham baxtli, ham yagona boʻldi. Muhammad Xadicha 25 yil oʻtib vafot etguniga qadar koʻp jihatdan unga tayandi.[18][19] Ularning Qosim va Abdulloh ismli oʻgʻillari (Tohir va al-Toyyib laqabli)[20] ikkisi ham yosh vafot etgan, toʻrt qizi — Zaynab, Ruqayya, Ummu Kulsum va Fotima bor edi. Baʼzi shia ulamolari Xadichaning 3 qizining otasi Muhammad ekanligiga eʼtiroz bildirishadi, chunki ular birinchi uchtasini oldingi nikohdan boʻlgan qizlari va faqat Fotimani Muhammad va Xadichaning qizi deb bilishadi. Xadicha ularning nikohi chogʻida qul Zayd ibn Horisani sotib oldi, soʻngra Muhammadning iltimosiga binoan yigitni oʻz oʻgʻli qilib oldi.[21] Muhammad alayhissalomning amakilari Abu Tolib va Xadicha 620-yilda vafot etdilar va Islom paygʻambari bu yilni Aam al-Huzn („Gʻam-gʻussa yili“) deb eʼlon qildi.[22]

Madinaga hijrat

tahrir

Savda binti Zam’a

tahrir

Madinaga joʻnab ketishidan oldin Xavla binti Hakim musulmon boʻlganidan keyin koʻp mashaqqatlarni boshidan kechirgan. Soʻngra Savda binti Zam’aga uylanishni taklif qildi. Bundan oldin Savda oʻzining amakivachchasi As-Sakron ibn Amrga turmushga chiqqan va avvalgi nikohidan besh-olti nafar farzandi bor edi. Makkaliklar musulmonlarni quvgʻin qilgani uchun u turmush oʻrtogʻi bilan Habashistonga hijrat qilgandi. Uning eri Habashistonda vafot etdi va Savda ham Makkaga qaytishga majbur boʻldi. Musulmon urf-odatlarida Muhammad Savdaga yoki Oishaga birinchi marta uylanganmi, kelishmovchiliklar mavjud, ammo Savda odatda uning ikkinchi xotini hisoblanadi va u Oisha uyga kelishidan oldin u bilan birga yashagan.[23] Bir rivoyatda u Savdaga Xadicha vafotidan keyin, paygʻambarlikning oʻninchi yili, tahminan 55 yoshda Shavvol oyida uylangan deb aytiladi. Tahminan oʻsha davrda Oisha unga unashtirilgan boʻlgan.[24]

Savda yoshi ulgʻaygan sari va shu bilan birga Muhammadning Ummu Salama bilan turmush qurganidan bir muncha vaqt oʻtgach,[25] baʼzi manbalar Muhammad Savda bilan ajrashishni xohlaganligini keltiradi.[26] Baʼzi rivoyatlarda Muhammad u bilan ajrashmoqchi emasligini taʼkidlaydi.[27] Ibn Kasir Muhammadga Savda juda koʻp yosh xotinlar bilan raqobat qilish kerakligidan xafa boʻlishidan xavotirda ekanligini aytdi va uni taloq qilishni taklif qildi.[28] Savda Muhammadning oʻzi juda yaxshi koʻrgan Oisha huzuriga navbat berishni taklif qildi[28], u „qarigan va erkaklarga ahamiyat bermasdi; uning yagona orzusi qiyomat kuni uning xotini boʻlib tirilish“ edi.[26] Baʼzi musulmon tarixchilari bu voqeani Qur’on 4:128 dan iqtibos keltirgan holda vahiy sabab qilib koʻrsatsalar, Rashid Rido kabi boshqalar bu voqeani „yomon qoʻllab-quvvatlangan“ yoki mursal deb eʼtiroz bildiradilar.[27]

Oisha binti Abu Bakr

tahrir

Oisha Muhammadning yaqin doʻsti Abu Bakrning qizi edi. U dastlab musulmon Jubayr ibn Mutimga unashtirilgan edi, uning otasi butparast boʻlsa ham, musulmonlarga doʻstona munosabatda boʻlgan. Xavla binti Hakim Xadicha vafotidan keyin Muhammadga Oishaga turmushga chiqish taklifini berishni maslahat berdi. Oishaning ibn Mutʼim bilan nikohi toʻgʻrisidagi oldingi kelishuv umumiy rozilik bilan bekor qilingan.[24]

Muhammad keyinchalik toʻrtta islom hukmdori yoki vorislari boʻlgan toʻrt doʻstining doʻstligini nikoh orqali yaqin munosabatlarga aylantirdi. Abu Bakr va Umarning qizlari Oisha va Hafsaga uylanib, qizlarini Usmon va Aliga berdilar.[29][3]

Aksariyat anʼanaviy manbalarda Oisha roziyallohu anho Muhammadga olti yoki yetti yoshda unashtirilgani, biroq u toʻqqiz yoki Ibn Hishomning rivoyati[30] ga koʻra oʻn yoshga toʻlgunga qadar ota-onasining uyida boʻlgani keltirilgan.[31] Oyshaning turmushga chiqqan yoshi munozaralarga sabab boʻlgan va baʼzi tarixchilar, islom olimlari va musulmon yozuvchilar uning hayotining ilgari qabul qilingan vaqt jadvaliga qarshi chiqishgan.[32] Uning ikki xotini Oisha va Savdaga Al-Masjid an-Nabaviy masjidiga tutash xonadonlar berilgandi.[33]

Oisha juda zakovatli va izlanuvchan ayol boʻlgan. Uning Muhammadning xabarini tarqatishdagi hissasi juda katta hsoblanib, u vafotidan keyin 44 yil davomida musulmon jamiyatiga xizmat qilgan.[34] U, shuningdek, Muhammadning shaxsiy hayoti bilan bogʻliq masalalarda emas, balki nikoh, jinsiy aloqa, islomiy meros, haj va islomiy odatlar va boshqa mavzularda 2210 hadisni[35] rivoyat qilib qoldirgan.[36] U turli sohalarda, jumladan, sheʼriyat va tibbiyotda oʻzining aql-zakovati va bilimi bilan yuksak hurmatga sazovor boʻlgan, u az-Zuhriy va shogirdi Urva ibn az-Zubayr tomonidan koʻp maqtovlarga sazovor boʻlgan.[36]

Makka bilan urushda qolgan bevalar

tahrir

Hafsa binti Umar va Zaynab binti Xuzayma

tahrir

Musulmonlarning Makka bilan urushi paytida koʻplab erkaklar oʻldirilgan va natijada bevalar va yetimlar yolgʻiz qolib ketgan. Umar ibn al-Xattobning qizi Hafsa binti Umar Badr jangida eri Xunais ibn Huzayfa jangda oʻldirilganida beva qolgandi. Muhammad unga hijriy 625-yilda uylangan.[37] Zaynab binti Xuzayma ham Badr jangida beva qolgan edi. U Ubayda ibn al-Horisning xotini edi.[38] U sodiq musulmon va Muttalib qabilasidan boʻlib, Muhammad buning uchun alohida mas’uliyat yuklagan.[39] Eri vafot etgach, Muhammad unga uylanishni maqsad qilib, hijriy 4-yilda uni oʻz nikohiga oldi, u mehribonligi va xayrixohligi tufayli Ummu al-Masakin (tahminan tarjimasi miskinlarning onasi) laqabini oldi.[40]

Oishaning yoshiga yaqinlashib qolgan ikki kenja xotinlarini Hafsa va Zaynabni xonadonga qabul qilishdi. Yoshi ancha katta boʻlgan Savda yosh ayollarga onalik mehrini koʻrsatdi. Oisha va Hafsa oʻrtasida mustahkam munosabatlar bor edi. Zaynab esa u turmushidan tahminan uch oy oʻtib kasallikdan vafot etdi.[41][42][43]

Hind binti Suhayl (Ummu Salama)

tahrir

Zaynabning vafoti Uhud jangida olgan jarohatlari natijasida Muhammadning oʻgay ukasi Abu Salamaning vafoti bilan bir vaqtga toʻgʻri keldi.[42] Abu Salamaning bevasi Ummu Salama ham dindor musulmon boʻlib, uning yosh bolalari bor edi. Uning ersiz qolgani musulmonlarni qaygʻuga solgan va iddasidan keyin baʼzi musulmonlar unga turmush qurishlarini taklif qilganlar. Lekin u barchasini rad etdi. U koʻplab janglarda Muhammadga qarshi jang qilgan harbiy qoʻmondon Xolid Ibn Al Validning amakivachchasi edi. Uning turmushga chiqishi Xolidni Uhud jangiga qatʼiyatsiz munosabatda boʻlishga majbur qildi.[3] Muhammad unga turmush qurishni taklif qilganida, u uchta sababga koʻra istamadi: u rashkdan azob chekayotganini daʼvo qildi va muvaffaqiyatsiz nikoh istiqbolini, keksaligini va qoʻllab-quvvatlashga muhtoj boʻlgan yosh oilasini koʻrsatdi. Ammo Muhammad uni rashkdan xalos etishini Xudoga iltijo qilishini, oʻzi ham qariganligini, uning oilasi oʻz oilasiga oʻxshab qolganligini aytadi.[44] U Muhammadga hijriy 4-yilning oxirlarida nikohlanadi.[45]

Rayhona binti Zayd

tahrir

Rayhona binti Zayd Banu Nodir qabilasidan yahudiy ayol edi. 627-yilda Banu Qurayza qabilasi magʻlubiyatga uchradi, Rayhona esa qulga aylandi.[46] Ibn Saʼd Rayhona Islom dinini qabul qilganidan soʻng paygʻambarga nikohlanganini yozgan.[47] At-Saʼlabiyning xabar berishicha, paygʻambar u uchun mahr toʻlagan va Ibn Hajar Muhammad Rayhonaga uylanganidan keyin uy berganiga ishora qiladi.[48]

Ichki kelishmovchiliklar

tahrir

Muhammad Makkalik dushmanlariga qarshi soʻnggi jangidan soʻng, u diqqatini Banu Mustaliqning Madinaga bosqinini toʻxtatishga qaratdi. Bu toʻqnashuv paytida Madinaliklar Muhammadni fikrini oʻylamay, hayotlarining qaltis davrlarida, jumladan, uning Zaynab binti Jahshga uylanishi[49] va Oysha yoʻqolgan boʻyinbogʻini qidirish uchun chodirini tark etgan voqeada unga hujum qilishga urindilar va Muhammadning bir hamrohi bilan qaytib keldi.[50]

Zaynab binti Jahsh

tahrir

Zaynab binti Jahsh Muhammadning amakivachchasi boʻlib, otasining opalaridan birining qizi boʻlgan.[51]

Islomgacha boʻlgan davrda arablar homiylik qilingan bolalarni meros va muqaddaslik kabi huquqlar nuqtai nazaridan oʻzlarining farzandlari bilan bir xil deb hisoblashgan.[52] Biroq, nikohdan keyin homiylik ostidagi bolalar meros huquqlarini yoʻqotdilar va bundan buyon ota-onalarning farzandlari sifatida tanildilar. Balogʻatga yetganidan soʻng, ular homiy oila bilan yashay olmadilar, ammo ular hali ham mablagʻga ega edilar. Bu ota-onalarning oʻz bolalarining homiylik ostidagi bolalarga boʻlgan dushmanligini kamaytirish va erkak homiylarning kattalar homiyligidagi ayollar bilan aralashib ketishining oldini olishdan iborat boʻlgan.[3]

Madinada Muhammad beva qolgan Zaynabni asrandi oʻgʻli Zayd ibn Horisaga turmushga berdi. Kaesar E. Farahning taʼkidlashicha, Muhammad asrab olinganlarning qonuniyligi va teng huquqliligini oʻrnatishga qaror qilgan.[53] Zaynab bu nikohni maʼqullamagan, akalari ham bu nikohni rad etishgan, chunki Ibn Saʼdning soʻzlariga koʻra, u zodagonlardan, Zayd esa sobiq qullardan boʻlgan.[54][55] Vattning aytishicha, Zaynab nega Zaydga turmushga chiqishni istamagani aniq emas, chunki Muhammad uni juda hurmat qilgan. Uning fikricha, Zaynab shuhratparast ayol boʻlib, Muhammadga turmushga chiqish umidida edi yoki u Muhammad siyosiy sabablarga koʻra rozi boʻlmagan kishiga turmushga chiqishi sabab boʻlgan boʻlishi mumkin.[56] Maududiyning yozishicha, Qur’oni karimning Qur’on 33:36 oyati nozil boʻlgach,[57] Zaynab rozi boʻlib, Zaydga nikohlandi.

Vattning soʻzlariga koʻra, u 626-yil oxirigacha Muhammad bilan turmush qurish uchun harakat qilgani deyarli aniq. „Rasululloh eshik oldida“, deyishganda, Zaynab shoshib kiyingan edi. Ayol shoshib oʻrnidan sakrab turdi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hayratiga tushdi[54] va u zoʻrgʻa tushunib boʻlmaydigan gaplarni aytib, yuz oʻgirdi. Ammo, u ochiqdan-ochiq dedi: „Buyuk Alloh taolo pokdir! Qalblarni ogʻdiruvchi Alloh pokdir!“[58] Bu haqda Zaynab Zaydga aytdi va u ajrashishni taklif qildi, lekin Muhammad uni qoldirishini aytdi.[24] Bu hikoya Zaynabning goʻzalligiga katta urgʻu berdi.[59] Noʻmoniy bu voqeani mish-mish deb biladi.[60] Vatt hikoyaning ushbu qismining toʻgʻriligiga shubha qiladi. Uning fikricha, bu rivoyatda haqiqat asosi boʻlsa ham, naql qilish jarayonida bu haddan tashqari oshirib yuborilgan boʻlar edi, chunki keyingi musulmonlar Islomda nikohsizlik va rohiblik yoʻqligini taʼkidlashni yaxshi koʻrishgan.[55] Rodinson Vattning hikoya anʼanaviy matnlarda taʼkidlangani va bu hech qanday salbiy sharh yoki tanqidga sabab boʻlmasligini taʼkidlagani bilan rozi emas.[59] Bu qissani koʻpchilik musulmon ulamolari[61][62][63] rad etishgan, asosan unda hech qanday rivoyat zanjiri yoʻqligi va hech qanday sahih hadisdan toʻliq yoʻqligi sabab boʻlgan. Baʼzi mufassirlar[64] Muhammad Zaynabni butun umri davomida taniganidan keyin bir kun uning goʻzalligidan birdan xabardor boʻlib qolishini bemaʼni deb bilishgan. Agar uning goʻzalligi Muhammadning unga uylanishiga sabab boʻlganida, uni Zaydga uylantirgandan koʻra, birinchi navbatda oʻzi unga uylangan boʻlardi, deb fikr yuritish mumkin.[65]

Jamoatchilik fikridan havotirga tushgan Muhammad dastlab Zaynabga uylanishni istamadi. Bu nikohni ularning zamondoshlari qarindoshlar deb qarashardi, chunki u asrab olingan oʻgʻlining sobiq xotini edi va asrab olingan oʻgʻillar oʻz oʻgʻillari bilan bir xil hisoblanardi.[24] Vattning soʻzlariga koʻra, bu „qarindoshlik tushunchasi bolaning otaligi aniq nomaʼlum boʻlgan oila institutlarining quyi, kommunalistik darajasiga tegishli eski amaliyotlar bilan bogʻliq edi va bu pastki daraja Islom tomonidan yoʻq qilinmoqda“.[66] Ammo Qur’on bu nikoh unga Xudo tomonidan yuklangan farz ekanligini koʻrsatdi. Bu asrab olingan oʻgʻillarga haqiqiy oʻgʻil sifatida munosabatda boʻlish nomaqbul ekanligini va endi oʻtmish bilan toʻliq tanaffus boʻlishi kerakligini anglatadi.[24] Shu tariqa Muhammad jamoatchilik fikriga qarshi turish uchun yetarli darajada kuchli ekanligiga ishonib, bu fikrlarni rad etishga kirishdi.[67] Zaynabning kutish muddati tugagach, Muhammad unga uylandi.[68] Madinadagi nufuzli guruh „Munofiqlar“ deb atalgan, bu atama Islom anʼanalarida[69] yashirincha unga qarshi ish olib borib, islomni qabul qilganlarni nazarda tutadi, haqiqatan ham nikohni qarindoshlar oʻrtasidagi nikoh deb tanqid qilgan.[24] Musulmonlar jamoatini boʻlishga urinib, Muhammadga uning xotini orqali hujum qilish strategiyasining bir qismi sifatida mish-mishlar tarqatdilar. Ibn Kasirning fikricha, tegishli Qurʼon oyatlari munofiqlarning eʼtirozlarini „ilohiy rad etish“ edi.[70] Rodinsonning soʻzlariga koʻra, shubhali odamlar bu oyatlar ijtimoiy tabularga mutlaqo zid ekanligini va Muhammadni haddan tashqari yaxshi koʻrishlarini taʼkidladilar.[59]

Yarashtirish

tahrir

Juvayriya binti al-Horis

tahrir

Banu Mustaliq bilan boʻlgan toʻqnashuvda asirga tushganlardan biri bu qabila boshligʻining qizi Juvayriya binti al-Horis edi. Uning eri Mustafo bin Safvon jangda halok boʻlgan edi. U dastlab Muhammadning hamrohi Sobit ibn Qays ibn ash-Shammasning oʻljalari orasiga tushdi. Qul boʻlgan Juvayriya Muhammadning huzurlariga borib, Mustaliq sohibining qizi sifatida uni ozod qilishni soʻradi, lekin u rad etdi. Bu orada otasi uni ozod qilish uchun Muhammadga toʻlov berishini soʻrab murojaat qildi, ammo Muhammad uni qoʻyib yuborishdan bosh tortdi. Keyin Muhammad unga turmushga chiqishni taklif qildi va u rozi boʻldi.[71] Mustaliq qabilalari nikoh orqali Islom paygʻambariga qarindosh ekanliklari maʼlum boʻlgach, musulmonlar ham oʻz asirlarini ozod qila boshladilar.[72][73]

Safiya binti Huyay ibn Axtab

tahrir

Safiya binti Huyay zodagon ayol,[74] yahudiy qabilasining boshligʻi Banu Nodir Huyay ibn Axtabning qizi boʻlib, Xandaq jangida taslim boʻlganidan keyin qatl etilgan.[75][76] U birinchi boʻlib oʻzidan ajrashgan shoir Sallam ibn Mishkamga[74][77], ikkinchisi esa qoʻmondon Kenona ibn ar- Rabiyga turmushga chiqqan edi. 628-yilda Xaybar jangida[78] Banu Nodir magʻlubiyatga uchradi, eri qatl qilinadi va u asirga olinadi. Muhammad uni asira olgan Dihyadan ozod qildi va turmush qurishni taklif qildi, Safiya buni qabul qildi.[79] Martin Lingsning soʻzlariga koʻra, Muhammad Safiyaga magʻlub boʻlgan Banu Nodirga qaytish yoki musulmon boʻlib, unga uylanish ixtiyorini bergan va Safiya ikkinchi tanlovni tanlagan. Soʻng Muhammad bilan ketgan.[80]

Hadisda aytilishicha, Muhammadning zamondoshlari Safiyaning yuksak mavqeyi tufayli uni qabul qilib, Muhammadga uylanish maqsadga muvofiq deb hisoblashgan. Zamonaviy olimlarning fikricha, Muhammad yahudiy qabilasi bilan yarashish va xayrixohlik belgisi sifatida Safiyaga uylangan.[81][82] Jon L. Espositoning taʼkidlashicha, nikoh siyosiy yoki ittifoqlari boʻlishi mumkin.[83][84] Haykal Muhammad alayhissalomning Safiyani oʻldirilishi va unga uylanishi qisman uning fojiasini yengillashtirish va qisman ularning qadr-qimmatini saqlab qolish uchun boʻlgan, deb hisoblaydi va bu xatti-harakatlarni oʻzlari magʻlub etgan podshohlarning qizlari va xotinlariga turmushga bergan avvalgi bosqinchilarni aytadi.[85] Baʼzilarning fikricha, Muhammad Safiyaga uylanish orqali yahudiylar va Islom oʻrtasidagi adovatga barham berishni maqsad qilgan.[84]

Muhammad Safiyyani Islomni qabul qilishga koʻndiradi.[79] Al-Bayhaqiyning soʻzlariga koʻra, Safiya dastlab Muhammaddan gʻazablangan, chunki uning otasi ham, eri ham oʻldirilgan. Muhammad: „Otangiz arablarni menga qarshi oʻzgartirib, jirkanch ishlar qildi“, deb tushuntirdi. Nihoyat Safiya Muhammadga boʻlgan nafratidan qutuldi.[86] Abu Yaʼlo al-Mavsiliyning rivoyat qilishicha, Safiya Muhammad alayhissalomning unga koʻrsatgan muhabbati va hurmatini qadriga yetib: " Men hech qachon Rasululloh sifatida yaxshi xulqli odamni koʻrmadim ", degan.[87] Safiya Muhammadga to vafotigacha sodiq qoldi.[88]

Islom anʼanalariga koʻra, Safiyya goʻzal, sabrli, aqlli, ilmli va muloyim boʻlib, Muhammad alayhissalomni „Allohning Rasuli“ deb hurmat qilgan. Musulmon olimlarining taʼkidlashicha, u juda koʻp yaxshi axloqiy fazilatlarga ega edi.[89] U kamtar ibodat qiluvchi va taqvodor moʻmin sifatida tasvirlangan. Ibn Kasir aytadilar: „U oʻzining ibodati, taqvosi, zohidligi, taqvodorligi va xayr-ehsonida eng yaxshi ayollardan edi“.[90] Ibn Saʼdning yozishicha, Safiya juda xayrixoh va saxovatli edi.[91]

Muhammad alayhissalom xonadoniga kirgach, Safiya Oisha va Hafsa bilan doʻstlashdi. Shuningdek, u Fotimaga sovgʻalar taqdim etdi. U Muhammadning boshqa xotinlariga Xaybardan olib kelgan taqinchoqlaridan sovgʻalar berdi.[92] Ammo Muhammadning boshqa xotinlaridan baʼzilari Safiyaning yahudiy kelib chiqishi haqida yomon gaplar gapirardilar. Muhammad gapga aralashib, hammaga Safiyaning eri Muhammad, otasi Horun va amakisi Muso ekanligini taʼkidlab, ular hurmatli paygʻambarlarga ishora qilgan edi.[93]

Muhammad bir marta barcha xotinlari bilan hajga borgan. Yoʻlda Safiyaning tuyasi karvonning eng zaif tuyasi boʻlgani uchun tiz choʻkib, yigʻlay boshladi. Muhammad uning oldiga kelib, koʻylagi va qoʻllari bilan uning koʻz yoshlarini artdi, lekin yigʻlamasligini qancha koʻp soʻrasa, yigʻlab yubordi.[94] Muhammad tuzalmas kasal boʻlganida, Safiya qattiq xafa boʻldi. Ayol unga: „Sening oʻrningga men azob chekayotgan boʻlsam edi“, dedilar.[89]

Ramla binti Abu Sufyon (Ummu Habiba)

tahrir

Xuddi shu yili Muhammad oʻzining Makkalik dushmanlari bilan tinchlik shartnomasini imzoladi va Quraysh ikki tomon oʻrtasidagi urush holatini amalda tugatdi. Koʻp oʻtmay u Quraysh boshligʻi va qoʻmondoni Abu Sufyon ibn Harbning qiziga uylandi, bu esa oʻz raqiblarini yanada yarashtirishni maqsad qilgan edi.[95] U eri vafot etganini bilgan paytda Habashistonda boʻlgan Ramla binti Abu Sufyonga turmush qurish taklifini yubordi. U ilgari otasining xohishiga qarshi (Makkada) Islomni qabul qilgan edi. Habashistonga hijrat qilganidan keyin eri nasroniylikni qabul qilgan. Muhammad Amr ibn Umayya Ad-Damriyni Najoshiyga (podshohga) maktub yuborib, undan Ummu Habibaning qoʻlini soʻradi. Bu voqea hijratning yettinchi yili Muharram oyida boʻlgan edi.

Maria binti Shamun al-Qibtiya

tahrir

Maria al-Qibtiyya Misr gubernatori Muhammadga sovgʻa sifatida yuborgan bir necha qullardan biri edi. Uning goʻzalligidan choʻchib, rasmiy xotinlarining eʼtirozlariga qaramay, u uni kanizak sifatida saqlab qoldi. Muhammad paygʻambarning barcha dastlabki tarjimai hollarida Marianing choʻri yoki kanizak ekanligi qayd etilgan. Mariya Muhammadga Ibrohim ismli oʻgʻil tugʻdi, ammo u 18 oyligida vafot etdi.[96][97][98]

Maymuna binti al-Horis

tahrir

Hudaybiya shartnomasi doirasida Muhammad Makkaga haj ziyoratiga bordi. U yerda Maymuna binti al-Horis unga turmush qurishni taklif qildi.[99] Muhammad rozi boʻldi va shu tariqa oʻzining azaliy ittifoqchisi Abbosning kelin opasi Maymunaga uylandi. Muhammad unga uylanib, avvalgi raqiblari boʻlgan banu Maxzum bilan ham qarindoshlik aloqalarini oʻrnatadi.[100] Makkaliklar uning boshqa qolishiga ruxsat bermagani uchun Muhammad Maymunani oʻzi bilan olib shaharni tark etdi. Uning asl ismi „Barra“ edi, lekin u uni „Maymuna“, yaʼni muborak deb atagan.[99]

Muhammadning bevalari

tahrir
 
Al-Baqi' qabristonidagi Muhammadning xotinlari va uning qizlarining qabri koʻrsatilgan xarita. Asosiy darvoza oldidagi markaziy toʻrtburchak.
 
Madina shahridagi al-Baqiy qabristonidagi Muhammad xotinlarining qabri.

Qur’onga koʻra, Alloh taolo Muhammadning vafotidan keyin uning xotinlariga uning hurmati tufayli turmush qurishlarini taqiqlagan.

"Sizlarga Allohning Rasulini ranjitishingiz yoki undan keyin uning xotinlariga uylanishingiz ham joiz emas."

Muhammadning oʻlimi paytidagi mulkining miqdori aniq boʻlmagan. Garchi Qur’on [2.180] meros masalasini aniq koʻrsatgan boʻlsa-da, musulmon ummatining yangi rahbari Abu Bakr Muhammadning mol-mulkini uning bevalari va merosxoʻrlari oʻrtasida boʻlmadi va u Muhammadning shunday deganini eshitganligini aytdi:

Bizning (Paygʻambarlarning) vorislarimiz yoʻq. Biz qoldirgan narsalar sadaqadir.[101]

Birinchi Qur’on qoʻlyozmasini toʻplashda Muhammadning bevasi Hafsa muhim rol oʻynagan. Abu Bakr nusxani yigʻib boʻlgach, uni Hafsaga berdi, Hafsa uni Usmon koʻchirib, musulmon yurtlariga tarqatguncha saqladi.[102]

Muhammadning oʻlimidan soʻng Muhammadning beva ayollarining bir qismi Islom davlatida siyosiy faollik koʻrsatdi. Masalan, Safiyya xalifa Usmonni qamal qilganda unga yordam bergan.[93] Birinchi fitna paytida baʼzi xotinlar ham yordam koʻrsatishdi. Jumladan, Ummu Salama Alining tarafini olib, oʻgʻli Umarni yordam soʻrab yubordi. Muhammad sollallohu alayhi vasallamning soʻnggi xotinlari Ummu Salama 680-yilda Karbalo fojiasini eshitib, oʻsha yili vafot etdi.[103] Muhammadning xotinlarining qabri Madina shahridagi al-Baqi' qabristonida joylashgan.

Nikohlar xronologiyasi

tahrir

Grafikdagi vertikal chiziqlar xronologik tartibda paygʻambarlikning boshlanishi, hijrat va Badr jangini koʻrsatadi .

Havolalar

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 Aleem, Shamim „12. Mothers of Believers“, . Prophet Muhammad(s) and His Family. AuthorHouse, 2007 — 85-bet. ISBN 978-1-4343-2357-6. 
  2. ↑ [Qurʼon 33:6]
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Mubārakfūrī, Ṣafī al-Raḥmān. The Sealed Nectar: Biography of the Noble Prophet (en). Darussalam, 2002. ISBN 978-9960-899-55-8. 
  4. ↑ 4,0 4,1 John Victor Tolan. Saracens: Islam in the Medieval European Imagination. Columbia University Press, 2002 — 29-bet. 
  5. ↑ Francois-Cerrah. „The truth about Muhammad and Aisha“. theguardian (2012-yil 17-sentyabr). 2013-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 17-sentyabr.
  6. ↑ 6,0 6,1 E. Phipps, William. Muhammad and Jesus: A Comparison of the Prophets and Their Teachings. Continuum, 1999 — 142-bet. ISBN 978-0826412072. 
  7. ↑ Watt (1956), p. 287
  8. ↑ Esposito (1998), pp. 16-18.
  9. ↑ John Esposito. Islam: The Straight Path. Oxford University Press. pp. 17-18.
  10. ↑ F.E. Peters (2003). p. 84
  11. ↑ Anwar Al Awlaki, The Life of the Prophet Muhammad, the Makkan Period, CD 5
  12. ↑ Numani, p. 259-60
  13. ↑ Muhammad al-Bukhari. „Hadith collection Sahih Bukhari / Volume 7 / Book 62 / Hadith 142“. QuranX. Qaraldi: 2020-yil 17-fevral.
  14. ↑ Ramadan (2007), p. 168-9
  15. ↑ Ibn Ishaq. Mustadrak Al-Hakim — 182-bet. 
  16. ↑ Ibn Sa'd. Tabaqat al-Kubra (ar). „أخبرنا هشام بن محمد بن السائب عن أبيه عن أبي صالح عن ابن عباس قال:كانت خديجة يوم تزوجها رسول الله – صلى الله عليه وسلم – ابنة ثمان وعشرين سنة“ 
  17. ↑ Abu ʻAbdullah Al-Hakim. al-Mustadrak (ar). „عن محمد بن إسحاق، أن أبا طالب وخديجة بنت خويلد هلكا في عام واحد، وذلك قبل مهاجر النبي صلى الله عليه وسلم إلى المدينة بثلاث سنين، ودفنت خديجة بالحجون، ونزل في قبرها رسول الله صلى الله عليه وسلم، وكان لها يوم تزوجها ثمان وعشرون سنة“ 
  18. ↑ Esposito (1998), p.18
  19. ↑ Reeves (2003), p. 46
  20. ↑ Paul Gwynne. Buddha, Jesus and Muhammad: A Comparative Study. John Wiley & Sons, 23 Dec 2013. ISBN 9781118465493. „According to Sunni Islam, Khadija bore Muhammad four daughters (Zaynab, Ruqayya, Umm Kulthum and Fatima) and two sons ('Abdallah and Qasim).“ 
  21. ↑ Muhammad Husayn Haykal. The Life of Muhammad Webarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Boʻsh.: „From Marriage to Prophethood.“ Translated by Ismaʼil Razi A. al-Faruqi
  22. ↑ Guillaume. The Life of Muhammad. Oxford — 191-bet. 
  23. ↑ „Sawda bint Zama“. Oxford Islamic Studies Online. 2018-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-avgust.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 Watt, „Aisha bint Abu Bakr“, Encyclopaedia of Islam Online
  25. ↑ Al-Shati, Bint. The wives of the Prophet, Matti Moosa (trans.), D. Nicholas Ranson, Gorgias Press LLC, December 2006 — 52-bet. ISBN 978-1-59333-398-0. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Vacca, V. (1995). "Sawda BT. Zamʿa B. Ḳayyis B. ʿAbd Shams". Encyclopaedia of Islam. 9 (2nd nashri). Brill Academic Publishers. 89–90 b. ISBN 90-04-10422-4. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Wessels, Antonie. A modern Arabic biography of Muḥammad: a critical study of Muḥammad Ḥusayn Haykal's Ḥayāt Muḥammad. Brill Archive, 1972 — 105–6-bet. ISBN 978-90-04-03415-0. 
  28. ↑ 28,0 28,1 Ibn Kathir. „Wives of the Prophet Muhammad“. Qaraldi: 2019-yil 20-aprel.
  29. ↑ Mubarakpuri, Safiur Rahman. When The Moon Split: A Biography of Prophet Muhammad (en). Independently Published, 2021-02-03. ISBN 979-8-7042-9780-2. 
  30. ↑ Spellberg 1994, ss. 39–40
  31. ↑ Armstrong 1992, s. 157
  32. ↑ Ali, Kecia. Sexual Ethics and Islam: Feminist Reflections on Qur'an, Hadith, and Jurisprudence. OneWorld, 2016 — 173–186-bet. ISBN 978-1780743813. 
  33. ↑ Nomani (1970), p. 257-9
  34. ↑ Aleem, Shamim. Prophet Muhammad(s) and His Family: A Sociological Perspective. AuthorHouse, 2007 — 130-bet. ISBN 9781434323576. 
  35. ↑ Islamyat: a core text for students
  36. ↑ 36,0 36,1 Sayeed, Asma. Women and the Transmission of Religious Knowledge in Islam. Cambridge University Press, 2013-08-06 — 26–29-bet. ISBN 9781107031586. 
  37. ↑ Nomani (1970), p. 360
  38. ↑ Watt(1956), p. 393
  39. ↑ Watt(1956), p. 287
  40. ↑ Lings (1983), p. 201
  41. ↑ Lings (1983), p. 165
  42. ↑ 42,0 42,1 Lings (1983), p. 206
  43. ↑ Nomani (1970), p. 345
  44. ↑ Hamid, AbdulWahid. Companions of the Prophet Vol. 1. London: MELS, 1998 — 139-bet. ISBN 0948196130. 
  45. ↑ Umm Salamah. Courtesy of ISL Software. University of Southern California.
  46. ↑ Al-Baghdadi, Ibn Sa'd. Tabaqat — vol VIII, p. 92–3-bet. 
  47. ↑ Ibn Sa'd. Tabaqat — vol VIII, pg. 92–3-bet. 
  48. ↑ Ibn Hajar. Isabaha. Vol. IV, pg. 309.
  49. ↑ Watt (1956), 330-1
  50. ↑ Denise A. Spellberg, Aisha bint Abī Bakr, Encyclopedia of the Qur’an
  51. ↑ Watt (1974), p.156-159
  52. ↑ IslamKotob. Tafsir Ibn Kathir all 10 volumes (en). IslamKotob. 
  53. ↑ Caesar E. Farah, Islam: Beliefs and Observances, p.69
  54. ↑ 54,0 54,1 Freyer Stowasser (1996), p. 88, Oxford University Press
  55. ↑ 55,0 55,1 Watt (1974), p. 158.
  56. ↑ Watt (1974), p. 157-158.
  57. ↑ Maududi, S. Abul A'la. The Meaning of the Qur'an. Islamic publications ltd., 1967 — 108-bet. Qaraldi: 2008-yil 9-yanvar. 
  58. ↑ Fishbein, Michael. The History Al-Tabari: The Victory of Islam. State University of New York Press, February 1997 — 2–3-bet. ISBN 978-0-7914-3150-4. 
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 Rodinson, p. 207.
  60. ↑ Nomani (1970). Sirat al-Nabi.
  61. ↑ Ibn Al-’Arabi, Ahkam Al-Quran (3/1543)
  62. ↑ Sirat-Un-Nabi, by Allama Shibli Nu’Mani
  63. ↑ Dr. Yasir Qadhi https://www.youtube.com/watch?v=kbaorsGGFio
  64. ↑ For example Qadi Iyad ibn Musa al-Yahsubi
  65. ↑ „The Prophet's Marriage to Zaynab bint Jahsh“. Islam Today. 2015-yil 6-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 2-may.
  66. ↑ William Montgomery Watt (1974), p.233
  67. ↑ Watt(1956), p.330-1
  68. ↑ Watt, p. 156.
  69. ↑ „Hypocrite - Oxford Islamic Studies Online“. www.oxfordislamicstudies.com. Qaraldi: 2021-yil 15-mart.
  70. ↑ Freyer Stowasser (1996), p. 89
  71. ↑ Rodinson, p. 196.
  72. ↑ Lings (1983), p. 241-2
  73. ↑ Nomani, p. 365-6
  74. ↑ 74,0 74,1 Al-Shati', 1971, 171
  75. ↑ Ibn Ishaq, Sirat Rasul Allah. Translated by Guillaume, A. (1955). The Life of Muhammad, p. 464. Oxford: Oxford University Press.
  76. ↑ Ahmad ibn Jabir al-Baladhuri, Kitab Futuh al-Buldan. Translated by Hitti, P. K. (1916). Origins of the Islamic State vol. 1 p. 41. New York: Columbia University.
  77. ↑ V. Vacca, Safiyya bt. Huyayy b. Ak̲htab, Encyclopedia of Islam
  78. ↑ Ibn Ishaq/Guillaume p. 510.
  79. ↑ 79,0 79,1 Rodinson (1971), p. 254.
  80. ↑ Martin Lings, Muhammad: His Life Based On The Earliest Sources (George Allen & Unwin, 1983), p. 269
  81. ↑ Nomani(1970) p. 424.
  82. ↑ Watt (1964) p. 195
  83. ↑ John L. Esposito, Islam: The Straight Path, pp. 19-20
  84. ↑ 84,0 84,1 Abu Yaʼla al-Mawsili, Musnad, vol. 13, p. 168, Cited in Muhammad Fathi Mus’ad, The Wives of the Prophet Muhammad: Their Strives and Their Lives, p.172)
  85. ↑ Muhammad Husayn Haykal, The Life of Muhammad (North American Trust Publications, 1976), p. 373
  86. ↑ Al-Bayhaqi, Dalaʼil an-Nubuwwah, vol. 4, p. 230
  87. ↑ Abu Yaʼla al-Mawsili, Musnad, vol. 13, p. 38, Cited in Muhammad Fathi Mus’ad, The Wives of the Prophet Muhammad: Their Strives and Their Lives, p.172)
  88. ↑ Muhammad Husayn Haykal, The Life of Muhammad (North American Trust Publications, p. 374
  89. ↑ 89,0 89,1 Safiyah Bint Huyeiy Ibn Akhtab, www.islamonline.com
  90. ↑ Ibn Kathir, Al-Bidayah wa an-Nihayah, vol. 8, p. 47, Cited in Muhammad Fathi Mus’ad, The Wives of the Prophet Muhammad: Their Strives and Their Lives, p.177
  91. ↑ Ibn Saʼd, Tabaqat, vol. 8, p. 102, Cited in Muhammad Fathi Mus’ad, The Wives of the Prophet Muhammad: Their Strives and Their Lives, p.178
  92. ↑ Ibn Saʼd, Tabaqat, vol.8, p.100, Cited in Muhammad Fathi Mus’ad, The Wives of the Prophet Muhammad: Their Strives and Their Lives, p.172
  93. ↑ 93,0 93,1 Al-Shati', 1971, 178-181
  94. ↑ Ahmad, vol.6, p. 337, Cited in Muhammad Fathi Mus’ad, The Wives of the Prophet Muhammad: Their Strives and Their Lives, p.176
  95. ↑ Watt (1961), p. 195
  96. ↑ A. Guillaume/Ishaq 653
  97. ↑ Al Tabari, Vol. 9:137, 141; Al Tabari, Vol. 39:193-195.
  98. ↑ Bewley/Saad 8:148-151.
  99. ↑ 99,0 99,1 Al-Shati', 1971, 222-224
  100. ↑ Ramadan (2007), p. 1701
  101. ↑ „The Book of Jihad and Expedition (Kitab Al-Jihad wa'l-Siyar)“. USC-MSA Compendium of Muslim Texts Chapter 16, Book 019, Number 4351. University of Southern California. 2008-yil 9-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 5-oktyabr.
  102. ↑ Al-Shati', 1971, p. 110
  103. ↑ Al-Shati', 1971, p. 135

Qoʻshimcha manbalar

tahrir

Muhammadning xotinlari

tahrir

Islomdagi ayollar

tahrir
  • Freyer Stowasser, Barbara. Women in the Qur'an, Traditions, and Interpretation. Oxford University Press, 1996. ISBN 978-0-19-511148-4. 
  • Mernissi, Fatima. The Veil and the Male Elite; A Feminist Interpretation of Women's Rights in Islam. Addison-Wesley (now Perseus Books), 1991. ISBN 9780201632217. „originally published 1987 in French, 1991 english translation, Paperback 1993“ 
  • Khadduri, Majid (1978). „Marriage in Islamic Law: The Modernist Viewpoints“. American Journal of Comparative Law. 26-jild, № 2. The American Society of Comparative Law. 213–218-bet. doi:10.2307/839669. JSTOR 839669.

Kitobiy manbalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Muhammadning_ayollari&oldid=5232037" dan olindi