Qoʻqon

Qoʻqon — Oʻzbekiston Respublikasi shahar. Soʻx daryosining (tarmogʻi) quyi oqimida joylashgan. Aholisi — 310716 nafar (2020-yil). Qoʻqon xonligining poytaxti boʻlgan. Bu shahar Fargʻona viloyatining yirik shaharlaridan biridir.

Qoʻqon
shahar
40°31′43″N 70°56′33″E
Mamlakat	Oʻzbekiston
viloyat	Fargʻona viloyati
Hukumat
• Hokim	Maʼrufjon Usmonov
Ilk eslatilishi	Eramizdan avval II asr
Avvalgi nomlari	Havoqand, shamollar shahri.
Maydon	25 km2 (9.7 kv mi)
Markazi balandligi	409±1 m
Iqlim turi	keskin kontinental
Rasmiy til(lar)i	oʻzbek tili
Aholisi	310 716 dan oshiq
Zichligi	59 kishi/km2
Milliy tarkib	oʻzbek, rus, tatar, koreys, tojik
Konfessiyaviy tarkib	Musulmonlar.
Vaqt mintaqasi	UTC+5
Telefon kodi	998 91, 90, 99, 33
Pochta indeks(lar)i	150700
Avtomobil kodi	40
Qoʻqon

Tarixi

Mahalliy tarixchi va arxeologlar orasida shaharning yoshi 2 ming yildan ziyod degan taxmin mavjud. Qoʻqonga oid dastlabki maʼlumotlar 10-asr yozma manbalarida uchraydi. Etimologiyasi haqida turli taxminlar bor [masalan, Istaxriy va Ibn Havqal asarlarida „Havokand“ (Hoʻkand) shaklida, yaʼni „goʻzal“, „yoqimli“ yoki „shamol shahri“ maʼnosida uchraydi]. Keyingi asrlarda „Hoʻqandi latif“ degan atama ham ishlatilgan. Undan tashqari „balandlikdagi shahar“, „hular shahri“ [yaʼni, „hu (ku) qabilasi — elati shahri“] versiyalari ham bor. Qadimiy Xitoy qoʻlyozmalarida Qoʻqon nomi „Guyshan“, „Xoʻxan“ tarzida ifodalangan. Qoʻqonning 18-asrgacha boʻlgan siyosiy tarixi haqida maʼlumotlar juda oz. Qoʻqon podsho Rossiyasi qoʻshinlari tomonidan zabt etilganda Qoʻqon xonligi arxivining koʻp qismi olib ketilgan. Qoʻqon qadimda Hindiston va Xitoyga boriladigan karvon yoʻlida joylashgan. XIII asrda moʻgʻullar tomonidan butunlay vayron qilingan. Shundan keyin 18-asrgacha Qoʻqon kichik aholi turar joyi sifatida mavjud boʻlgan. 1709-yili Qoʻqon xonligi tashkil topgach, 1711-yili Eskiqoʻrgʻon qalʼasi oʻrnida hozirgi Qoʻqon shahriga asos solindi, istehkom va qalʼa barpo etildi. 1732-yili Abdurahimbiy bu ishni nihoyasiga yetkazdi va shaharni xonlik poytaxtiga aylantirdi. Shu davrdan boshlab shahar Qoʻqon deb atala boshladi. Shaharning mustahkam devori, 12 darvozasi (Xoʻjand, Gʻoziyogʻliq, Quduqliq, Sarmozor, Namangan, Chimyon, Soʻx, Margʻilon, Rishton, Moʻyimuborak, Qatagʻon, Isfara) boʻlgan. Qoʻqon hududi 12 maʼmuriy boʻlak (daha) ga taqsim qilingan. Shaharda 3 mingga yaqin xonadonda 31 ming kishi yashagan. Norboʻtabiy davrida (1766—98) ravnaq topdi, Sharqning savdo-sotiq va hunarmandchilik markazlaridan biriga aylandi. Olimxon hukmronligi davrida (1801—1810) esa Qoʻqonning siyosiy mavqei kuchaydi. Umarxon (1810—22) va uning oʻgʻli Muhammad Alixon (1822—1842) hukmronligi davrida Qoʻqonda fan, madaniyat, adabiyot va sanʼat markaziga aylandi. 1842-yilda Buxoro amirligi hukmdori Nasrulloxon tomonidan bosib olindi. Qoʻqon xonligi rus qoʻshinlari tomonidan ishgʻol etilib, Turkiston general-gubernatorligiga qoʻshib olingach (1876), Qoʻqon yangi tashkil etilgan Turkiston general-gubernatorligining Fargʻona viloyati maʼmuriy markazi boʻladi. Viloyat markazi Yangi Margʻilonga koʻchirilgandan keyin (1877-yil 27-aprel), Fargʻona viloyati uyezd shahri, soʻng vodiyning eng yirik shaharlaridan biri boʻlib qoldi.

Sanoati

Qoʻqon qadimdan hunarmandchilik markazi boʻlgan. Qoʻqonda misgarlik, zargarlik, oʻymakorlik, qurolsozlik, kulolchilik, qogʻozgarlik, badiiy toʻqi-machilik, doʻppichilik, kashtachilik, temirchilik, koʻpriksozlik kabilar rivoj topgan. Qoʻqon gazmollari Sharqda va Rossiyada mashhur boʻlgan. Ayniqsa, Qoʻqon qogʻozi hunarmandchilikning alohida tarmogʻi sifatida nom qozongan. Rus tabiatshunosi A. P. Fedchenkoning taʼriflashicha (1871-yilda), Oʻrta Osiyodagi eng sifatli qogʻoz Qoʻqonda ishlab chiqarilgan. Shahar hayotida savdo muhim oʻrin tutgan va ichki hamda tashqi savdoga boʻlingan. Shahar rus qoʻshinlari tomonidan zabt etilgach, podsho Rossiyasi hukumati bu yerda Rossiya manfaati uchun zarur boʻlgan paxtachilik sanoatini rivojlantirishga ahamiyat berdi. XIX asr oxiri — XX asr boshlariga kelib shahar va uning atrofida 31 paxta tozalash, 5 yogʻ-moy, 7 pilla quritish va 2 ipak qurti urugʻi zavodlari bunyod etilib, ishchilar soni 3000 kishiga yetgan. Turkiston Umumrossiya tovar muomalasiga tortilishi natijasida bir qancha shaharlar, jumladan, Qoʻqonda ham paxta xarid qilish va uni tashish bilan shugʻullanuvchi rus va chet el shirkatlari („Andreyev shirkati“, „Rossiya jamiyati“, „Kavkaz va Merkuriy“, „Eron savdo-sanoat shirkati“, „Sharqiy jamiyat“ va boshqalar) tashkil qilingan. 1913-yilda Qoʻqonda 5 mingdan ortiq savdo doʻkoni, 44 karvonsaroy, 20 bozor, 10 bank, kasalxona, tugʻruqxona va 2 dorixona ishlab turgan. Xonlik davrida Qoʻqonda 52 madrasa faoliyat qoʻrsatib, ulardan dastlabkisi „Madrasai xishtin“ (1729) boʻlsa, soʻnggi qurilgani „Soʻfiyon“ (1891) madrasasidir. XX asr boshida Qoʻqonda 120 ta eski maktab, oʻndan ortiq jadid maktabi, 3 ta rus-tuzem maktabi, temir yoʻl va savdo-tijorat maktablari va boshqa oʻquv mas-kanlari bor edi. 20-asrning boshlarida Qoʻqonda „Sadoi Fargʻona“, „Yangi Fargʻona“, „Qoʻqon sadosi“ gazetalari chop etila boshladi. 1917-yilning kuzida Qoʻqonda „Turkiston muhtoriyati" eʼlon qilindi. Ammo koʻp vaqt oʻtmay bu ozodlik harakatining markazi Qoʻqon bolsheviklar tomonidan qonga botirildi (1918-yil fevral). Tarixiy maʼlumotlar boʻyicha bu qirgʻinda 10 mingdan ziyod kishi qurbon boʻlgan. 1918-yilda Qoʻqonda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatildi.

Madaniyat

Shaharda bir qator madrasalarni uchratish mumkin. Qoʻqonda islom dini rivojiga hissa qoʻshgan olimlar Abdulhafiz Al-Qoʻqoniy, Yorqinjon Qori Al-Qoʻqoniy kabi bir qancha ko‘zga ko‘ringan hanafiy olimlar yashagan.

2019-yil sentyabr oyida Qo‘qon shahrida birinchi Xalqaro hunarmandchilik festivali bo‘lib o‘tdi. Unga O‘zbekiston „Hunarmandchilik“ uyushmasi mezbonlik qildi va faxriy mehmon Butunjahon hunarmandchilik kengashi prezidenti Rosy Greenlees bo‘ldi. Ushbu festivalda 70 mamlakatdan 600 dan ortiq ijodkor ishtirok etdi.

Festival dunyoning turli burchaklaridan kelgan hunarmandlarga o‘z mahsulotlarini namoyish etish va sotish, shuningdek, o‘zaro aloqa o‘rnatish va o‘z mahoratini yanada rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan. Festival doirasida qo‘l hunarmandchiligini rivojlantirishga bag‘ishlangan anjumanlar bo‘lib o‘tdi. Ko‘rgazmadan cholg‘u asboblari, naqqoshlik, kulolchilik, to‘qimachilik, metallga ishlov berish, yog‘ochdan yasalgan buyumlar o‘rin olgan.

Festival ikki yilda bir marta o‘tkazilishi rejalashtirilgan.

Qoʻqon xonligi

Abdukarim biy Abdurahim biyning kenja ukasi edi, u vafotidan keyin 1734-yilda Qo‘qon xonligida hokimiyatni meros qilib oldi. 1740-yilda u Qoʻqonni yangi devor bilan oʻrab olishni buyurdi, bu keyinchalik shaharni jungʻorlar bosqinidan himoya qilishga yordam berdi.

1745—1747-yillarda Qo‘qon xonligi jung‘orlar tomonidan bosqinga uchradi, ular O‘sh, Andijon, Marg‘ilonni egallab, Qo‘qonni qamal qildilar. Jiddiy pallada Abdurahim biy harbiy tashkilotchi isteʼdodini namoyon etdi va dushman poytaxtdan quvib chiqarildi.

Norboʻtabiy hukmronligi davrida

Norboʻtabiy (1770—1798) davrida nisbiy siyosiy osoyishtalik oʻrnatilib, iqtisodiy taraqqiyot uchun qulay sharoitlar vujudga keldi.

Qo‘qonlik tarixchi Mulla Olim Maxdum Xoji Qo‘qon xoni Norboʻtabiy hukmronligini shunday taʼriflaydi:

Tarixchi Mahmud Hakim Yaufoniy yozgan:

“...Hamma boy va teng, har bir xonadon g‘allaga to‘la, donni bekorga berishdan boshqa chora yo‘q edi. Bir tangaga qo‘y sotib olsa bo‘lardi va bu tanga Norbo‘tabiy tomonidan muomalaga chiqarilgan va muomalaga kiritilgan. Har tomondan ko'chmanchilar kelib, bu yerga to'planishdi.

Norboʻtabiy fan va sanʼat homiysi edi. Oʻsha paytda Qoʻqonda faol qurilish ishlari olib borildi. 1798-yilda Norboʻtabiy madrasasi qurilishi tugallandi.

Norboʻtabiy davrida bir qancha madrasalar qurilgan: 1762-yilda — Sulaymoniya, 1789-yilda — Eshon Xonxoʻja, 1794-yilda — Imom Bakir, 1795-yilda — Toʻra Hakim, 1798-yilda — Norboʻtabiy nomida (hozirgi kungacha saqlanib qolgan va Madrasai tinchlik sifatida ham tanilgan).

Oʻsha davrda Qoʻqonda mashhur madaniyat namoyandalari — Muhammad Gʻoziy, Nodir, Xoʻjanazar Huvaydo, Xoʻja Maslahatuddin Ummatvaliy va uning oʻgʻli Xoʻja Muhammad Nasriddinlar yashab ijod qilganlar.

Norboʻtabiy umri davomida Xoja Muhammad Nasriddin va Xoja Muhammad Yoqub Ohunlar oldida bosh egib, ularning muridi bolgan. Oʻgʻillari Muhammad Amin, Muhammad Olim va Muhammad Umarxonni ham Muhammad Nasriddinga taʼlim olish uchun berdi.

Umarxon hukmronligi davrida

Madaniy qurilishda Qo‘qon xoni Umarxon Amir Temurga taqlid qilishga urinib, Qo‘qonda ilm-fan va adabiyotning gullab-yashnashi uchun sharoit yaratdi.

Uning hukmronligi davrida Qo‘qonda o‘ziga xos adabiyot markazi vujudga keldi. Manbalarda keltirilishicha, shaharda 70 dan ortiq shoir ijod qilgan. Xon saroyida eng yaxshi shoirlar, rassomlar va xattotlar to‘plangan. Umarxonning o‘zi „Amiriy“ taxallusi bilan sheʼr yozgan. Uning 10 ming misradan ortiq sheʼrlar to‘plami bizgacha yetib kelgan. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida Amiriy sheʼriy devonining o‘n yetti qo‘lyozma nusxasi, o‘zbek tilida 307 misra, fors tilida 159 bayt boʻlgan 544 sheʼr — 465 g‘azal, 53 muxammas (besh yarim misradan iborat sheʼriy bayt), 5 musamman (sakkiz yarim misradan iborat sheʼriy bayt), 6 musaddas (olti yarim misradan iborat sheʼriy bayt), 16 tuyuqlari saqlanmoqda. Saroy hayotida Umarxonning rafiqasi Mohlaroyim (Nodira) (1792—1842) muhim oʻrin egallagan. U fan, adabiyot va sanʼat homiysi sifatida xonlikning madaniy hayotida faol ishtirok etgan.

Amiriy yaratgan qudratli adabiy oqim Fargʻona vodiysida taniqli maʼrifatparvarlar, demokrat shoirlarning (Muqimiy, Furqat, Oraziy, Tajalliy va boshqalar) paydo boʻlishiga imkon yaratdi.

Muhammad Alixon hukmronligi davrida

Qoʻqonning gullagan davri Muhammad Alixon va uning onasi Nodira hukmronligida davom etdi. Nodira zamondoshlari (Hakimxon, Hotif, Mushrif va boshqalar) ning tarixiy-adabiy asarlarida uning sanʼat homiysi sifatida jamoat va madaniy hayotda faol ishtirok etgani haqida maʼlumotlar bor.

Nodira madrasa binolari, karvonsaroylar, savdo maydonchalari qurilishida qatnashgan.

Xudoyorxon ostida 1856-yilda mahalliy quruvchi Musulmonqul tomonidan qurilgan ikkinchi Derezlik ko‘prigi Ark ro‘parasida joylashgan edi. Xuddi Gʻishtkoʻprik singari u ham oʻrindiqlar bilan toʻldirilgan, shiftlari odamlarni quyoshning kuydiruvchi nurlaridan himoya qilgan.

Oʻsha kunlarda Qoʻqon 12 ta darvozali 18 km uzunlikdagi saxiy qoʻrgʻon devori bilan oʻralgan edi. Tashqi devorlar atrofidan oʻtuvchi 3 qatorli chuqur ariqlar suv bilan toʻldirilgan. Qal’a devorining qurilishi 1842—1843-yillarda Sheralixon hukmdorligida nihoyat tugallandi.

Xudoyorxon hukmronligi davrida

Xudoyorxon (1871—1873) saroyi yoki „Oʻrda“ni Xudoyorxonning o‘zi qurdirgan. Mir Ubaydullu uning rejalashtiruvchisi va meʼmori boʻlgan.

Saroy qurilishida Qoʻqon, Rishton, Konibodom, Chust, Namangan, Oʻra-Tuba, Qashqar ustalari qatnashgan. Saroyning umumiy maydoni toʻrt gektar boʻlib, poydevori uch metrga koʻtarilgan.

Darvozaxonaning yuqori qismida arabcha harflarda „Buyuk Said Muhammad Xudoyorxon“ deb yozilgan. Shu sababli bosh darvozaga sharq tomondan kirish uchun maxsus pandus yo‘li qurilgan.

Shahar toʻrt qismga (daha) boʻlingan: Sarimozor, Xoʻjand, Rishton va Margʻilon. Ularning har biri 20-asr boshlarida 72 ta boʻlgan mahallalardan iborat boʻlib, ularda jami 10 mingga yaqin xonadon, 120 ta maktab (har birida 10 dan 20 tagacha talaba oʻqiydi) va 40 ta madrasa boʻlgan.

Shahar Qo‘qon xonligi gullagan davrida butun Farg‘ona viloyatining asosiy diniy markazi bo‘lgan — unda 300 dan ortiq masjidlar faoliyat yuritgan.

Shaharga kirish 12 ta darvoza orqali amalga oshirilgan boʻlib, ular qayerga olib borilishiga qarab (ulardan chiqadigan yoʻllar yoʻnalishidan) nom berilgan: shimoliy Sarimozor, Ganjirovon va Namangan; janubiy So‘x, Qatagʻon va Isfara; gʻarbiy Xoʻjand, Quduqluq va Gʻozi-Yagʻlik; sharqiy Rishton, Chimyon va Margʻilon.

Shoʻro davri

Ikkinchi jahon urushi yillarida mehnatkashlari frontga kiyim-kechak, oziq-ovqat, dori-darmon joʻnatib turdilar. Shahar aholisi front uchun 10,7 mln soʻm pul jamgʻarib berdi. Qoʻqonlik jangchilardan 2 ming 682 tasi sobiq Sovet Itshfoqining orden va medallari bilan mukofotlandi, 12 tasi Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor boʻldi. Qoʻqon Fargʻona viloyatining (Fargʻona shahridan keyin) 2- oʻrindagi sanoat, transport va madaniy markazidir. Shaharda 22 ishlab chiqarish korxonasi mavjud. Shulardan 2 paxta tozalash zavodi, „Ulugʻbek“, „Qoʻqonadyol“, „Shohi-atlas toʻqish“, „Koʻnchi“, „Zilol“, „Qoʻqonyogʻmoy“, „Qoʻqonnon“, „Qoʻqongoʻsht“, „Qoʻqonspirt“, „Mastona“ korxonalari, motor taʼmirlash, marmar, mexanika, „Elektromash“ zavodlari, mashinasozlik, gʻisht, ishlab chiqarish, superfos-fat, „Qoʻqon“ ishlab chiqarish, mebelsozlik, qurilish mahsulotlari korxonalari, ip yigiruv, paypoq-toʻquv, poyab-zal, trikotaj-tikuvchilik fabrikalari ishlab turibdi. Tarix dasturi Qoʻqon xonligi 29 gubernatorni almashtirdi, ikkinchisi eng taniqli Xon Xudoyorxon edi, uning qattiqligi va ochkoʻzligi bilan shuhrat qozongan. U hukmdor, bir marta aylana shaklida oʻz taxtini yoʻqotib, uni qayta tikladi. U shaharni rivojlantirish uchun juda koʻp ishlarni amalga oshirdi: uning nazorati ostida boʻlgan guzarlar, masjidlar va madrasalar qurildi.

Pedagogika instituti 1931-yil, (7 mingdan ziyod talaba), 14 kasb-hunar kolleji (jumladan Qodirjon Haydarov nomidagi tasviriy va amaliy sanʼat kolleji. 1997), akademik litseylar, musiqa va sanʼat maktablari, 44 umumiy taʼlim maktabi faoliyat koʻrsatadi. 12 kasalxona, 2 dispanser, poliklichikalar, dorixonalar, 2 sanatoriy mavjud.

19 kutubxona, 7 klub muassasasi, 6 ta muzey (shu jumladan, oʻlkashunoslik muzeyi), drama teatri, xalq teatri ishlab turibdi. 4 bolalar sport maktabi, 3 stadion, sport zallari va boshqa sport inshootlari bor. Qoʻqon shoir, sanʼatkorlar shahri sifatida tanilgan. Qadimda „Qoʻqon adabiy muhi-ti“ mashhur boʻlgan. Shahardan bir qancha adabiyot namoyandalar: Amiriy, Gulxaniy, Xon, Gʻoziy, Maxmur, Muhyi, Zoriy, Muqimiy, Qoriy, Komiy, Furqat, Haziniy, Nasimiy Hoʻqandiy va boshqa; Hamza, Ibrohim Davron, Ashurali Zohiriy, Mirzoi Hoʻqandiy, Poʻlatjon Qayumiy kabi maʼrifatpar-var ijodkorlar yetishib chiqqan; Nodira, Dilshod, Barno, Anbar otin, Layli xonim, Mahzuna, Mushtariy kabi ayol ijodkorlar ham shu yerda kamol topgan. 20-asr oʻzbek adabiyotiga Abdulla Qahhor, Sobir Abdulla, Usmon nosir, Amin Umariy va boshqa ijodkorlar katta hissa qoʻshgan. Qoʻqon tarixiga doir koʻplab tarixiy asarlar mavjud („Tarixi jahonnoma“, „Shohnomai Umarxon“, „Muntaxob ug-tavorix“, „Ansob us salotin vatavorixul-havokin“ va boshqalar). Qoʻqon meʼmorligining shakllanishi 18-asrdan boshlanadi. Shu davrda shaharda madrasa, masjid, maqbara, karvonsaroy, koʻprik va boshqa binolar bunyod etildi. Monumental inshootlar Oʻrta Osiyoning qadimiy shaharlari binolarining tuzilishi taʼsirida qurildi. Qoʻqondagi yirik meʼmoriy yodgorliklardan xapq orasida Madrasai Mir nomi bilan mashhur boʻlgan Norboʻtabiy madrasasitr (1798), undan tashqari Daxmai shohon ansambli (1825), Xudoyorxon oʻrdasi (19-asrning 2-yarmi), Jome masjid (19-asr 1-choragi), Kamol qozi madrasasi (1941) va boshqa ham saqlangan.

Aholisi

2016-yil 1-yanvar holatiga koʻra aholi soni 239 900 dan ortiq aholini tashkil qildi. Qoʻqon, Fargʻona va Margʻilon Fargʻona viloyatining uchta yirik shaharlaridan biridir.

Aholining asosiy tarkibi oʻzbeklar (90% dan ortigʻi), shaharda 30 dan ortiq millat vakillari ham istiqomat qiladi.

Qoʻqon aholisining oʻsishi

Yil	Aholi soni
1897	81 300
1939	84 700
1959	105 100
1990	175 000
1995	187 000
1998	191 100
1999	193 800
2000	197 400
2007	206 500
2013	233 500
2016	239 900
2020	254 700

1897-yildagi Fargʻona viloyatining shaharlar boʻyicha aholisi va etnik tarkibi

Shaharlar	Jami	Sartlar	Oʻzbeklar	tojiklar	ruslar	qirgʻiz	qashqarlar	turklar	polyaklar	nemislar	armanlar	loʻlilar	yahudiylar	tatarlar
Qoʻqon	81 354	20 907	54 673	2696	1542	74	73	69	215	61	36	439	275	206
Namangan	62 017	52 890	6	691	1026	48	10	6670	192	46	-	2	110	194
Andijon	47 627	45 366	4	51	950	37	4	5	194	49	7	2	97	114
Eski Margʻilon	36 490	35 645	-	3	98	20	33	4	1	-	2	-	652	7
Osh	34 157	8	5	107	989	-	-	32 432	188	45	-	-	46	24
Chust	13 785	257	376	12 718	-	-	-	421	-	-	-	-	-	-
Yangi Margʻilon	8928	2308	300	236	4563	88	19	5	727	158	49	9	186	151

Adabiyotlar

• Bobobekov. H. Qoʻqontarixi. T.,1966; Qoʻqon asrlar silsilasida. Qoʻqon. 2004. Otabek Joʻraboyev.
• Open Street Map

Qoʻqon shahar Ashurali Zohiriy MFY hududidagi dala maydoni 2023-yil kuz