Abdulmoʻminxon
Abdulmoʻminxon (1568—1598) — oʻzbek shayboniylar sulolasining oʻn ikkinchi vakili, 1598-yilda Buxoro xonligida hukmronlik qilgan, Balx xonligi xoni (1582—1598).
| Abdulmo'minxon | |
|---|---|
 | |
|
Mansab davri 1598-yil fevral – 1598-yil iyul | |
| Oʻtmishdoshi |
Abdullaxon II (1583—1598) |
| Vorisi |
Pirmuhammadxon II (1598—1599) |
| Toj kiydirish marosimi | 1598-yil, Buxoro |
| |
|
Mansab davri 1582-yil sentyabr – 1598-yil iyul | |
| Monarx |
Iskandarxon Abdullaxon II |
| Oʻtmishdoshi |
Dinmuhammad Sulton (1567—1573) |
| Vorisi | Iskandarxon (1598) |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1568-yil 16-yanvar Buxoro Buxoro xonligi |
| Vafoti |
1598-yil Zomina Buxoro xonligi |
| Otasi | Abdullaxon II |
Nufuzli oʻzbek hukmdori Abdullaxon II ning yagona oʻgʻli va merosxoʻri „Kichik xon“ faxriy unvoniga sazovor boʻlgan Abdalmoʻmin yoshligidan Buxoro xonligining eng yirik maʼmuriy birligi — Balx xonligini boshqargan.
Yosh Abdulmoʻminxon otasining yordamisiz ham Temuriylar va Safaviylardan bosib olgan, shuningdek, otasi berib yuborgan yerlar hisobiga oʻz merosi hududini kengaytirishga muvaffaq boʻldi.
Shayboniylarga qurolli qarshilik ko‘rsatishga uringan Muhammad Zamon Mirzo ustidan bo‘lgan jangda Abdalmo‘minxonning g‘alabasidan so‘ng Temuriylarning Badaxshon va Toxaristondagi hukmronligi bir umrga yo‘qoldi.
Otasining oʻlimidan ancha oldin Abdulmoʻminxon undan mustaqil boʻlishga intildi va bu ular oʻrtasida qurolli toʻqnashuvga keldi. Otasi vafotidan keyin oʻzini Buxoro xonligining oliy hukmdori deb eʼlon qilgan Abdulmoʻminxon hokimiyatda bor-yoʻgʻi olti oy qola oldi va otasining sobiq sheriklari tomonidan fitna qurboni boʻlib oʻldirildi.
Kelib chiqishi Tahrirlash
Abdulmoʻminxon Abdullaxon II ning yagona oʻgʻli boʻlib, Oʻzbek xonligi asoschisi Abulxayrxonning avlodi edi. Uning nasabnomasi shunday edi[1].
Siyosat va harbiy faoliyat Tahrirlash
Balx xonligi xoni Tahrirlash
1582-yil 19-sentabrda Buxoro xoni Balxga hokim etib tayinlangan va 1583-yildan kechiktirmay otasining merosxoʻri deb eʼlon qilingan Abdulmoʻmin-sulton „kichik xon“ (kichikxon) faxriy unvoniga ega boʻlgan[2][3][4]. O‘shanda u 15 yoshga to‘lgan edi, shuning uchun ham amir Jankeldibiy favqulodda huquqlarga ega bo‘lib, unga otaliqda tayinlangan va Hofiz Tanish Buxoriyning yozishicha, mamlakat boshqaruvini o‘z qo‘liga olgan[5]. Balx 1598-yil vafotigacha Abdulmoʻminxon tasarrufida boʻldi[2].
Abdulmoʻminxon davrida Balx muhim hududga boʻysungan. Uning chegarasi Amudaryo boʻylab oʻtgan, janubda appanage hududi Hindukush dovoni bilan tutashgan. Amudaryoning shimolida joylashgan Termiz va Koʻlob viloyatlari 1587-yilgacha Buxoroga boʻysungan. 1587-yilda Hirot qoʻlga kiritilib, uning Qulbobo Koʻkaldoshga berilganidan soʻng Abdullaxon II oʻgʻli bilan munosabatlarni yomonlashtirmaslik uchun unga Termiz va Koʻlobni berdi[6].
Madaniy siyosat Tahrirlash
Abdulmoʻminxon davrida Balxda katta qurilish ishlari olib borildi. Balxda boʻlgan dastlabki yillari u yerda oʻz mavqeini mustahkamlashga bagʻishlandi[7]. Abdulmoʻminxonning asosiy yutuqlaridan biri Balx qalʼalarini qayta tiklash va kengaytirishdir. U tashqi shahar devorining biroz shikastlangan, uzunligi 40 kilometrdan oshgan janubi-g‘arbiy qismini tikladi va shaharning to‘rtta darvozasidan ikkitasi: Xo‘ja Ukkash va Ushturxar[8] tikladi. Shuningdek, u Balxdagi bir qator jamoat binolari, jumladan Xoja Abu-Nasr Parsa maqbarasi-masjidi, Xoja Ukkash maqbarasi, Janbaz bobo bozori gumbazining[7] rekonstruksiya qilinishini nazorat qilgan. Tashqi shaharning shimoli-g‘arbiy burchagida Dah Shayx yoki Diha Shayx darvozasining qurilishi ham tarixchilar tomonidan Abdulmo‘minxonga tegishli[9].
Harbiy faoliyati Tahrirlash
Abdulmoʻminxon otasining faol qurolli yordami bilan 1584-yil fevralidan boshlab Toxariston va Badaxshon[9] hisobidan Balx merosini kengaytira boshladi. 1586-yilda Xuttalyon (Koʻlob viloyati) olindi va 1589-yilga kelib shayboniylar Badaxshon va Toxaristonda temuriylar hukmronligiga chek qoʻyib, ularni oʻz mulklariga qoʻshib olishga muvaffaq boʻldilar[10].
Abdullaxon II uchun Xuttalyon uchun ikki yillik va nihoyatda mashaqqatli kurashdan soʻng viloyat 1586-yil 11-iyunda Abdulmoʻminxon tomonidan egallab olinadi[11].
1586-yilda badaxshonliklar maʼlum Hasanbek Shayx Umariy va Mulla Bobo Valiy boshchiligida shayboniylarga qarshi isyon koʻtarib, ularning hokimi Shaxnazar devonini quvib chiqaradilar. Abdalmo‘minxon avvalo u yerga iqtosi bor amirlarni yubordi. Biroq ular qoʻzgʻolonchilarni yenga olmadi va Abdullaxon II Abdalmoʻmin bilan birga Badaxshonga oʻzi yurishga majbur boʻldi[12]. 1587-yilning aprelida Abdulmoʻminxon Chul-i Zardakda ov qilayotganida Sulaymonshoh va Xosrov Mirzo fursatdan foydalanib, Balx merosiga muvaffaqiyatli bostirib kirishdi. Ular Xuttalyan va Talukonni osongina egallab, Qunduz atrofini talon-taroj qildilar. Kishmni Sulaymonshoh tarafdorlari egallab olishdi. So‘ng qo‘shinlarni Qunduzga boshlab borishdi. Qunduz ustidan jiddiy tahdid paydo boʻldi, lekin Abdulmoʻminxon boshchiligidagi Balxdan yordam oʻz vaqtida yetib keldi. Abdullaxon II Moveronnahrdan yoʻlga chiqdi. Biroq, Abdalmo‘minxon kelishidan oldin Dinmuhammad Sulton bilan birgalikda Sulaymonshoh va uning ittifoqchilariga keskin mag‘lubiyatga uchradi, ular omon qolgan Mulazim bilan Kobul tomon qochdilar. Ular endi Badaxshondagi avvalgi mavqeini tiklashga urinmadilar. Ammo ikkinchi tomondan, Sulaymonshohning nevarasi, Badaxshon va Xuttalyondagi temuriylar tarafdori Muhammad Zamon Mirzo 1589-yilda shahzoda nomiga yashirinib, Shayboniylarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Xuttalyonni qo‘lga kiritadi. Bu Shayboniylarga qurolli qarshilik koʻrsatishga uringan soʻnggi temuriy edi. U mag‘lubiyatga uchradi, Badaxshonga qochib ketdi va tarixchi yozganidek, tog‘ daralarida o‘z fikrdoshlari bilan adashib qoldi[13][14].
Shahzoda Muhammad Zamon Mirzoning shayboniylarga qarshi kurash maydoniga chiqishi 1989-yil 13-sentabrda Boburiy Akbarning Kobulga kelishiga to‘g‘ri keldi. Akbar Badaxshon voqealari bilan qiziqdi. Oʻsha kunlarda Sadr Jahon bilan birga kelgan Shayboniylar elchisi Ahmadali otaliqning Muhammad Zamon Mirzo ishi toʻliq yakuniga qadar kechikishi Abdullaxon II tomonidan xotirjamlik bilan chidadi. Ammo boshqa tomondan, Abdulmoʻminxon juda gʻazablandi va hatto Akbarga[15] oʻtkir xabar yubordi.
Buxoro xonligi xoni Tahrirlash
Abdulmoʻminxonning Buxoroda qisqa muddatli hukmronligi davridagi voqealar hech bir joyda Hofiz Tanish Buxoriyning „Abdullanoma“ tarixiy asarida boʻlgani kabi batafsil bayon etilmagan[16].
Abdalmo‘minxon qattiqqo‘l va qasoskor xarakterga ega edi. Zamondoshlari tomonidan berilgan xususiyatlarga koʻra, u qatʼiy va maqsadli hukmdor edi, lekin haddan tashqari shafqatsiz va shubhali edi. U Abdullaxon II vafotidan soʻng Samarqandda Buxoro taxtiga oʻtirdi va xon taxtiga birorta daʼvogar qolmasligi uchun darhol uning barcha amakivachchalarini oʻlimga buyurdi[17].
Abdalmo‘minxon qattiqqo‘l va qasoskor xarakterga ega edi. Zamondoshlari tomonidan berilgan xususiyatlarga koʻra, u qatʼiy va maqsadli hukmdor edi, lekin haddan tashqari shafqatsiz va shubhali edi. U Abdullaxon II vafotidan soʻng Samarqandda Buxoro taxtiga oʻtirdi va xon taxtiga birorta daʼvogar qolmasligi uchun darhol uning barcha amakivachchalarini oʻlimga buyurdi[18].
Abdulmoʻminxon hokimiyatda bor-yoʻgʻi olti oy turdi va 1598-yilning iyulida oʻldirilgan[17].
Oʻlimi Tahrirlash
Abdulmoʻminxon 1598-yilda otasining sobiq safdoshlari oʻrtasidagi fitna natijasida Zomin yaqinida oʻldirilgan[19][20]. Abdulmoʻminxonning oʻlimi haqidagi hikoya „Bahr ul-asror“[20]ning uchinchi qismini tugatadi.
Abdullaxon II va Abdulmoʻminxon vafotidan soʻng shayboniylarning barcha istilolari boy berilgan, Xuroson va Xorazmdagi mulklar boy berilgan[21][22]. Buxoroning oʻzida hokimiyat yangi oʻzbek sulolasi — ayol avlodidagi Shayboniylar bilan bogʻliq boʻlgan ashtarxoniylar sulolasi qoʻliga oʻtdi, ular hukmronligi ostida xonning avvalgi mulklarining faqat bir qismi boʻlgan[22][23].
Oʻrta Osiyo manbalari Abdulmoʻminxonni doimo Movaronaxrning oxirgi shayboniylar hukmdori deb ataydilar, lekin Gʻ. Xovors, S. Len-Poule va K. A. Bosvord, Shayboniylar tarixi Abdulmoʻminxon bilan emas, balki uning amakivachchasi Pirmuhammedxon II bilan tugaydi, u Abdulmoʻminxon Miyonqalʻadagi qirgʻindan yashirinishga muvaffaq boʻlgan[22][24].
Adabiyot Tahrirlash
- Ahmedov B. A., Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv., T., 1985.
Manbalar Tahrirlash
- ↑ „Abd-Al-Moʾmen b. Abdallah“. Iranicaonline.org. 2-sentabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 22-avgust 2019-yil.
- ↑ 2,0 2,1 „Abd-Al-Moʾmen b. Abdallah“. Iranicaonline.org. 2-sentabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 22-avgust 2019-yil.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 94.
- ↑ Алексеев 2006, s. 93.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 97.
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ 7,0 7,1 „Abd-Al-Moʾmen b. Abdallah“. Iranicaonline.org. 2-sentabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 22-avgust 2019-yil.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 25.
- ↑ 9,0 9,1 Ахмедов 1982, s. 26.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 186—187.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 95—96.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 137.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 96—97.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 186.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 189.
- ↑ Бартольд 1965, s. 258.
- ↑ 17,0 17,1 Алексеев 2006, s. 93—94.
- ↑ Бартольд 1973, s. 195—196.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 161.
- ↑ 20,0 20,1 Бартольд 1973, s. 196.
- ↑ Бартольд 1964, s. 488.
- ↑ 22,0 22,1 22,2 Бартольд 1968, s. 185.
- ↑ Тревер 1947, s. 72.
- ↑ Алексеев 2006, s. 94.
Havolalar Tahrirlash
„Abd-Al-Moʾmen b. Abdallah“. Iranicaonline.org. Qaraldi: 22-avgust 2019-yil.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 |
|
Shayboniylar sulolasi | ||||||||
| ||||||||