Vikipediya

Qozogʻiston iqtisodiyoti

Qozogʻiston davlatining iqtisodiyoti – mutlaq va aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan YaIM koʻrsatkichlari boʻyicha Markaziy Osiyoda eng yirik mamlakat hisoblanadi. Qozogʻiston Sobiq Sovet Ittifoqi parchalangandan keyin, mustaqil respublika boʻlganidan beri 2021-yilda 370 milliard AQSh dollaridan ortiq xorijiy investitsiyalar jalb qildi[20].

Qozogʻiston iqtisodiyoti

Qozogʻiston eksporti xaritasi, 2019-yil
Valyutasi Tenge (KZT, ₸)
kalendar yil
Savdo tashkilotlari
 JST, MDH, YOII, YOBI, IHT, ShHT, MDHESH
Mamlakat guruhi
Statistikalar
Aholi 20,140,000 (2024 his.)[3]
YaIM
  • US$296,740 milliard (nominal, 2024 his.)[4]
  • US$694 milliard (PPP, 2024 his.)[5]
YaIM darajasi
YaIM oʻsishi
  • 4.1% (2018) 4.5% (2019 his.)
  • −2.6% (2020) 4.0% (2021)[6]
Jon boshiga YaIM
  • US$14,778 (nominal, 2024 his.)[4]
  • US$34,534 (PPP, 2024 est.)[4]
Aholi jon boshiga YaIM darajasi
Tarmoqlar boʻyicha YaIM
8.5% (2024 his.)[5]
Qashshoqlik chegarasidan past aholi
  • ▬ 2.5% (2017)[7]
  • ▼ 8,3% kuniga $1500,50 dan kam (2020)[8]
Gini koeffitsiyenti
 ▲ 27.5 past (2017, Jahon banki)[9]
Ishchi kuchi
  • 9,262,539 (2019)[12]
  • Decrease 67.3% bandlik darajasi (2018)[13]
Ishchi kuchi kasb boʻyicha
Ishsizlik
  • ▲ 7.8% (2020 his.)[5]
  • ▬ 5% (2017 his.)[3]
Asosiy ishlab chiqarish
 neft, koʻmir, temir rudasi, marganets, xromit, qoʻrgʻoshin, rux, mis, titan, boksit, oltin, kumush, fosfatlar, oltingugurt, uran, temir va poʻlat; traktorlar va boshqa qishloq xoʻjaligi mashinalari, elektr dvigatellari, qurilish materiallari
25-oʻrin (juda oson, 2020)[14]
Eksport Decrease milliard (2019)[15]
Eksport tovarlari
 neft va neft mahsulotlari, tabiiy gaz, qora metallar, kimyo, mashinasozlik, don, jun, goʻsht, koʻmir
Asosiy eksport hamkorlari
Import $38 milliard (2019)[15]
Import tovarlari
 mashina va uskunalar, metall buyumlar, oziq-ovqat mahsulotlari
Asosiy import hamkorlari
Joriy hisob
 −US$5.353 trillion (2017 est.)[3]
▲ $190.5 milliard (31-dekabr 2020 his.)[3]
Davlat moliyasi
▲ YaIMning 0.8%i (2017 his.)[3]
−1.8% (YaIMnin, 2017 his.)[3]
Daromadlar 35.48 trillion (2017 his.)[3]
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi
Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

U neft zahiralariga, shuningdek, minerallar va metallarga boy boʻlgan davlat. Chorvachilik va gʻalla yetishtirishga ixtisoslashtirilgan, keng dasht yerlari bilan ham qishloq xoʻjaligida katta salohiyatiga ega. Qozogʻiston janubidagi togʻlar olma va yongʻoq mahsulotlari uchun muhim ahamiyatga ega; u yerda ikkala tur mahsulot yovvoyi holda oʻsadi. Qozogʻistonning sanoat sektori ushbu tabiiy resurslarni qazib olish va qayta ishlashga tayanadi. 

Sovet Ittifoqining parchalanib ketishi va Qozogʻistonning anʼanaviy ogʻir sanoat mahsulotlariga boʻlgan talabning tushib ketishi 1991-yildan beri iqtisodiyotning keskin pasayishiga olib keldi, eng keskin yillik pasayish 1994-yilda sodir boʻlgan. 1995-1997 yillarda iqtisodiy islohot va xususiylashtirish boʻyicha davlat dasturining oʻsish sur’ati tezlashdi, buning natijasida davlat aktivlari xususiy sektorga sezilarli darajada oʻtdi. Qozogʻistonga 2000-yil va 2002-yillarda Yevropa Ittifoqi va AQSh davlatlari tomonidan „bozor iqtisodiyoti mamlakati“ maqomi berilgan[21].

1996-yil dekabr oyida Gʻarbiy Qozogʻistonning Tengiz konidan Rossiya orqali Qora dengizgacha yangi quvur qurish boʻyicha Kasbiy quvurlari konsorsiumining imzolanishi Putinning 2022-yilgi Rossiyadan keyin koʻrgan iliq qoʻllab-quvvatlashi bilan muammoga duch kelmaguncha, sezilarli darajada kattaroq neft eksporti istiqbollarini oshirib kelmoqda edi. Qozogʻiston prezidenti Qosim-Jomart Tokayevning Ukrainaga bostirib kirishi, Qozogʻiston iqtisodiyoti 1998-yilda neft narxlarining pasayishi va Rossiyaning avgust oyidagi moliyaviy inqirozi tufayli YaIM oʻsishi 2,5% ga pasayib ketdi. 1999-yildagi yorqin nuqta xalqaro neft narxlarining tiklanishi boʻldi, bu oʻz vaqtida tanga devalvatsiyasi va moʻl hosil yigʻish bilan birgalikda iqtisodiyotni turgʻunlikdan olib chiqdi.

Aholi jon boshiga davlatning yalpi ichki mahsuloti 1990-yillarda 26 foizga qisqardi[22]. 2000-yillarda Qozogʻiston iqtisodiyoti keskin oʻsdi, bunga Qozogʻistonning yetakchi eksport mahsulotlari: neft, metallar va gʻallaning jahon bozorlaridagi mahsulot narxlari oshishi yordam berdi. YaIM 2000-yilda 9,6% ga oʻsdi, 1999-yildagi 1,7% oʻsishga qaraganda. 2006-yilda mamlakat yalpi ichki mahsulotining oʻta yuqori oʻsish sur’ati saqlanib qoldi va 10,6 foizga oʻsdi[23]. Iqtisodiyotlari jadal rivojlanayotgan Rossiya va Xitoy, shuningdek, qoʻshni Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi (MDH) davlatlari bilan olib borilgan biznes bu oʻsishda yordam berdi. Iqtisodiy oʻsishning oʻsishi davlatning moliyaviy holatining oʻzgarishiga olib keldi, byudjet 1999-yildagi yalpi ichki mahsulotning 3,7% miqdoridagi naqd pul taqchilligidan 2000-yilda 0,1% profitsitga koʻtarildi. Mamlakat 2014-yildan boshlab iqtisodiy oʻsishning sekinlashishini boshdan kechirdi, bu neft narxining tushishi va Rossiya-Ukraina urushining oqibatlari tufayli yuzaga keldi[24]. Mamlakat valyutasi 2014-yilda 19 foizga, 2015-yilda esa 22 foizga qadrsizlangan.

2017-yilda boʻlib oʻtgan Jahon iqtisodiy forumi tomonidan Global raqobatbardoshlik reytingi tuzilib, Qozogʻiston davlati 144 ta davlat orasida 57-oʻrinni egalladi[25]. Reytingda bozor hajmi, YaIM, soliq stavkalari, infratuzilmaning rivojlanishi va boshqalar kabi bir qancha makroiqtisodiy va moliyaviy omillar hisobga olingan[26]. 2012-yilda Jahon Iqtisodiy Forumi korrupsiyani mamlakatda biznes yuritishdagi eng katta muammo sifatida koʻrsatdi[27], Jahon banki esa Qozogʻistonni Angola, Boliviya, Keniya, Liviya va Pokiston bilan bir qatorda korrupsiya oʻchogʻi sifatida qayd etdi[28]. Transparensy International (Xalqaro shaffoflik) tashkilotining 2018-yilgi Korrupsiyani qabul qilish indeksida Qozogʻiston 100 balldan 31 ball toʻpladi, bu korrupsiyaning yuqori darajadan dalolat beradi[29].

Jahon bankining Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqalari boʻyicha vitse prezidenti Siril Myuller 2017-yilning yanvar oyida Ostonaga (hozirgi Nur-Sulton nomi bilan mashhur) tashrif buyurdi. U Jahon banki bilan 25 yillik hamkorlik davomida erishilgan yutuqlarni yuqori baholadi. Myuller, shuningdek, Qozogʻistonning Jahon banki hisobotining „Biznes yuritish 2017“ dasturida avvalgi koʻrsatkichlaridan yaxshilangan oʻrni haqida gapirib oʻtadi, bunda Qozogʻiston dunyoning 190 ta mamlakatlari orasida 35-oʻrinni egallanganligi aytiladi[30]. 2000-yildan keyin hukumat davlat sektorida bir qancha islohotlar oʻtkazdi: xarajatlarni kamaytirish va davlat xizmatlarini koʻrsatish samaradorligini oshirishga qaratilgan Yangi Davlat boshqaruvi (NPM) yondashuvini qabul qildi[31].

Qozogʻiston davlati Jahon intellektual mulk tashkiloti tomonidan eʼlon qilingan 2018-yilgi Global innovatsiyalar indeksining (GII) Markaziy va Janubiy Osiyo mintaqaviy reytingida 3-oʻrinni egalladi[32].

Reyting

tahrir

Qozogʻiston 2013-yilda eng raqobatbardosh 50 ta davlat qatoriga kirish maqsadiga erishdi, biroq 2019-yilda 55-oʻringa tushib ketdi[33]. 2013-yilda Qozogʻiston raqobatbardoshlikning deyarli barcha asosiy koʻrsatkichlari, jumladan, institutlar, infratuzilma, makroiqtisodiy muhit, oliy taʼlim va kadrlar tayyorlash, mahsulot bozori samaradorligi, mehnat bozorini rivojlantirish, moliya bozorini rivojlantirish, texnologik tayyorlik, bozor hajmi, biznes koʻrsatkichlari boʻyicha MDHning boshqa davlatlaridan oldinda edi. murakkablik va innovatsiyalar, kechikish faqat sogʻliqni saqlash va boshlangʻich taʼlim toifalarida boʻlgan[34].

Mamlakat The Wall Street Journal va Heritage Foundation tomonidan chop etilgan 2020-yilgi iqtisodiy erkinlik indeksida 39-oʻrinni egalladi[35]..

2023-yilgi reyting natijalariga koʻra, Qozogʻiston 62,1 ball bilan oʻtgan yilga nisbatan 7 pogʻonaga pasayib, 71-oʻrinni egalladi (2022 yilgi reytingda – 64,4 ball bilan 64-oʻrin).

Makroiqtisodiy tendensiya

tahrir
 
Aholi jon boshiga YaIM koʻrsatkichi, 1973-yildan beri

Vashington shahrida The Heritage Foundation (Meʼros asosi) tomonidan eʼlon qilingan 2014-yilgi Iqtisodiy erkinlik indeksida Qozogʻiston davlati soʻnggi 17 yil ichida 22 ball toʻplagan, bu mualliflar tomonidan har qanday davlat tomonidan qayd etilgan 20 ta eng yaxshi yaxshilanishlar qatoriga kiritilgan[36]. Qozogʻistonning iqtisodiy erkinlik koʻrsatkichi 69,1 ball boʻlib, „oʻrtacha erkin“ koʻrsatgichiga teng. Uning umumiy reytingi 0,1 punktga oshdi, investitsiyalar erkinligi va hukumatning yaxlitligida sezilarli yaxshilanishlar fiskal siyosatida va pul erkinligining keskin pasayishini bartaraf etdi. Qozogʻiston Osiyo Tinch okeani mintaqasidagi 43 ta davlat orasida 11-oʻrinni egallab, umumiy bali mintaqaviy va jahon oʻrtacha koʻrsatkichlaridan yuqori[36].

Ushbu diagrammada Qozogʻiston yalpi ichki mahsuloti tendensiyalari Xalqaro valyuta jamgʻarmasi tomonidan baholangan bozor narxlarida millionlab tenge raqamlari bilan koʻrsatilgan[37].

Yil Yalpi ichki mahsulot (million ₸) AQSh dollari kursi Inflyatsiya indeksi
(2000=100) 		Aholi jon boshiga daromad
(sifatida AQShning foizi)
1995 78 014 200 T 61.11 64 3.81
2000 102 599 902 T 142.26 100 3.53
2005 147 453 000 T 132.88 140 9.01
2017 159 406 930 ₸ 344,18

Quyidagi jadvalda 1980—2017-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlar koʻrsatilgan. 5% dan past inflyatsiya yashil rangda[38].

Year GDP

(in Bil. US$ PPP) 		GDP per capita

(in US$ PPP) 		GDP growth

(real) 		Inflation rate

(in Percent) 		Unemployment

(in Percent) 		Government debt

(in % of GDP)
1992 122.7 7,196 n/a n/a n/a n/a
1993  114.0  6,748  −9.2% ▲1,662.3% n/a n/a
1994  101.8  6,444  −12.6% ▲1,402.0% 10.1% n/a
1995  95.4  6,087  −8.2% ▲176.3% ▲11.0% n/a
1996  97.7  6,308  0.5% ▲39.1% ▲13.0% n/a
1997  101.0  6,651  1.7% ▲17.4% ▬13.0% n/a
1998  100.2  6,698  −1.9% ▲7.3% ▲13.1% n/a
1999  104.4  7,009  2.7% ▲8.4% ▲13.5% n/a
2000  117.3  7,890  9.8% ▲13.3% ▲12.8% n/a
2001  136.2  9,168  13.5% ▲8.4% ▼10.4% n/a
2002  151.8  10,211  9.8% ▲5.9% ▼9.3% 17.6%
2003  169.2  11,318  9.3% ▲6.5% ▼8.8% ▼15.0%
2004  190.6  12,642  9.6% ▲6.9% ▼8.4% ▼11.4%
2005  215.8  14,178  9.7% ▲7.5% ▼8.1% ▼8.1%
2006  246.2  15,991  10.7% ▲8.6% ▼7.8% ▼6.7%
2007  275.3  17,677  8.9% ▲10.8% ▼7.3% ▼5.9%
2008  289.9  18,140  3.3% ▲17.1% ▼6.6% ▲6.8%
2009  295.6  18,245  1.2% ▲7.3% ▬6.6% ▲10.2%
2010  321.1  19,530  7.3% ▲7.1% ▼5.8% ▲10.7%
2011  352.3  21,129  7.5% ▲8.3% ▼5.4% ▼10.1%
2012  376.7  22,278  5.0% ▲5.1% ▼5.3% ▲12.1%
2013  405.8  23,644  6.0% ▲5.8% ▼5.2% ▲12.6%
2014  430.8  24,734  4.3% ▲6.7% ▼5.0% ▲14.5%
2015  440.7  24,940  1.2% ▲6.7% ▬5.0% ▲21.9%
2016  451.2  25,167  1.1% ▲14.6% ▬5.0% ▼21.0%
2017  477.6  26,252  4.0% ▲7.4% ▬5.0% ▲21.2%

Iqtisodiy oʻsish va YaIM

tahrir

Qozogʻistonning yalpi ichki mahsuloti 2011-yilning yanvardan sentyabr oylarigacha real koʻrinishda 4,1 foizga oʻsdi[39].

Qozogʻistonning yalpi ichki mahsulotining real oʻsishi 2014-yilda 4,3 foizni tashkil etishi pragnoz qilingan, 2014-yilda Qozogʻiston iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi isteʼmol sektori hisoblanadi. Hozirda Qozogʻistonda isteʼmol asosan chakana kreditlash hisobiga koʻpaymoqda[40].

Qozogʻiston Respublikasi Statistika agentligi maʼlumotlariga koʻra, 2014-yilning birinchi choragida mamlakat yalpi ichki mahsulotining oʻsish hajmi 3,8 foizni tashkil etdi[41].

2014-yil fevral oyida mamlakat oʻz valyutasini 19 foizga devalvatsiya qildi[42]. Mamlakatda 2014-yildan beri iqtisodiy oʻsish sekinlashdi, bu neft narxining tushishi va 2014-yilgi Rossiya-Ukraina urushining oqibatlari tufayli yuzaga keldi[24].

Qozogʻiston hukumati 2014-yil 1-mayda XTTB, XMK, MIGA lar bilan hamkorlik toʻgʻrisidagi doiraviy bitimni imzoladi; ushbu bitimga koʻra, Jahon banki Qozogʻistonga iqtisodiyotini diversifikatsiya qilish va barqaror rivojlanishga erishish uchun 2,5 trillion AQSH dollari ajratadi[43].

Jahon banki hisoboti shuni koʻrsatadiki, Qozogʻiston 2015-yil holatiga koʻra, yalpi ichki mahsuloti 170 trillion AQSh dollari boʻlgan, oʻrtacha koʻrsatkichdan yuqori daromadli mamlakat darajasiga yetgan[44].

Yana 22% devalvatsiya 2015-yilning avgustida roʻy bergan[45].

2015-yilda Qozogʻistonning qishloq xoʻjaligi sanoatida toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar 30 foizga, neft mahsulotlari sektorida esa 80 foizga oshdi[46].

2016-yilda Qozogʻiston mamlakatining iqtisodiyoti neft narxlarning pastligi va tanga devalvatsiyasi tufayli yuzaga kelgan inqirozdan qutula boshlagan. Qozogʻiston Milliy iqtisodiyot vazirining soʻzlariga koʻra, 2016-yilning dastlabki toʻqqiz oyida yalpi ichki mahsulot oʻsishi 0,4 foizga yetgan. Iqtisodiyotning eng yuqori oʻsish sur’atlariga qurilish (6,9%), qishloq xoʻjaligi (4,9%) va transport sektori (4,0%) koʻrsatkichlar koʻrsatilgan[47].

Qozogʻistonda joriy AQSH dollarida aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan yalpi ichki mahsulot 2013-yil va 2017-yilga nisbatan qariyb 40 foizga kamaydi[48].

Qozogʻiston Jahon bankining „Biznes yuritish 2020“ hisobotida 190 ta mamlakat ichida 25-oʻrinni egalladi. Mamlakat 2020-yilgi reytingida oʻtgan yilgiga nisbatan oʻz oʻrnini 3 pogʻonaga, yaʼni 28-oʻrindan 25-oʻringa koʻtardi. Bu koʻrsatkich Qozogʻistonni Islandiya (26-oʻrin), Avstriya (27-oʻrin), Rossiya (28-oʻrin), Yaponiya (29-oʻrin) va boshqalar kabi davlatlardan oldinga olib chiqdi[49].

Qozogʻiston mamlakati 2019-yilda mamlakat iqtisodiy oʻsishining 85% foizini tashkil etgan iqtisodiyotning noneft tarmoqlarini rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berdi[50].

2020-yilning dastlabki yetti oyi davomida Qozogʻiston davlati oʻtgan yilga nisbatan sezilarli darajada koʻproq mahsulot eksport qildi, shu jumladan, avtomobil eksporti yetti barobarga oshdi. COVID-19 pandemiyasi tufayli xizmat koʻrsatish sohasining pasayishi tufayli mamlakat YaIMi 3 foizga kamaydi, biroq iqtisodiyotning real sektoridagi sohalari sezilarli darajada oʻsdi. Qishloq xoʻjaligi, qurilish va ishlab chiqarishda 2020-yilning birinchi sakkiz oyligi davomida ishlab chiqarish hajmi oʻsdi[51].

2020-yilda eng katta oʻsish avtomobilsozlik sohasida (+53,6%), farmatsevtika (+39,7%), qayta ishlangan metall buyumlari (+19,5%), mashinasozlik (+16,5%), shuningdek, yengil sanoatda (+16,4%) kuzatildi[52]. Xizmat koʻrsatish sohasidagi oʻsish sur’atlariga qurilish (+10,7%), axborot va aloqa (+8,2%) kiradi[52].

Qishloq xoʻjaligi

tahrir

Qishloq xoʻjaligi mamlakat iqtisodiyotining muhim tarmogʻidir. 2019-yilda Qozogʻiston yalpi ichki mahsulotining 4,5 foizi qishloq xoʻjaligi hissasiga toʻgʻri keldi. Don, kartoshka, uzum, sabzavot, poliz ekinlari va chorvachilik eng muhim qishloq xoʻjaligi mahsulotlari hisoblanadi. Qozogʻiston qishloq xoʻjaligi Sovet davridagi boshqaruvning yomonligi tufayli hali ham koʻplab ekologik muammolarga duch kelmoqda.

Qishloq xoʻjaligi yerlari 846.000 km² dan ortiq maydonni egallaydi. Qishloq xoʻjaligiga moʻljallangan yerlar 205 ming km² haydaladigan er va 611 ming km² yaylov va pichanzorlardan iborat. Mamlakat umumiy maydonining 80% dan ortigʻi qishloq xoʻjaligiga moʻljallangan yerlar, shu jumladan, deyarli 70% yaylovlar bilan band. Ekin maydonlari aholiga toʻgʻri kelishi (1,5 ga) boʻyicha 2-oʻrinda turadi[53].

Qozogʻiston don yetishtirish boʻyicha sobiq SSSR mamlakatlari orasida Rossiya va Ukrainadan keyin uchinchi oʻrinda turadi. Bugʻdoy eksporti mamlakatimiz iqtisodiyotiga valyuta tushumlarining asosiy manbalaridan biridir. Mamlakat qishloq xoʻjaligining xavfli zonasida joylashganiga va gʻalla hosili yiliga 50% dan koʻproq farq qilishi mumkinligiga qaramay, eng ogʻir yillari Qozogʻiston oʻzini non bilan toʻliq taʼminlaydi va hosilning kamida 70% ni eksport qiladi. Masalan, 2013-yil fevral oyida AQSh Qishloq xoʻjaligi vazirligi joriy qishloq xoʻjaligi yilida (2012-yil iyul – 2013-yil iyun) Qozogʻistonda bugʻdoy yetishtirish prognozini 9,84 million tonnagacha pasaytirib, ularning 6,5 tasi eksport qilinishini taʼkidladi. 2011-yilda 25 million tonnadan ortiq gʻalla yetishtirildi[54]. 2019-yilda 17,4 million tonna gʻalla oʻrib olindi, bu 2018-yilga nisbatan 14,3 foizga kam[55].

1990—2012-yillarda Respublika qishloq xoʻjaligi tarkibida muhim oʻzgarishlar roʻy berdi: moyli ekinlar (ularning yalpi hosili 1991—2012-yillarda 155 ming tonnadan 977 ming tonnaga oshgan), kartoshka (1990—2012-yillarda oʻsgan) yetakchi rol oʻynay boshladi. 2324 ming tonnadan 3126 ming tonnaga), sabzavot (1990—2012-yillarda yalpi hosilning oʻsishi 1136 ming tonnadan 3062 ming tonnaga) va poliz mahsulotlari (1990—2012-yillarda oʻsish 302 ming tonnadan 1602 ming tonnagacha)[56]. Bundan tashqari, 1990—2012-yillarda qand lavlagining yalpi hosili keskin kamaydi – 1044 ming tonnadan 152 ming tonnaga, gʻalla hosili esa 28,5 million tonnadan 11,6 million tonnaga qisqardi[56]. 1990—2012-yillarda qoramollar soni 9,8 milliondan 5,7 millionga, choʻchqalar 3,2 milliondan 1,0 millionga, qoʻy va echkilar 36,2 milliondan 17,6 millionga, parrandalar 59,3 milliondan 33,5 millionga qisqardi[57]. Shu davrda goʻsht yetishtirish 1547,6 ming tonnadan 934,1 ming tonnaga, sut 5,6 million tonnadan 4,9 million tonnaga, tuxum 4185 million tonnadan 3673 million tonnaga, jun 107, 9 ming tonnadan 38,4 ming tonnaga qisqardi[57].

Qozogʻiston shimolida bahorgi bugʻdoy, suli, arpa va boshqa don ekinlari, kungaboqar va jingalak zigʻir ekiladi. Gʻarb oʻzining makkajoʻxori, sabzavot, kungaboqar va boshqa qishloq xoʻjaligi ekinlari bilan mashhur. 2009-yilda Ural shahrida kungaboqar yogʻi ishlab chiqaruvchi zavod qurish rejalashtirilgan. Bu mintaqadagi kamomadni toʻldiradi, garchi ishlab chiqarish umuman olganda mamlakat umumiy mahsulotining 4-5 foizini tashkil qiladi. Qozogʻiston janubida sunʼiy sugʻorish paxta, qand lavlagi, tamaki, sholidan yuqori hosil beradi. 1990–2012 yillarda respublikada paxta xomashyosi yigʻim-terimi 324 ming tonnadan 380 ming tonnaga koʻtarildi[56].

Chorvachilik: Qozogʻistonning tabiiy sharoiti va ularning xilma-xilligi chorvachilikni rivojlantirish uchun katta potentsial imkoniyatlar yaratadi. Qozogʻistonda xalq anʼanaviy ravishda qoʻychilik, yilqichilik, tuyachilik, chorvachilik bilan shugʻullanadi.

Sabzavotchilik, polizchilik rivojlangan.

Bogʻdorchilik rivojlangan: Qozogʻiston olma, xususan, yovvoyi ajdod Malus domestica paydo boʻlgan joylardan biri hisoblanadi[58]. Bu daraxt hozirgacha Oʻrta Osiyo togʻlarida, Qozogʻiston janubida, Qirgʻizistonda, Tojikistonda va Xitoyning Shinjonda yovvoyi tabiatda uchraydi. Qozogʻistonda olma bogʻlari maydoni qariyb 35 ming gektarni tashkil etadi, 2022-yilda hosildorlik gektariga oʻrtacha 10 tonnani tashkil etdi (taxminan 350 ming tonna yetishtirilgan, ammo bogʻlarda 100 ming tonna olma qolgan; sabab yetishmovchilikdir. Rossiya/Belarusga qulay narxda eksportni yoʻlga qoʻyish uchun xaridlar va sotish tizimi)[59].

Sanoati

tahrir

2019-yilda Qozogʻiston yalpi ichki mahsulotida sanoatning ulushi 27,2 foizni tashkil etdi[60].

1991-yilda Qozogʻistonda sanoat ishlab chiqarishi hajmida eng katta ulushni oziq-ovqat va engil sanoat, mashinasozlik va metallga ishlov berish, rangli metallurgiya va yoqilgʻi sanoati egalladi[61]. 1991-yildan boshlab Qozogʻiston sanoatining rivojlanishiga islohotlarning borishi va sanoatning holatiga noaniq taʼsir koʻrsatgan tashqi va ichki omillar taʼsir koʻrsatdi. 1991—1995-yillarda sanoat ishlab chiqarishida pasayish kuzatildi. 1996-yildan hozirgi kunga qadar, 1998-yil inqiroz yilidan tashqari, ishlab chiqarish koʻpaytirildi[61].

Bugungi kunda ishlab chiqarish tarkibining 60% dan ortigʻi neft va gaz qazib olish, metallurgiya sanoati va elektr energiyasi ishlab chiqarish hissasiga toʻgʻri keladi[61].

Aksariyat qayta ishlash zavodlari va metallurgiya zavodlari respublikaning shimoliy va shimoli-sharqida: Semey, Ostona, Petropavlovsk va Aqtoʻbe shaharlarida toʻplangan.

Janubiy va Markaziy Qozogʻistonda eng muhim sanoat markazlari Chimkent – kimyo, yengil va oziq-ovqat sanoati, metallurgiya; Olmaota – yengil va oziq-ovqat sanoati, mashinasozlik; va Taraz – mashinasozlik, kimyo va oziq-ovqat sanoati[62].

Konchilik

tahrir

Mamlakatda Qashagʻan, Tengiz, Oʻzen, Qorachagʻanoq va boshqa boy neft konlari mavjud. Mamlakatda ishlab chiqarilgan jami neftning deyarli yarmi Shimoliy Kaspiy dengizidagi uchta yirik kondan toʻgʻri keladi va bu Qozogʻistonni xom neft zaxiralari boʻyicha dunyoning yetakchi davlatlaridan biriga aylantiradi.

1990—2012-yillar uchun neft va gaz kontsentrati qazib olish keskin oʻsdi (21,7 million tonnadan 79,2 million tonnagacha), tabiiy gaz qazib olish shu davrda 7,1 million tonnadan 40,3 milliard m³gacha oʻsdi, koʻmir qazib olish esa 131,4 million tonnadan 120,5 million tonnagacha kamaydi[63], neft mahsulotlari ishlab chiqarish. 17,9 million tonnadan 13,7 million tonnaga kamaydi[64].

Qozogʻiston uran qazib olish boʻyicha dunyoda yetakchi hisoblanadi[65].

Qora metallurgiya

tahrir

Qozogʻiston qora metallurgiyasi respublika sanoat mahsulotining 12,5% dan ortigʻini ishlab chiqaradi.

Qozogʻiston temir rudasi zahiralari boʻyicha dunyoda sakkizinchi oʻrinda turadi. Uning jahon zaxiralaridagi ulushi 6% ni tashkil qiladi.

8,7 milliard tonna tasdiqlangan temir rudasi zahiralarining 73,3 foizi oson qazib olinadi. Mamlakatda qazib olinadigan temir rudasining 70% dan ortigʻi eksport qilinadi. Temir rudasi ishlab chiqarish quyidagi dinamika bilan tavsiflanadi: 1990 yilda 23,8 million tonna, 1999-yilda – 9,6 million tonna, 2012-yilda – 23,0 million tonna[63]. Shu bilan birga, 1990-yildan 2012-yilgacha poʻlat ishlab chiqarish yiliga 6,8 million tonnadan 3,8 million tonnagacha, choʻyan ishlab chiqarish esa yiliga 5,2 million tonnadan 2,7 million tonnagacha kamaydi[64].

Rangli metallurgiya

tahrir

Rangli metallurgiyaning umumiy sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi 12 foizdan oshadi.

Toʻrtta rangli metallar (alyuminiy, qoʻrgʻoshin, rux va mis) ishlab chiqarish 1990–2012 yillarda 2022,2 million tonnadan 2470,1 million tonnagacha oʻsdi[64]. Titan, magniy, nodir va nodir tuproq metallari ham ishlab chiqariladi.

Qozogʻiston dunyodagi eng yirik tozalangan mis ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi davlatlardan biridir. Qozogʻiston misining asosiy importchilari Italiya va Germaniyadir.

Qozogʻiston yirik oltin ishlab chiqaruvchi mamlakat, xususan, zargarlik buyumlari „Altinalmas“ kompaniyasi tomonidan ishlab chiqariladi. Mamlakatda 171 dan ortiq oltin konlari roʻyxatga olingan.

Kimyo sanoati

tahrir

Respublikamiz kimyo va neft-kimyo sanoati korxonalarida plastmassa, kimyoviy tola va iplar, avtomobillar va qishloq xoʻjaligi mashinalari uchun shinalar, keng turdagi rezina buyumlar, xrom birikmalari, kaltsiy karbid, kaustik soda va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi.

Qozogʻistonda avtobenzin, dizel, qozon yoqilgʻisi, aviakerosin, neft bitumi va boshqa neft mahsulotlarini ishlab chiqaradigan uchta neftni qayta ishlash zavodi mavjud. Ammo deyarli har yili respublikada benzin va dizel yoqilgʻisining tushunarsiz taqchilligi kuzatiladi.

Sariq fosfor (sobiq SSSR jami ishlab chiqarishining 90% dan ortigʻi), mineral oʻgʻitlar, sintetik yuvish vositalari ishlab chiqaradigan fosforli rudalarni qayta ishlash boʻyicha yirik kompleks mavjud[66][67].

Mashinasozlik

tahrir

Respublika sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida mashinasozlik mahsulotlari qariyb 8% ni tashkil qiladi.

Qozogʻiston oʻzining togʻ-kon sanoati ehtiyojlari uchun uskunalar ishlab chiqaradi. Qozogʻistonda ishlab chiqarilgan quyidagi mahsulotlar eksport qilinadi: zarb va presslash uskunalari (Chimkent), metall kesish dastgohlari (Olmaota), akkumulyatorlar (Taldiqoʻrgʻon), markazdan qochma nasoslar (Ostona), rentgen apparatlari (Aqtoʻbe) va boshqalar. Uralsk shahri, gʻarbiy Qozogʻistonda soʻnggi paytlarda mashinasozlik sanoatiga davlatning eʼtibori kuchaygan. Aynan Gʻarbiy Qozogʻistonda mashinasozlikni keng koʻlamda rivojlantirish rejalashtirilgan. Uralsk shahrida „Zenit“, „Metalist“, „Omega“, „Remzavod“ kabi yirik zavodlar bor. Sovet davrida bu zavodlarga davlat tomonidan tegishli eʼtibor berilgan boʻlsa, SSSR parchalanishi bilan bu zavodlarning ishlab chiqarish hajmi 70% dan ortiq kamaydi.

Avtomobil sanoati

tahrir

2002-yil dekabr oyida respublikada birinchi avtomobil zavodi – „ASIA AVTO“ OAJ tashkil etildi. 2020-yilda davlat bilan Sanoat yigʻilishi toʻgʻrisidagi bitimga rioya qilinmaganligi sababli yopildi. Respublikada 15 yil davomida jami 160 mingdan ortiq yengil avtomobil ishlab chiqarildi[68].

Mintaqalar boʻyicha yengil avtomobillar ishlab chiqarish fizik koʻrinishda, birliklarda[69]
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Yengil yoʻlovchi avtomobillari 2628 3206 2268 2945 6311 3271 745 3176 8195 19186 37469 37160 12184 5192 16789
Sharqiy Qozogʻiston viloyati 2628 3206 2268 2945 6311 3271 745 3099 7326 16522 31005 28806 6882 2962 11412
Qoʻstanay viloyati 77 869 2664 6464 8354 5302 2230 5377

Qurilish materiallari ishlab chiqarish

tahrir

Respublika sanoat ishlab chiqarishining 4% dan ortigʻi qurilish materiallari sanoati mahsulotlariga toʻgʻri keladi.

Sanoat korxonalarida sement, shifer, asbest-sement quvurlari, yumshoq tom yopish materiallari, linoleum, sanitariya-qurilish fayansi, pol va binolarni bezash uchun qoplama keramik plitalar, yirik panelli uy-joy qurilishi uchun panellar va boshqa konstruksiyalar, qogʻoz sanoati uchun kaolin, radiatorlar, konvektorlar va boshqa bir qator turdagi qurilish materiallari va konstruktsiyalari. 1990—2012-yillarda shagʻal va shagʻal ishlab chiqarish (million m³) 51,5 dan 34,4 gacha kamaydi[63].

Respublikada qurilish materiallari ishlab chiqarish uchun turli xomashyo zaxiralari yetarli.

Sanoat chiqindilari qurilish materiallari ishlab chiqarishda keng qoʻllanadi: metallurgiya va kimyo sanoatining shlaklari, issiqlik elektr stansiyalarining kullari va boshqa ikkilamchi resurslar.

Yengil sanoat

tahrir

1990—2012-yillarda Mamlakat yengil sanoati dastlab pasayib, keyin qisman tiklandi, buning natijasida bu davrda gazlamalar ishlab chiqarish 325,5 million m² dan 23,7 million m² gacha, paypoq mahsulotlari 87,7 million juftdan 3,0 million juftga, charm 625 million dm² dan 60,7 million kv. dm juftga kamaydi. Mamlakat paxta tolasini eksport qilishga yoʻnaltirildi, chunki uni ishlab chiqarish hajmi avvalgi darajada saqlanib qoldi (1990-yilda 99,3 ming tonna va 2012-yilda 105,8 ming tonna)[70][71].

Energetika

tahrir

Qozogʻiston jahon ishlab chiqarishida 35% hajmdagi uran qazib olish hajmi boʻyicha dunyodagi yetakchi davlatdir[72] va mavjud uran zaxiralari boʻyicha Avstraliyadan keyin dunyoda ikkinchi oʻrinda turadi[73].

Qozogʻistonning energetika tarmogʻi ichki aloqalari zaif uchta zonadan iborat: Gʻarbiy Qozogʻiston (Rossiya bilan bogʻlangan), Markaziy va Sharqiy Qozogʻiston (Rossiya bilan bogʻlangan), Janubiy Qozogʻiston (Oʻzbekiston va Qirgʻiziston bilan bogʻlangan). Markaziy va Sharqiy Qozogʻiston zonasi, birinchi navbatda, Ekibastuzdagi kuchli koʻmir elektr stansiyalari hisobiga energiyadan mustaqil boʻlgan yagona hududdir. Janubiy Qozogʻistonda doimiy ravishda elektr energiyasi tanqisligi mavjud boʻlib, Shimoliy-Janub liniyasi va Qirgʻizistondagi GESlardan import qilinadigan elektr energiyasi bilan qoplanadi. Gʻarbiy zonada, Atirau va Gʻarbiy Qozogʻiston viloyatlarida energiya tanqisligi mavjud va energiyani Rossiyadan import qiladi. Mangʻistau viloyatida Mangʻistov atom energetika zavodi tufayli yetarli quvvat zaxirasi mavjud, biroq Atirau bilan zaif aloqa (70 MVtgacha) ortiqcha energiyani boshqa hududlarga tashish imkonini bermaydi.

1972-yilda Shevchenko (hozirgi Aqtau) shahridagi Mangʻishloq (Mangʻistau) yarim orolida natriy bilan sovutiladigan BN-350 tez neytron reaktoriga ega yirik tajriba atom elektr stansiyasi qurilib, ishga tushirildi. U ikki tomonlama maqsadga ega edi: elektr energiyasini ishlab chiqarish (oʻrnatilgan quvvati 350 MVt) va dengiz suvidan kuniga 120 ming tonnagacha toza suv olish uchun tuzsizlantirish zavodlariga bugʻ etkazib berish, shuningdek, qurol-yarogʻli plutoniy ishlab chiqarish. SSSR mudofaa sanoati ehtiyojlari uchun. 1978-yilga kelib, MAEK tez neytron reaktorlariga ega dunyodagi eng yirik eksperimental elektr stantsiyasi boʻlib, olimlarga bir qator ilmiy, texnik va sanoat muammolarini hal qilish imkonini berdi.

1976-yilda quvvati 1230 MVt boʻlgan Jambil davlat tuman elektr stansiyasining qurilishi yakunlandi, u hozirgi kungacha Qozogʻiston janubining asosiy energiya bazasi boʻlib qolmoqda. Shuningdek, Balxash issiqlik elektr stansiyasi, elektr energiyasi Balxash kon-metallurgiya kombinati va shaharning elektr yuklarini qoplash uchun ishlatiladi.

1990–2012-yillarda neft va gaz kontsentrati ishlab chiqarish keskin oshdi, tabiiy gaz qazib olish bu davrda 5 baravar oshdi (lekin koʻmir qazib olish kamaydi), elektr energiyasi ishlab chiqarish biroz oshdi (87,4 dan 90,6 milliard kVt / soatgacha).

Qayta tiklanadigan energiya

tahrir

Qozogʻiston hukumati qayta tiklanadigan manbalardan ishlab chiqariladigan energiya narxlarini belgiladi. Shamol elektr stansiyalarida ishlab chiqariladigan energiyaning 1 kVt/soat narxi 22,68 tenge (0,12 dollar) etib belgilandi. Kichik GESlarda ishlab chiqarilgan 1 kVt/soat narxi 16,71 tenge (0,09 dollar), biogaz stansiyalarida esa 32,23 tenge (0,18 dollar)ni tashkil etadi[74].

Neft va gaz

tahrir

Mamlakatda neft va gaz iqtisodiyotning yetakchi sektoridir. 2000-yilda Qozogʻistonda 35 252 000 metrik tonna neft (kuniga 700 000 barrel) qazib olinardi, bu 1999-yildagi 30 025 000 tonna neftga nisbatan 17,4% ga koʻpdir. 2000-yilda 28 883 000 tonna neft eksport qildi, bu 1999-yildagi 20 813 000 tonnadan 38,8% ga koʻp. 2001-yilda ishlab chiqarish hukumatning 40 100 000 tonna neft (kuniga 800 000 barrel) prognozini bajarish maqsadiga koʻra, taxminan 20% ga oʻsdi. 2000-yilda ishlab chiqarish hajmi 11,5 km³, tabiiy gaz 8,2 km³ ga oʻsdi1999-yildagiga nisbatan.

Qozogʻiston davlati oʻrta muddatli istiqbolda jahon darajasidagi neft eksportchisi boʻlish imkoniyatiga ega va bunga kata yoʻl ochiq. Qozogʻistondagi eng muhim xorijiy investitsiyalar bu TengizChevroil qoʻshma korxonasi boʻlib, uning 50% ChevronTexaco, 25% ExxonMobil, 20% KazMunaiGaz Qozogʻiston va 5% Rossiya LukArco[75]. Qorachagʻanoq tabiiy gaz va gaz kondensati koni BG, Agip, ChevronTexaco va Lukoyl tomonidan oʻzlashtirilmoqda. Agip boshchiligidagi Offshor Qozogʻiston konsorsiumi Shimoliy Kasbiyda potensial ulkan Qashagan neft konini topdi. Qozogʻiston davlatinining iqtisodiy kelajagi neft va gazni rivojlantirish sohasi bilan bogʻliq. Mamlakat YaIMining oʻsishi neft narxiga, shuningdek, yangi konlarni oʻzlashtirish qobiliyatiga bogʻliq boʻladi.

2022-yilning yanvar oyi Qozogʻiston koʻchalari uchun minglab odamlarning gaz narxining oshishiga qarshilik bildirish bilan boshlandi, toʻrt kun davom etgan norozichiklar neftga boy mamlakatda soʻnggi oʻn yilliklarda boʻlib oʻtgan eng yirik norozilik namoyishlari boʻldi. Norozi odamlar hukumat binolariga bostirib kirib bordi, shtat tomonidan olib borilayotgan siyosiy favqulodda vaziyatga qaramay, politsiya mashinalarini egallab olishdi[76].

Transport

tahrir

Qozogʻistonning Yevroosiyo markazidagi geografik joylashuvi uning tranzit tashish sohasidagi muhim transport salohiyatini oldindan belgilab beradi. Respublika quruqlikdagi transport yoʻnalishlarining uzunligi 106 ming km. Shundan 13,5 ming km magistral temir yoʻllar, 87,4 ming km qattiq sirtli umumiy foydalanishdagi avtomobil yoʻllari, 4 ming km. – daryo yoʻllari.

2017-yil holatiga koʻra, respublika boʻyicha avtomobil yoʻllari tarmogʻining umumiy uzunligi 95,409 ming km[77].

Temir yoʻl transporti

tahrir

Mamlakat hududining 57% dan ortigʻida barcha yuk va yoʻlovchi tashishning 68% ni temir yoʻllar taʼminlaydi. 2017-yil holatiga 1520 mm kalibrli 16 614 km, 4200 km elektrlashtirilgan[77].

Qozogʻiston temir yoʻllari (QTY) milliy temir yoʻl kompaniyasidir. Qozogʻiston temir yoʻl infratuzilmasini rivojlantirishda Fransiyaning Alstom lokomotiv ishlab chiqaruvchi kompaniyasi bilan hamkorlik qiladi; Alstomning Qozogʻistonda 600 dan ortiq xodimlari va QTY va uning shoʻba korxonasi bilan ikkita qoʻshma korxonasi mavjud[78]. 2017-yil iyul oyida Alstom Qozogʻistonda oʻzining birinchi lokomotiv taʼmirlash markazini, Markaziy Osiyo va Kavkazdagi yagona taʼmirlash markazini ochdi[79].

2017-yil 31-may kuni Ostona shahrida Qozogʻistondagi eng zamonaviy „Nurli jol“ temir yoʻl vokzali ochildi. Stansiyaning ochilishi EXPO 2017 xalqaro koʻrgazmasi boshlanishiga toʻgʻri keldi. „Qozogʻiston temir yoʻllari“ AJ maʼlumotlariga koʻra, 120 000 m² stansiyadan kuniga 54 ta poyezd foydalanadi va kuniga 35 000 yoʻlovchiga xizmat koʻrsatishi mumkin[80].

Olmaotada uzunligi 11,3 km boʻlgan kichik metro tizimi mavjud. Kelgusida ikkinchi va uchinchi metro liniyasini qurish rejalashtirilgan. Ikkinchi chiziq birinchi chiziq bilan „Alatau“ va „Jibek joli“ stansiyalarida kesishadi[81]. 2011-yil may oyida Olmaota metrosining 1-yoʻnalishining ikkinchi bosqichi qurilishi boshlandi. Bosh pudratchi „Almatimetroqurilis“ kompaniyasi. Hozirgi vaqtda kengaytirish loyihasi uchun 300 m dan ortiq tunnel qazilgan. Kengaytirish beshta yangi stantsiyani oʻz ichiga oladi va Olmaota shahri markazini shahar atrofidagi Qalqaman bilan bogʻlaydi. Uning uzunligi 8,62 km boʻladi[82]. Qurilish 3 bosqichga boʻlingan. Birinchi bosqich (hozirgi bosqich) uzunligi 2,7 km boʻlgan ikkita stansiya: Sayranskaya va Moskovskaya stansiyalarini qoʻshish boʻladi[82]. Shaharda 1937-yildan 2015-yilgacha ishlagan 10 liniyali tramvay tizimi ham mavjud edi[83].

Ostonaning yengil metro tizimi qurilmoqda. Koʻp vaqt oʻtdi va 2013-yilda loyihadan voz kechildi[84], ammo 2015-yil 7-mayda uni amalga oshirish boʻyicha shartnoma imzolandi.

Ust-Kamenogorsk shahrida tramvay parki tizimi 1959-yildan 1978-yilgacha ochilgan va tramvay 2018-yilda yopilgunga qadar mashhur transport turi boʻlgan[85]; uning choʻqqisida olti marshrutlari bor edi, lekin oxir-oqibat harakat bor edi 4 marshrutlari. Uning parkida 50 ta ishlaydigan tramvay vagonlari bor edi[86].

Shuningdek, Pavlodar shahrida 86 km tramvay tarmogʻi mavjud boʻlib, 1965-yilda 20 ta muntazam va 2012-yildan boshlab uchta maxsus yoʻnalish bilan ishlay boshlagan. Tarmoq mahalliy jamoat transporti bozorining 60 foizini egallaydi[87].

Suv transporti

tahrir

„Xorgos-Sharqiy darvoza“ EIZ quruqlik porti Xitoy va Yevropa oʻrtasida 9000 km dan ortiq masofani bosib oʻtuvchi trans Yevroosiyo poyezdlarini tashish uchun Qozogʻistonning asosiy quruq portlaridan biri hisoblanadi[88][89].

2007-yilda Qozogʻiston tomoni Rossiya hududi orqali oʻtuvchi Yevrosiyo kanali – Kaspiy dengizi va Azov-Qora dengiz havzasi oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri suv transporti aloqasini qurish taklifi bilan Rossiyaga murojaat qilgan edi. Agar loyiha amalga oshirilsa, Qozogʻiston Rossiya yordamida xalqaro dengiz kommunikatsiyalariga toʻgʻridan-toʻgʻri kirishi va dengiz davlatiga aylanishi mumkin[90][91].

Havo transporti

tahrir

Qozogʻistonda 96 ta aeroport mavjud. Yevropa va Osiyo oʻrtasida yuk va yoʻlovchi havo transporti tranziti sanoat uchun katta ahamiyatga ega[77].

2009-yilda Yevropa komissiyasi Air Astanadan tashqari barcha Qozogʻiston aviatashuvchilarini qora roʻyxatga kiritgan edi. Oʻshandan beri Qozogʻiston aviatsiya xavfsizligi nazoratini modernizatsiya va yangilash boʻyicha izchil chora-tadbirlar koʻrmoqda. 2016-yilda Yevropa aviatsiya xavfsizligi idoralari barcha Qozogʻiston aviakompaniyalarini qora roʻyxatdan chiqarib tashladi va Qozogʻiston aviakompaniyalari va Fuqarolik aviatsiyasi qoʻmitasidan xalqaro standartlarga „muvofiqligi toʻgʻrisida yetarli dalillar“ oldi[92].

Tashqi savdo

tahrir

Qozogʻiston 2015-yil 30-noyabrda JSTga aʼzo boʻlganiga qaramay[93], koʻplab jahon oʻyinchilarining mamlakatning savdo imkoniyatlariga qiziqishi bir necha yil ketma-ket pasayishda davom etmoqda. Qozogʻistonning tashqi savdosi 2013-yilgacha jadal rivojlandi, shundan soʻng eksport va importda bir necha bor pasayish kuzatildi. Tashqi iqtisodiy kompleks Qozogʻiston iqtisodiyotining oʻsishini ragʻbatlantiradigan va muhim ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilishni taʼminlaydigan milliy iqtisodiyotning muhim tarmogʻi boʻlib qolmoqda.

Tovarlarni eksport qilish

tahrir
 

Qozogʻiston tovarlari eksporti 2012-yilda 86,4 milliard dollarga yetgan[94]. Keyinchalik, 2015-yilda Qozogʻiston eksportining qiymati 2014-yilga nisbatan qariyb ikki baravar kamaydi. Eksportning xuddi shunday keskin pasayishi faqat 2009-yildagi inqiroz yilida kuzatildi. 2016-yilda eksport oʻz pasayishini davom ettirdi va uning hajmi 2007-yil darajasidan pastga tushdi. 2011-yildan 2013-yilgacha eksport koʻrsatkichi darajasi deyarli oʻzgarmadi[95][96].

Qozogʻiston Respublikasi tovarlari eksporti 2016-yil yakuni boʻyicha 36,8 milliard AQSH dollarini tashkil etdi[97].

Xom ashyo narxining pasayishi bilan eksport hajmi kamaydi. Shu bilan birga, agar xomashyo sanoati xomashyo bahosi koʻtarilganda jahon bozorida oʻz mavqeini ancha ogʻriqsiz tiklay olsa, noresurs sektorining yoʻqolgan eksport pozitsiyalarini tiklash ancha qiyinlashadi. Bu eksport shartlarini murakkablashtiradigan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni ishlab chiqarishning ob’ektiv xususiyatlari bilan bogʻliq[98]:

  • yanada murakkab taʼminot zanjirlarining mavjudligi va ularni boshqarish bilan bogʻliq muammolar;
  • transport xarajatlari va transport va logistika muddatlariga yuqori sezuvchanlik;
  • bozorni muvofiqlashtirish samaradorligi darajasiga bogʻliqligi;
  • narxlarga yuqori darajada qaramlik va import qilinadigan oraliq resurslardan foydalanish imkoniyati;
  • Texnologiya darajasiga, ishlab chiqarishning bilim intensivligiga, mehnat sifati va narxiga koʻproq bogʻliqlik.

Tovarlarni import qilish

tahrir
 

2007-yildan 2016-yilgacha boʻlgan davrda Qozogʻiston importi. 2013-yilda 48,9 milliard AQSh dollarini tashkil etgan maksimal natijalarga erishildi. Qozogʻiston importining dinamikasi aniq emas, diagrammada koʻtarilish va pasayish koʻrsatilgan. 2008-yilda import oʻtgan yilga nisbatan oʻsdi, lekin 2009-yilda kamaydi. 2010-yildan 2013-yilgacha boʻlgan davrda import oʻsdi va 2014-yildan boshlab yana pasayishni boshladi va 2016-yilda 25,4 milliard AQSH dollari minimal darajaga yetdi.

2008-yilda import hajmining oʻsishi neft narxining rekord darajada oʻsishi fonida eksport daromadlarining oʻsishi hisobiga mamlakatning toʻlov qobiliyatining oshishi bilan bogʻliq edi. Shu bilan birga, 2009-yilda inqiroz tufayli zaif iqtisod tufayli import qisqara boshladi. 2010-yilda importning yangi oʻsishi neft narxining yangi oʻsishi bilan bogʻliq boʻlib, bu eksport daromadlari va mamlakatning toʻlov qobiliyatini, shuningdek, Bojxona ittifoqiga qoʻshilishni oshirdi.

Bojxona ittifoqiga qoʻshilgan mamlakatlardan Qozogʻistonga import mintaqaviy integratsiyaning dastlabki toʻrt yilida barqaror oʻsib, 2013-yilda eng yuqori choʻqqiga chiqdi, keyin esa 2014-yilda keskin pasaydi. Bu inqiroz Rossiya importining qisqarishi bilan bogʻliq boʻlib, bir yil ichida 4,3 milliard dollarga yoki 23,6 foizga kamaydi, Belarus, Armaniston va Qirgʻizistondan import esa avvalgidan bir oz yuqori boʻlib qoldi.

Qozogʻiston Respublikasi Statistika agentligining maʼlumotlariga koʻra, 2015-yilning yanvar-dekabr oylari uchun import hajmi 2014-yilning shu davriga nisbatan 26 foizga kamayib, 30,6 milliard dollarni tashkil etdi, bundan tashqari, barcha mahsulot guruhlari boʻyicha pasayish kuzatildi. Bu, asosan, milliy valyutaning zaiflashishi bilan bogʻliq boʻlib, bu mamlakatning xarid qobiliyatini sezilarli darajada yomonlashtirdi. 2016-yilda neft bozoridagi vaziyatning yomonlashishi Bojxona ittifoqi va YeOII ishiga taʼsir qildi – bu Qozogʻiston va ishtirokchi mamlakatlar oʻrtasidagi tovar ayirboshlash hajmining asosiy qisqarishiga sabab boʻldi. Qiyosiy import koʻrsatkichlari Qozogʻistondagi zaif investitsiyalar va isteʼmol talabi, shuningdek, milliy valyutaning devalvatsiyasi taʼsiri bilan cheklanadi[99][100][101].

Tovarlar boʻyicha savdo balansi

tahrir
 

2007-yildan 2016-yilgacha boʻlgan davrda Qozogʻistonning savdo balansi. ijobiy qoldi. Bu xalqaro bozorda maʼlum bir mamlakat tovarlariga boʻlgan talabni, shuningdek, mamlakat ishlab chiqaradigan hamma narsani isteʼmol qilmasligini koʻrsatadi. 2007-yildan 2010-yilgacha savdo balansi beqaror edi. 2011-yilda maksimal qiymatga erishgandan soʻng, savdo balansi pasayishni boshladi. 2014-yildan keyin ikki yarim baravar kamaydi, 2016-yilda esa olingan butun davr uchun minimal boʻldi[102].

Tovar eksportining tarkibi

tahrir
2015—2016-yillarda Qozogʻiston Respublikasi tovarlari eksporti tarkibi.[103]
Mahsulot guruhi nomi 2015-yilda eksport hajmi, milliard AQSH dollari 2016-yilda eksport hajmi, milliard AQSH dollari 2016-yilda oʻsish, % 2016-yilda eksport ulushi, %
Xom mahsulotlar 31,9 23,9 −25,2 64,9
Qayta ishlangan ovqatlar

Shu jumladan:

14,1 12,9 −8,2 35,1
Oraliq tovarlar 11,6 10,8 -5,4 29,7
Isteʼmol tovarlari 2,1 6,2 -22,4 4,4
Ishlab chiqarish vositalari 0,4 0,4 -14,2 1,0

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „World Economic Outlook Database, April 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 29-sentabr 2019-yil.
  2. ↑ „World Bank Country and Lending Groups“. datahelpdesk.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 29-sentabr 2019-yil.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 „The World Factbook“. CIA.gov. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 12-mart 2019-yil.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 „World Economic Outlook Database, October 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 3-noyabr 2019-yil.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 „World Economic Outlook Database, April 2020“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 20-aprel 2020-yil.
  6. ↑ Bank, World (8-iyun 2020-yil). „Global Economic Prospects, June 2020“. openknowledge.worldbank.org. World Bank. 80-bet. Qaraldi: 10-iyun 2020-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  7. ↑ „Poverty headcount ratio at national poverty lines (% of population)“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 7-may 2019-yil.
  8. ↑ Bank, World (9-aprel 2020-yil). „Europe Central Asia Economic Update, Spring 2020 : Fighting COVID-19“. openknowledge.worldbank.org. World Bank. 53, 54-bet. Qaraldi: 9-aprel 2020-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  9. ↑ „GINI index (World Bank estimate)“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 7-may 2019-yil.
  10. ↑ „Human Development Index (HDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Qaraldi: 11-dekabr 2019-yil.
  11. ↑ „Inequality-adjusted Human Development Index (IHDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. 12-dekabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-dekabr 2019-yil.
  12. ↑ „Labor force, total – Kazakhstan“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 3-noyabr 2019-yil.
  13. ↑ „Employment to population ratio, 15+, total (%) (modelled ILO estimate) – Kazakhstan“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 12-oktabr 2019-yil.
  14. ↑ „Ease of Doing Business in Kazakhstan“. Doingbusiness.org. Qaraldi: 24-noyabr 2017-yil.
  15. ↑ 15,0 15,1 „Kazakhstan's foreign trade turnover reaches US$96 trillion“. Kazakh-TV.[sayt ishlamaydi]
  16. ↑ „Export partners of Kazakhstan“. The Observatory of Economic Complexity. Qaraldi: 19-iyun 2021-yil.
  17. ↑ „Import partners of Kazakhstan“. The Observatory of Economic Complexity. Qaraldi: 19-iyun 2021-yil.
  18. ↑ „Sovereigns rating list“. Standard & Poor's. Qaraldi: 26-may 2011-yil.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Rogers, Simon; Sedghi, Ami. „How Fitch, Moody's and S&P rate each country's credit rating“. The Guardian (15-aprel 2011-yil). Qaraldi: 31-may 2011-yil.
  20. ↑ SATUBALDINA, ASSEL. „Kazakhstan Attracts Over US$370 Billion in FDI Since Independence“. THE ASTANA TIMES (6-dekabr 2021-yil).
  21. ↑ Vakulchuk, R. 2014.
  22. ↑ „What We Do“. wri.org. 2009-yil 20-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  23. ↑ „RosBusinessConsulting – News Online“. rbcnews.com.
  24. ↑ 24,0 24,1 Kazakhs battle to stave off chill blowing in from Russian steppe, Financial Times, 21 May 2014
  25. ↑ „Global Competitiveness Index“. reports.weforum.org.
  26. ↑ „Competitiveness Rankings“. reports.weforum.org.
  27. ↑ OECD Investment Policy Reviews, P112, OECD, 2012
  28. ↑ Oil, Cash and Corruption, The New York Times, 5 November 2006
  29. ↑ „Corruption Perceptions Index 2018 Executive Summary p. 3“. transparency.org. Transparency International. 2019-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-iyun 2019-yil.
  30. ↑ „World Bank Vice President Visits Kazakhstan, Discusses 25 Year Partnership and New Opportunities to Benefit People“. www.worldbank.org.
  31. ↑ Vakulchuk, R., 2016.
  32. ↑ „Global Innovation Index 2018“. globalinnovationindex.org. 2019-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-iyul 2018-yil.
  33. ↑ The Global Competitiveness Report(ingl.) // Всемирный экономический форум. — 2019. Архивировано 9 oktyabr 2019 года.
  34. ↑ „Staying Competitive in a Toughening External Environment“ (en). Astana Times (2014-yil 6-sentyabr). 2016-yil 19-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  35. ↑ „2020 Index of Economic Freedom“ (en). Heritage Foundation. 2020-yil 30-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 27-iyul.
  36. ↑ 36,0 36,1 „2018 Economic Freedom Index: Kazakhstan“. The Heritage Foundation. 2019-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-noyabr.
  37. ↑ „Edit/Review Countries“. imf.org. 2010-yil 11-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  38. ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“ (inglizcha). www.imf.org. Qaraldi: 15-sentabr 2018-yil.
  39. ↑ „Statistical Agency“. Statistical Agency.
  40. ↑ „asd“. vestifinance.ru. 4-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-yanvar 2015-yil.
  41. ↑ „The Kazakhstan's GDP growth in the first quarter of 2014“. newskaz.ru.
  42. ↑ "Tenge Fever", The Economist, 22 February 2014
  43. ↑ „$2.5 trillion will be allocated by the World Bank for the diversification of the Kazakhstans' economy“. kapital.kz.
  44. ↑ „Kazakhstan Overview“. www.worldbank.org.
  45. ↑ Kazakhstanʼs currency plunges, The New York Times, 21 August 2015
  46. ↑ „Kazakhstan Shows Economic Growth in Key Sectors, President Tells Officials“. astanatimes.com (2016-yil 20-may).
  47. ↑ „0.4% GDP growth observed in Kazakhstan since Jan 2016“. inform.kz.
  48. ↑ „GDPpc in current USD“. worldbank.org.
  49. ↑ „Doing Business 2020“. doingbusiness.org.
  50. ↑ „Kazakh Government to Update Strategic Development Plan For 2025, Liberalize Regulations on Businesses“. The Astana Times (24-iyun 2020-yil).
  51. ↑ Yergaliyeva. „Real Sector of Kazakh Economy Has Continuous Positive Growth, Says Economy Minister“. The Astana Times (10-sentabr 2020-yil).
  52. ↑ 52,0 52,1 „Kazakh Economy Records Growth in Real Sector, Says Economy Minister“. The Astana Times (10-noyabr 2020-yil).
  53. ↑ „Пахотная земля на одного жителя базы данных Всемирного банка“ (en). 2015-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  54. ↑ „Kazakh Grain Exports Continue to Decline“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 7-oktyabr.
  55. ↑ „17,4 млн тонн зерна в чистом весе намолотили в Казахстане“ (ru). inbusiness.kz (2020-yil 21-fevral). 2020-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-mart.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 http://www.inafran.ru/sites/default/files/page_file/aliev_disser.pdf S. 130
  57. ↑ 57,0 57,1 http://www.inafran.ru/sites/default/files/page_file/aliev_disser.pdf S. 131
  58. ↑ „Apple Sweetness“ (en). The Botany of Desire (2010-yil 29-noyabr). 2010-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  59. ↑ V Kazaxstane 100 tis. tonn yablok ostalos v sadax // 12.12.2022
  60. ↑ Struktura VVP za yanvar—dekabr 2019 goda (Wayback Machine saytida 2020-09-26 sanasida arxivlangan) // Komitet po statistike Ministerstva natsionalnoy ekonomiki Kazaxstana / ( at stat.gov.kz Error: unknown archive URL 20200926171813 sanasida arxivlangan)
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 „Анализ основных отраслей промышленности страны“ (ru). 365-tv.ru. Вестник промышленности. 2019-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  62. ↑ „Промышленность Казахстана“ (ru). kazportal.kz (2015-yil 23-avgust). 2018-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-sentyabr.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 http://www.inafran.ru/sites/default/files/page_file/aliev_disser.pdf S. 27
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 http://www.inafran.ru/sites/default/files/page_file/aliev_disser.pdf S. 28
  65. ↑ Uranovaya igra Kazaxstana: mejdu Rossiey, Kitaem i Zapadom // bbc.com, 18 dek 2017
  66. ↑ „Общие сведения о промышленности Казахстана“. www.centralasia-biz.com. 2018-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 16-aprel.
  67. ↑ „Экономико-географическая характеристика Казахстана“ (ru). Financial Guide (2011-yil 19-noyabr). Qaraldi: 2018-yil 16-aprel.
  68. ↑ „АвтоВАЗ остановил сборку Lada в Казахстане“ (ru). РБК. Qaraldi: 2022-yil 22-yanvar.
  69. ↑ „Өнеркәсіп“ (kk). stat.gov.kz. 2018-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 7-fevral.
  70. ↑ http://www.inafran.ru/sites/default/files/page_file/aliev_disser.pdf S. 147
  71. ↑ http://www.inafran.ru/sites/default/files/page_file/aliev_disser.pdf S. 147—148
  72. ↑ „Uranium in Kazakhstan – Nuclear Power in Kazakhstan“. world-nuclear.org. 26-mart 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-iyun 2013-yil.
  73. ↑ „Uranium Supplies: Supply of Uranium“. world-nuclear.org. 17-oktabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-iyun 2013-yil.
  74. ↑ „Утверждены тарифы на возобновляемые источники энергии“ (ru). astanasolar.kz. 2018-yil 4-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-may.
  75. ↑ „Company Overview“. tengizchevroil.com. 2015-yil 12-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-noyabr.
  76. ↑ „Protests Over Gas Prices Rage On in Kazakhstan“. The New York Times. Qaraldi: 5-yanvar 2022-yil.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 „Сведения о Казахстане“ (en). Центральное разведывательное управление. Книга фактов. 2020-yil 13-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  78. ↑ „Alstom представил первый грузовой локомотив для Азербайджана“ (ru). 7kun.kz (2018-yil 27-iyun). 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  79. ↑ „Компания Alstom открыла первый центр по ремонту локомотивов в Казахстане“ (ru). Курсив (2017-yil 22-iyul). 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  80. ↑ „Президент открыл новый железнодорожный вокзал в Астане“ (ru). zakon.kz (2017-yil 31-may). 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  81. ↑ „Almaty Metro“ (en) (deadlink). UrbanRail.net (2015-yil 25-aprel). 2015-yil 25-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  82. ↑ 82,0 82,1 „АО «Алматыметрокурылыс»“ (ru). almatymetro.kz. 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  83. ↑ „Subways and Trams in Kazakstan: Almaty's Metro“ (en). subways.net. 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  84. ↑ „Вместо ЛРТ в Астане будут курсировать скоростные автобусы“ (ru). tengrinews.kz (2013-yil 27-noyabr). 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  85. ↑ „В Усть-Каменогорске полностью остановили движение трамваев“ (ru). informburo.kz (2018-yil 12-mart). 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  86. ↑ „Усть-Каменогорский трамвай“ (ru). oskemen-tramway.narod.ru. 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  87. ↑ „Павлодар городской электротранспорт“ (rus tili). Qaraldi: 2023-yil 29-oktyabr.
  88. ↑ „Информация о СЭЗ «Хоргос — Восточные ворота»“ (ru). mcps-khorgos.kz. 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  89. ↑ „Дорога в Хоргос“ (ru). Central Asia Analytical Network (2018-yil 5-aprel). 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  90. ↑ „Проект канала "Евразия"“ (rus tili). Qaraldi: 2023-yil 29-oktyabr.
  91. ↑ „Стратегические особенности водного канала «Евразия»“ (rus tili) (23 июля 2018 20:34). Qaraldi: 2023-yil 29-oktyabr.
  92. ↑ Тимур Дюсекеев. „Авиакомпании Казахстана исключены из «чёрного списка» Евросоюза“ (ru). inform.kz (2016-yil 8-dekabr). 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 29-iyul.
  93. ↑ „Казахстан официально вступил в ВТО“ (rus tili) (27 июля 2015, 21:39). Qaraldi: 2023-yil 29-oktyabr.
  94. ↑ „Экономика Казахстана в первом полугодии 2012г выросла 5,6% - МЭРТ“ (rus tili) (03 июля 2012). Qaraldi: 2023-yil 29-oktyabr.
  95. ↑ „Как изменилась экономика Казахстана за 10 лет. Инфографика“ (rus tili) (19 мая 2021 года). Qaraldi: 2023-yil 29-oktyabr.
  96. ↑ „ВВП Казахстана в 2013 году вырос на 6%“ (rus tili) (13 января 2014). Qaraldi: 2023-yil 29-oktyabr.
  97. ↑ „Импорт и экспорт Казахстана - 2016“ (rus tili). Qaraldi: 29,10,2023.
  98. ↑ „Export.gov.kz“ (ru). export.gov.kz. 2017-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-dekabr.
  99. ↑ „ВНЕШНЯЯ ТОРГОВЛЯ КАЗАХСТАНА: МЕЖДУ СТРАНАМИ ЕВРАЗИЙСКОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОЮЗА И ТРЕТЬИМИ СТРАНАМИ“ (ru). Qaraldi: 2017-yil 4-dekabr.
  100. ↑ „Торговый баланс РК в 2015 году: доходы от экспорта снизились гораздо больше расходов на импорт“ (ru). Kursiv.kz. Qaraldi: 2017-yil 4-dekabr.
  101. ↑ „Export GOV“. export.gov.kz. Qaraldi: 2017-yil 4-dekabr.
  102. ↑ „Состояние платежного баланса Казахстана ухудшилось по итогам 2015 года“ (rus tili) (06 июнь 2016). Qaraldi: 2023-yil 5-noyabr.
  103. ↑ „Анализ состояния внешней торговли Казахстана“. 2017-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 5-noyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qozogʻiston_iqtisodiyoti&oldid=5188873" dan olindi