Vikipediya

Foydalanuvchi:Lillimor/qumloq

< Foydalanuvchi:Lillimor
Existential quantifier
Ekzistensial miqdoriy koʻrsatkich ∃ koʻpincha mantiqda mavjudlikni ifodalash uchun ishlatiladi.

Mavjudlik — yoʻqlik va nomavjudlikdan farqli oʻlaroq, borliq yoki reallikka ega boʻlish holati. Mavjudlik koʻpincha mohiyat bilan solishtirilib, narsaning asl mohiyati uning asosiy xususiyatlari yoki sifatlariga tegishli boʻladi. Bu xususiyatlarni narsa mavjud yoki yoʻqligini bilmasdan ham tushunish mumkin.

Ontologiya borliqning mohiyati va turlarini oʻrganadigan falsafiy fan hisoblanadi. Yagona mavjudlik alohida narsalarning borligini, umumiy mavjudlik esa tushunchalar yoki universal hodisalarning mavjudligini ifodalaydi. Fazo va zamonda mavjud boʻlgan narsalar, sonlar va toʻplamlar kabi mavhum tushunchalardan farqli ravishda, aniq mavjudlikka ega boʻladi. Boshqa farqlar esa mumkin boʻlgan, tasodifiy va zaruriy, shuningdek, fizik va aqliy mavjudlik oʻrtasida kuzatiladi. Odatda, biror narsa yo mavjud, yo yoʻq deb hisoblanadi. Biroq ayrim faylasuflar mavjudlikning darajalari bor degan fikrni ilgari suradilar. Ularning taʼkidlashicha, baʼzi narsalarning mavjudlik darajasi boshqalarga nisbatan yuqoriroq boʻladi.

Ontologiyadagi anʼanaviy nuqtai nazar shundan iboratki, mavjudlik ikkinchi darajali xususiyat yoki xususiyatlarning oʻziga xos jihati hisoblanadi. Boshqa bir qarashga koʻra, mavjudlik birinchi darajali xususiyat yoki shaxslarga xos boʻlgan xususiyatdir. Bu shunday maʼnoni anglatadiki, mavjudlik ham xuddi rang va shakl kabi insonlarning boshqa xususiyatlariga oʻxshaydi. Alexius Meinong va uning izdoshlari bu gʻoyani qabul qilib, barcha individlar ham bu xususiyatga ega emasligini taʼkidlashadi; ularning fikricha, Qorbobo kabi mavjud boʻlmagan baʼzi individlar ham bor. Universalistlar bu qarashni rad etadilar; ular mavjudlikni har bir shaxsning umumiy xususiyati deb hisoblaydilar.

Mavjudlik tushunchasi falsafa tarixi davomida muhokama qilib kelingan va qadimgi falsafada ham muhim oʻrin tutgan. Bu tushuncha Qadimgi Yunonistonda Suqrotdan oldingi falsafada, Qadimgi Hindistondagi hind va budda falsafasida, hamda Qadimgi Xitoy daosizm falsafasida oʻz aksini topgan. Shuningdek, u mantiq, matematika, bilish nazariyasi, ong falsafasi, til falsafasi va ekzistensializm kabi sohalar bilan ham bogʻliqdir.

Taʼrif va tegishli atamalar

tahrir

Lugʻatlarda mavjudlik borliqda ishtirok etish yoki mavjud boʻlish sifatida taʼriflanadi[1]. Mavjudlik real mavjudotlarni xayoliy mavjudotlardan ajratib turadi[2], shuningdek, ham alohida mavjudotlarga, ham butun borliqqa taalluqli boʻlishi mumkin[3]. „Mavjudlik“ soʻzi ingliz tiliga XIV asr oxirida eski fransuz tilidan kirib kelgan. Oʻrta asrlarda ishlatilgan lotincha ex (s) istere atamasidan kelib chiqqan boʻlib, "oldinga turmoq, " "paydo boʻlmoq, " „koʻtarilmoq“ degan maʼnolarni anglatadi[4]. Borliq metafizikaning ontologiya deb nomlanuvchi boʻlimida oʻrganiladi[5][lower-alpha 1]

"Borliq, " „reallik“ va „aktuallik“ atamalari koʻpincha „mavjudlik“ ning sinonimlari sifatida ishlatiladi[8], ammo mavjudlikning aniq taʼrifi va uning ushbu atamalar bilan bogʻliqligi bahsli[9]. Metafizik olim Alexius Meinong (1853-1920) ning fikricha, barcha mavjudotlar bor, ammo hammasi ham mavjudlikka ega emas. Meinong Qorbobo kabi faqatgina xayoliy narsalar bor, lekin ular asl hayotda mavjudlikka ega emas degan fikrni ilgari suradi[10]. Ontolog Takashi Yagisawa (XX asrdan bugungi kungacha) mavjudlikni reallik bilan taqqoslaydi; u „reallik“ni eng asosiy tushuncha sifatida koʻradi, mavjudlikni esa nisbiy tushuncha sifatida taʼkidlaydi, yaʼni mavjudlik – bu mavjudotni u yashayotgan dunyo bilan bogʻlaydigan aloqadorlik hisoblanadi[11]. Edmund Husserl (1859–1938) kabi baʼzi faylasuflarning fikricha, mavjudlik asosiy tushuncha hisoblanadi, yaʼni uni boshqa atamalar orqali taʼriflash mumkin emas. Bu shuni anglatadiki, mavjudlikni tasvirlash yoki uning mohiyati haqida oddiy boʻlmagan tarzda soʻzlash murakkab yoki imkonsiz boʻlishi mumkin[12].

Mavjudlik yoʻqlik yoki reallikning yoʻqligi bilan qarama-qarshi turadi. Narsalarni mavjud va mavjud boʻlmagan obyektlarga ajratish mumkinligi bahsli masala hisoblanadi. Bu farqlanish baʼzan ajdarho va yakkashoxlar kabi xayoliy mavjudotlar haqida qanday fikr yuritish mumkinligini tushuntirish uchun qoʻllaniladi. Biroq, mavjud boʻlmagan narsalar tushunchasi umuman qabul qilinmagan; ayrim faylasuflar ushbu tushunchaning oʻzida ziddiyat borligini taʼkidlashadi[13]. Bir-biriga yaqin boʻlgan qarama-qarshi tushunchalar yoʻqlik va nomavjudlikdir[14]. Mavjudlik odatda ongdan mustaqil boʻlgan reallik bilan bogʻliq[15], biroq bu qarash hamma tomonidan birdek qabul qilinmaydi, chunki ongga bogʻliq mavjudlik shakllari ham boʻlishi mumkin, masalan, insonning ongidagi gʻoyaning mavjudligi. Baʼzi idealistlarning taʼkidlashicha, bu holat butun borliqqa taalluqli boʻlishi mumkin[16].

Mavjud ob’ektlarning turlari

tahrir

Mavjud narsalarning turlari haqidagi koʻplab muhokamalar quyidagi masalalar atrofida boʻlib oʻtadi: turli xil narsalarning taʼriflari, maʼlum bir turdagi narsalarning mavjudligi yoki yoʻqligi, turli xildagi narsalarning oʻzaro munosabatlari, hamda ayrim turlarning boshqalariga nisbatan muhimroq yoki asosiyroq ekanligi[17]. Ruhlarning mavjud yoki mavjud emasligi; mavhum, xayoliy va umumiy tushunchalarning bor-yoʻqligi; shuningdek, haqiqiy dunyodan tashqari boshqa mumkin boʻlgan dunyolar va narsalarning mavjudligi yoki yoʻqligi bunga misollardir[18]. Ushbu munozaralar barcha voqelikning asosini tashkil etuvchi eng muhim unsurlar, tarkibiy qismlar hamda mavjudotlarning umumiy xususiyatlari haqidagi mavzularni qamrab oladi.

Yagona va umumiy mavjudlik

tahrir

Yagona mavjudlik va umumiy mavjudlik oʻrtasida farq mavjud. Yagona mavjudlik ayrim shaxs yoki narsalarning mavjudligini anglatadi. Misol uchun, „Angela Merkel mavjud“ degan gap maʼlum bir shaxsning mavjudligini ifodalaydi. Umumiy mavjudlik esa umumiy tushunchalar, xususiyatlar yoki universal hodisalarga taalluqlidir[lower-alpha 2]. Masalan, „siyosatchilar mavjud“ jumlasida, muayyan bir siyosatchiga ishora qilmasdan, „siyosatchi“ degan umumiy atamani tushunish mumkin.

Yagona va umumiy mavjudlik bir-biriga chambarchas bogʻliq boʻlib, baʼzi faylasuflar ularning birini boshqasining maxsus holati sifatida tushuntirishga uringanlar. Masalan, Fregening taʼkidlashicha, umumiy mavjudlik yagona mavjudlikka nisbatan asosiyroq hisoblanadi. Bu pozitsiyani qoʻllab-quvvatlovchi asosiy dalillardan biri shuki, yakka mavjudlikni umumiy mavjudlik orqali ifodalash mumkin. Misol uchun, „Angela Merkel mavjud“ degan gapni „Angela Merkel bilan aynan bir xil boʻlgan mavjudotlar bor“ tarzida ifodalash mumkin. Bu yerda „Angela Merkel bilan aynan bir xil boʻlish“ iborasi umumiy tushuncha sifatida qabul qilinadi. Faylasuf Willard Van Orman Quine (1908-2000) boshqa nuqtai nazarni ilgari surib, yagona mavjudlikka ustuvorlik beradi va umumiy mavjudlikni yagona mavjudlik orqali ifodalash mumkinligini asoslaydi[20].

Bu bilan bogʻliq savol shundaki, yagona mavjudliksiz umumiy mavjudlik boʻlishi mumkinmi? Faylasuf Henry S. Leonardning (1905-1967) fikriga koʻra, biror xususiyat faqat uni aks ettiruvchi kamida bitta haqiqiy obyekt mavjud boʻlsagina umumiy mavjudlikka ega boʻladi[lower-alpha 3].

Aniq va mavhum mavjudlik

tahrir

Ontologiyada aniq va mavhum narsalar oʻrtasida muhim farq mavjud. Kundalik hayotda toshlar, oʻsimliklar va odamlar kabi koʻplab aniq narsalarga duch kelamiz. Ular bir-biriga taʼsir koʻrsatadi, masalan, tosh oʻsimlikka tushib, unga shikast yetkazgani kabi yoki oʻsimlik tosh orasidan oʻsib chiqib, uni yorib yuborgani singari. Sonlar, toʻplamlar va turlar kabi mavhum narsalar fazoda va zamonda joylashuvga ega emas hamda turli vaziyatlarga sabab boʻluvchi kuchlarga ham ega boʻlmaydi[22]. Aniq va mavhum obyektlar oʻrtasidagi tafovutga baʼzan borliqning umumiy boʻlinishi sifatida qaraladi[23].

Aniq obyektlarning mavjudligi toʻgʻrisida umumiy fikr mavjud, ammo mavhum obyektlar haqidagi fikrlar bir-biridan farq qiladi. Platon singari realistlar mavhum obyektlarning mustaqil mavjudligini tan oladilar[24]. Baʼzi realistlarning taʼkidlashicha, mavhum narsalar aniq predmetlar kabi bir xil mavjudlik shakliga ega; boshqalarning fikricha esa, ular mutlaqo boshqacha tarzda mavjud boʻladi[25]. Antirealistlar mavhum obyektlarning mavjud emasligini taʼkidlaydilar. Bu qarash koʻpincha mavjudlik uchun makon va zamonda joylashuv yoki oʻzaro taʼsir qilish qobiliyati zarur degan gʻoya bilan birgalikda keltiriladi[26].

Xayoliy, tasodifiy va zaruriy mavjudlik

tahrir
 
 
ibn Sino va Foma Akvinskiy Xudo zaruriy mavjudlikka ega ekanligini ta’kidladilar.

Bundan tashqari, xayoliy, tasodifiy va zaruriy mavjudlik oʻrtasidagi farq ham bor[27]. Agar biror narsa mavjud boʻlishi shart boʻlsa yoki mavjud boʻlmasligi mumkin boʻlmasa, u zaruriy mavjudlikka ega hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, zaruriy mavjudlikka ega boʻlgan narsalarni yangidan yaratish yoki yoʻq qilishning iloji yoʻq. Bor boʻla turib, mavjud boʻlmasligi ham mumkin boʻlgan narsalar tasodifiy hisoblanadi[28].

Kundalik hayotda uchraydigan telefonlar, tayoqchalar va gullar kabi aksariyat narsalar tasodifiy mavjudlikka ega[29]. Telefonlarning tasodifiy mavjudligi ularning hozirgi paytda bor boʻlib, oʻtmishda mavjud boʻlmaganligida aks etadi. Bu esa ularning mavjudligi zaruriy emasligini anglatadi. Biron-bir narsaning zaruriy mavjudlikka ega yoki ega emasligi hali ham ochiq qolgan masala hisoblanadi[30]. Baʼzi nominalistlarning taʼkidlashicha, barcha aniq obyektlar tasodifiy mavjudlikka ega, barcha mavhum obyektlar esa zaruriy mavjudlikka ega[31].

Baʼzi olimlarning fikricha, koinotning tushuntirilishi uchun asos sifatida bir yoki bir nechta zaruriy mavjudlik talab etiladi. Masalan, Ibn Sino (980-1037) va Foma Akvinskiy (1225-1274) kabi faylasuflar Xudoning mavjudligi zaruriy ekanligini taʼkidlaydi[32]. Baruch Spinoza (1632-1677) kabi ayrim faylasuflar Xudo va dunyoni bir narsa deb hisoblaydi va barcha mavjudotlar borliqning umumiy va mantiqiy izohini koʻrsatish uchun zaruriy mavjudlikka ega, deb taʼkidlaydi[33].

Xayoliy obyektlarning mavjudligi haqida koʻplab ilmiy munozaralar mavjud. Aktualizm taʼlimotiga koʻra, faqat haqiqiy mavjud narsalargina borliqqa ega; bu tasodifiy va zaruriy narsalarni oʻz ichiga oladi, ammo xayoliy boʻlgan narsalarni istisno etadi[34]. Posibilizmchilar bu nuqtayi nazarni rad etadi va haqiqiy obyektlardan tashqari shunchaki xayoliy boʻlgan obyektlar ham mavjudligini taʼkidlaydi[35]. Masalan, metafizik olim David Lewis (1941-2001) shunday taʼkidlaydi, xayoliy narsalar xuddi haqiqiy narsalar kabi mavjuddir. Bu fikr esa, nimalar xayoliy va nimalar zaruriy ekanligi haqidagi bayonotlarning nima sababdan toʻgʻri ekanligini asosli ravishda tushuntirish uchun xizmat qiladi. Uning fikricha, xayoliy obyektlar xayoliy olamlarda mavjud boʻlsa, haqiqiy obyektlar haqiqiy dunyoda mavjud boʻladi. Lewisning taʼkidlashicha, xayoliy dunyolar bilan haqiqiy dunyo oʻrtasidagi yagona farq soʻzlovchining joylashgan oʻrnidir[36].

Tasodifiy va zaruriy mavjudlik muammosi ontologiyaga oid „Nima uchun umuman hech narsa yoʻq?“ yoki „Nima uchun hech narsa emas, balki nimadir bor?“ degan savollar bilan bevosita bogʻliqdir. Bu masala borliqning asosiy mohiyatini tushunishga qaratilgan. Bir qarashga koʻra, biror narsaning mavjudligi tasodifiy haqiqatdir, yaʼni dunyo butunlay boʻsh boʻlishi ham mumkin edi. Biroq, agar zaruriy narsalar mavjud boʻlsa, bu holat sodir boʻlmaydi. Bunday vaziyatda, global boʻshliqning boʻlishi imkonsiz, chunki dunyoda hech boʻlmaganda barcha zarur narsalar boʻladi[37].

Fizik va aqliy mavjudlik

tahrir

Fizik darajada mavjud boʻlgan narsalarga kundalik hayotimizda duch keladigan toshlar, daraxtlar va inson tanasi kabi obyektlar, shuningdek, zamonaviy fizikada oʻrganiladigan elektron va proton kabi zarrachalar kiradi[38]. Fizik jismlarni kuzatish va oʻlchash mumkin; ular fazo va zamonda massa va joylashuvga ega[39]. Idrok, lazzat va ogʻriq kechinmalari, shuningdek, ishonch, istak va his-tuygʻular kabi aqliy holatlar ong olamiga tegishlidir. Ular asosan ongli tajribalar bilan bogʻliq boʻlsa-da, ongsiz ishonch, istak va xotiralar kabi holatlarni ham oʻz ichiga oladi[40].

Ong-jism muammosi fizik va aqliy mavjudliklarning ontologik holati hamda ularning oʻzaro munosabati bilan bogʻliq boʻlib, metafizika va aql falsafasida tez-tez muhokama qilinadigan mavzu hisoblanadi. Materialistlarning fikricha, eng asosiy darajada faqat fizik narslar mavjud boʻladi. Materialistlar odatda aqliy narsalarni fizik jarayonlar nuqtayi nazaridan tushuntiradi; masalan, miya holatlari yoki neyronlarning faollashuv qonuniyatlari[41]. Zamonaviy falsafada kamchilik nuqtayi nazari hisoblanuvchi idealizm bu masalani rad etadi va ongni eng asosiy haqiqat sifatida taʼriflaydi[42][43].

Mavjudlik usullari va darajalari

tahrir

Turli xildagi mavjudotlar bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan masala ularning mavjudlik usullari ham farq qiladimi degan savoldir. Bu holat ontologik plyuralizmga koʻra sodir boʻladi, unda turli xil turlarga mansub boʻlgan mavjudotlar nafaqat oʻzlarining asosiy xususiyatlari, balki mavjud boʻlish usullari jihatidan ham bir-biridan farq qiladi[44]. Bu qarash baʼzan ilohiyotshunoslikda ham uchraydi; u Xudoning oʻz yaratganlaridan tubdan farq qilishini va bu farq nafaqat Xudoning xususiyatlariga, balki Uning mavjudlik usuliga ham taʼsir etishini aytib, Uning oʻziga xosligini alohida taʼkidlaydi[45].

Ontologik plyuralizmning yana bir shakli moddiy obyektlarning mavjudligini makon-zamon mavjudligidan ajratib koʻrsatadi. Ushbu qarashga koʻra, moddiy jismlar nisbiy mavjudlikka ega, chunki ular fazo-zamon doirasida mavjud boʻladi; fazo-zamonning oʻzi esa bu maʼnoda nisbiy emas, chunki u boshqa fazo-vaqt ichida emas, balki mustaqil ravishda mavjuddir[46].

Mavjudlik darajalari mavjudlik usullari bilan chambarchas bogʻliq. Bu gʻoya shundan iboratki, baʼzi narsalarning mavjudlik darajasi boshqalariga qaraganda yuqoriroq, xuddi issiqlik va massa kabi ayrim xususiyatlar turli darajalarga ega boʻlgani singari. Bu mavzu ana shu gʻoyaga asoslanadi. Masalan, faylasuf Platon (miloddan avvalgi 428/427-348/347-yillar) fikricha, oʻzgarmas Platon gʻoyalari fizik narsalarga nisbatan yuqoriroq mavjudlik darajasiga ega[47].

Mavjudlik mohiyati haqidagi nazariyalar

tahrir
 
Mavjudlik mohiyati nazariyalari qamrab olgan mavzulardan biri Pegasus kabi xayoliy ob’ektlarning ontologik holati bilan bogʻliq[48].

Mavjudlik mohiyati haqidagi nazariyalar biror narsa mavjud boʻlishi nimani anglatishini tushuntirishga qaratilgan. Mavjudlik mohiyatiga oid ilmiy muhokamalarda asosiy bahsli masala shundaki, mavjudlik alohida shaxslarning xususiyati hisoblanadimi yoki yoʻq[49]. Shaxs – bu Suqrot yoki olma kabi noyob mavjudot. Xususiyat esa „inson boʻlish“ yoki „qizil boʻlish“ singari mavjudotga xos boʻlgan, odatda uning sifati yoki oʻziga xosligini ifodalovchi narsadir[50]. Mavjudlikning ikki asosiy nazariyasi birinchi va ikkinchi darajali nazariyalardir. Birinchi darajali nazariyalarda mavjudlik shaxslarning xususiyati sifatida tushunilsa, ikkinchi darajali nazariyalarda esa mavjudlik ikkinchi darajali xususiyat, yaʼni xususiyatlarning xossasi hisoblanadi[51].

Mavjudlik mohiyati nazariyalari uchun asosiy masala „Qorbobo mavjud emas“ degan jumla kabi biror narsaning yoʻqligini izchil rad etishdir. Bu yerda asosiy muammo Qorbobo aslida mavjud boʻlmasa-da, „Qorbobo“ nomining qanday qilib maʼnoga ega boʻlishi mumkinligini izohlashdir[52].

Ikkinchi darajali nazariyalar

tahrir

Ikkinchi darajali nazariyalarda mavjudlik birinchi darajali xususiyat sifatida emas, balki ikkinchi darajali xususiyat sifatida tushuniladi. Ular koʻpincha ontologiyada ortodoksal pozitsiya sifatida qabul qilinadi[53]. Misol uchun, Empire State binosi alohida obyekt boʻlib, uning „443,2 metr (1454 fut) balandlikka ega boʻlish“ birinchi darajali xususiyatidir. „Mavjud boʻlishi“ esa „443,2 metr balandlikka ega boʻlish“ xususiyatining xossasi, shuning uchun u ikkinchi darajali xususiyat hisoblanadi[54]. Masalan, bu qarashda „Xudo mavjud“ jumlasi „Xudoning mavjudlik xususiyati bor“ degan maʼnoni emas, balki „Ilohiylik namoyon boʻlgan“ degan maʼnoni anglatadi[55].

 
Bertrand Russell salbiy mavjudlik bayonotlarini oʻrab turgan paradokslarni bartaraf etish uchun oʻzining tavsiflar nazariyasini taklif etgan.

Mavjudlikni shaxslarning xususiyati sifatida tavsiflashga qarshi asosiy sabab shuki, mavjudlik oddiy xususiyatlardan farq qiladi. Bino boʻlish yoki 443,2 metr balandlikka ega boʻlish kabi oddiy xususiyatlar obyektning qanday ekanligini ifodalaydi, ammo oʻsha binoning mavjud yoki yoʻqligini toʻgʻridan-toʻgʻri tasvirlamaydi[56]. Ushbu qarashga koʻra, mavjudlik oddiy xususiyatlardan koʻra muhimroqdir, chunki biror narsa mavjud boʻlmasa, u hech qanday xususiyatlarga ega boʻla olmaydi[57].

Koʻpchilik ontologlar ikkinchi darajali nazariyalarning mavjudlik haqidagi koʻplab jumlalarni toʻgʻri tahlil qilishini tan oladilar. Biroq, bu tahlilning barcha holatlar uchun toʻgʻri yoki notoʻgʻriligi hali ham bahs-munozarali masala hisoblanadi[58]. Baʼzi masalalar „Ronald McDonald mavjud emas“ kabi gaplardan iborat kundalik tildagi taxminlar bilan bogʻliq. Bu turdagi ifoda salbiy yakka mavjudlik bayonoti deb ataladi va „Ronald McDonald“ nomi goʻyo alohida shaxsga ishora qilayotgan yakka atama hisoblanadi. Ushbu gapda aytilganidek, bu shaxs mavjud boʻlmasa, ifodaning qanday qilib aynan shu shaxsga ishora qilishi mumkinligi noaniq. Faylasuf Bertrand Russell (1872-1970) taklif etgan yechimga koʻra, yakka atamalar shaxslarga bevosita ishora qilmaydi, balki ularning tavsifini ifodalaydi. Ushbu nazariyada salbiy yakka mavjudlik iboralari mavjud boʻlmagan shaxsga ishora qilmasdan, tavsifga mos keladigan obyektning yoʻqligini tasdiqlaydi. Bu yondashuvga koʻra, „Ronald McDonald mavjud emas“ degan jumla quyidagi gʻoyani ifodalaydi: „noyob baxtli gamburger masxarabozi mavjud emasligi haqiqat“[59].

Birinchi darajali nazariyalar

tahrir

Birinchi darajali nazariyalarga koʻra, mavjudlik shaxslarning xususiyatidir. Bu nazariyalar ikkinchi darajali nazariyalarga qaraganda kamroq qabul qilingan boʻlsa-da, ularga ham baʼzi tarafdorlar bor. Birinchi darajali nazariyalarning ikki turi mavjud: meinongianizm va universalizm[60].

Meinongianizm

tahrir
 
Alexius Meinongning taʼkidlashicha, mavjud boʻlmagan baʼzi narsalar ham bor.

Mavjudlikni ayrim narsalarning xususiyati sifatida, biroq barcha mavjudotlarga xos boʻlmagan xossa deb taʼriflovchi meinongianizm taʼlimoti dastlab Alexius Meinong tomonidan ilgari surilgan. Uning asosiy gʻoyasi shundan iboratki, mavjud boʻlmagan baʼzi narsalar ham bor, yaʼni biror narsaning bor boʻlishi uning mavjudligiga bogʻliq emas. Mavjud boʻlmagan obyektlarning taklif etilgan misollariga uchuvchi choʻchqalar kabi xayoliy narsalar, shuningdek, Sherlock Holmes va Zevs singari badiiy va afsonaviy qahramonlar kiradi. Bu qarashga koʻra, ushbu obyektlar mavjud boʻlmasa-da, real va bordir[61].

Meinongianlarga koʻra, Sherlock Holmes va Zevs haqidagi jumlalar mavjud boʻlmagan narsalarga ishora qiladi. Bu jumlalarning toʻgʻri yoki notoʻgʻriligi mazkur narsalarga berilgan xususiyatlar ularga xos boʻlish-boʻlmasligiga qarab aniqlanadi[62]. Masalan, „Pegasning qanotlari bor“ jumlasi toʻgʻri, chunki qanotlarga ega boʻlish Pegasga xos xususiyatdir, garchi Pegasda mavjudlik xususiyati boʻlmasa ham[63].

Universalizm

tahrir

Universalistlar meinongianlarning fikriga qoʻshiladi, yaʼni mavjudlikning shaxsiyi xususiyat ekanligini taʼkidlaydi, biroq mavjud boʻlmagan narsalar ham borligini inkor etadi. Buning oʻrniga, universalistlar mavjudlikni universal xususiyat deb hidoblaydi; barcha mavjudotlar unga ega, yaʼni hamma narsa mavjud. Oʻxshashlik qonuniga koʻra, har bir narsa oʻziga oʻxshash yoki oʻziga xoslik xususiyatiga ega boʻladi. Buni predikat mantiqida quyidagicha ifodalash mumkin: ∀𝑥(𝑥=𝑥)[64].

Universalizmni yoqlovchi kuchli dalillardan biri shuki, biror narsaning mavjudligini inkor etish uning oʻziga zid hisoblanadi. Ushbu xulosa quyidagi ikki asosga tayanadi: birinchidan, biror narsaning mavjudligini inkor etish uchun aynan oʻsha narsaga murojaat qilish zarur; ikkinchidan, faqat mavjud boʻlgan narsalargagina murojaat qilish mumkin[65].

Tarix

tahrir

Gʻarb falsafasi

tahrir

Gʻarb falsafasi Suqrotgacha boʻlgan faylasuflardan boshlangan. Ular koinotning avvalgi mifologik talqinlarini oqilona izohlar bilan almashtirish maqsadida, butun borliqning asosiy tamoyillariga asoslanib ish olib borgan. Fales (miloddan avvalgi 624-545-yillar) va Geraklit (miloddan avvalgi 540-480-yillar) kabi baʼzi faylasuflar suv va olov singari aniq tamoyillarni mavjudlikning asosi sifatida taklif qilishgan. Taklif qilingan suv va olov kabi tamoyillar mavjudlikning ildizi hisoblanadi. Anaximander (miloddan avvalgi 610-545 yillar) bu nuqtai nazarga qarshi chiqqan; u manbani inson idrokidan tashqarida boʻlgan mavhum tamoyilda yashiringan deb hisoblardi[66].

 
Platon va uning shogirdi Aristotel shakl va materiyaning mavjudligi bir-biriga bogʻliqmi yoki yoʻqmi degan fikrda bahslashishgan.

Platon (miloddan avvalgi 428/427-348/347-yillar) turli xil mavjudotlarning mavjudlik darajalari turlicha boʻlishini va soyalar hamda tasvirlarning mavjudlik darajasi oddiy moddiy narsalarga qaraganda kuchsizroq ekanligini taʼkidlagan. U oʻzgarmas Platon gʻoyalari mavjudlikning eng yuqori darajasiga ega ekanligini aytib, moddiy narsalarga Platon gʻoyalarining mukammal boʻlmagan va vaqtinchalik nusxalari sifatida qaragan[67].

Faylasuf Aristotel (miloddan avvalgi 384-322-yillar) Platonning shakllar materiyadan farqli, degan gʻoyasini qabul qilgan, ammo shakllarning yuqoriroq mavjudlik darajasiga ega ekanligi haqidagi fikrga qarshi chiqqan. Buning oʻrniga, shakllar materiyasiz mavjud boʻla olmasligiga ishongan[68]. U „mavjudlik koʻp yoʻllar bilan ifodalanadi“ deb taʼkidlagan va turli xil mavjudotlarning turlicha yashash usullariga ega ekanligini tadqiq qilgan. Misol uchun, u narsalar va ularning tasodifiy xususiyatlarini, shuningdek, potensiallik va aktuallikni bir-biridan farqlagan[69].

 
Canterburylik Anselm Xudoning mavjudligini isbotlashga qaratilgan ontologik dalilni shakllantirgani bilan mashhur.

Plotin (milodiy 204–270 yillar) kabi neoplatonchilar borliqning ierarxik tuzilishga ega degan gʻoyani ilgari surganlar. Ularning eʼtiqodiga koʻra, „Yagona“ yoki „Ezgulik“ deb ataluvchi oliy mavjudot butun borliqning asosidir[70].

Oʻrta asr falsafasida Canterburylik Anselm (milodiy 1033-1109 yillar) ontologik dalilni ishlab chiqqan. Bu dalil Xudoning mavjudligini mantiqiy yoʻl bilan isbotlashga qaratilgan edi. Anselm Xudoni tasavvur qilish mumkin boʻlgan eng ulugʻ zot sifatida taʼriflagan. U shunday xulosaga keldiki, agar biror mavjudot uning ongidan tashqarida mavjud boʻlmasa, u tasavvur qilish mumkin boʻlgan eng ulugʻ zot boʻla olmasdi. Bu fikr-mulohaza uni Xudo mavjud, degan yakuniy xulosaga olib keldi[71].

 
Franz Brentano nazariyasiga koʻra, barcha hukmlar ekzistensial hukmlardir.

Faylasuflar David Hume (1711–1776) va Immanuel Kant (1724–1804) mavjudlikning xususiyat ekanligini rad etgan. Humening fikriga koʻra, narsalar sifatlar majmuasidan iborat, mavjudlik xususiyat emas, chunki birlashtirilgan sifatlardan tashqari mavjudlikning alohida belgisi yoʻq[72]. Kant ontologik dalilni tanqid qilishda ham shunga oʻxshash xulosaga kelgan edi; uning fikricha, biror tushunchaning taʼrifidan shu tushuncha bilan tavsiflangan narsalarning mavjudligini yoki yoʻqligini xulosa qilib boʻlmaydi[73].

Faylasuf va psixolog Franz Brentano (1838-1917) Kantning tanqidi va mavjudlik haqiqiy predikat emasligini taʼkidlovchi nuqtai nazariga qoʻshilgan. Brentano bu gʻoyadan foydalanib, barcha hukmlar ekzistensial hukmlar degan nazariyani ishlab chiqqan; ular biror narsaning mavjudligini tasdiqlaydi yoki inkor etadi. Uning taʼkidlashicha, „baʼzi zebralar yoʻl-yoʻl“ kabi mulohazalar „yoʻl-yoʻl zebra mavjud“ degan mantiqiy shaklga ega, „barcha zebralar yoʻl-yoʻl“ kabi fikrlar esa „yoʻl-yoʻl boʻlmagan zebra mavjud emas“ degan mantiqiy shaklga ega boʻladi[74].

Gottlob Frege (1848-1925) va Bertrand Russell (1872-1970) mavjudlikning oddiy xususiyat emasligini anglatuvchi gʻoyani aniqlashtirish maqsadini koʻzlagan edilar. Ular shaxslarning birinchi darajali oddiy xususiyatlarini boshqalarning ikkinchi darajali xususiyatlaridan ajratib koʻrsatganlar. Ularning qarashiga koʻra, mavjudlik „namoyon boʻlish“ning ikkinchi darajali xususiyatdir[75].

Sharq falsafasi

tahrir
 
Adi Shankara asosiy darajada faqat ilohiylik mavjud ekanligini uqtirgan.

Sharq falsafasidagi koʻplab tafakkur maktablarida mavjudlik masalasi va uning oqibatlari haqida mulohaza yuritiladi. Misol uchun, qadimgi Samxya hind maktabi metafizik dualizmni ilgari surgan boʻlib, unga koʻra mavjudlikning ikki turi mavjud: sof ong (Purusha) va materiya (Prakriti). Samxya taʼlimotida koinotning namoyon boʻlishi ushbu ikki tamoyilning oʻzaro taʼsiri natijasi deb tushuntiriladi[76]. Vedic faylasufi Adi Shankara (taxminan 700-750-yillar) oʻzining Advaita Vedanta taʼlimotida yangicha yondashuvni ishlab chiqdi. Shankara ilohiyotni (Brahman) yakuniy haqiqat va yagona mavjudlik sifatida taʼriflab, metafizik yagona borliq tushunchasini ilgari surdi. Ushbu qarashga koʻra, alohida mavjudotlardan tashkil topgan koinot borligiga oid taassurot aslida illyuziyadir (Maya)[77]. Reallikning asosiy xususiyatlari Sat Chit Ananda deb tariflanadi, bu borliq, ong va baxt maʼnolarini anglatadi[78].

Budda falsafasidagi asosiy taʼlimot „mavjudlikning uch belgisi“ deb ataladi. Bular anicca (oʻtkinchilik), anatta (doimiy „men“ning yoʻqligi) va dukkha (azob-uqubat)dir. Anicca – butun borliq oʻzgarishga moyil, yaʼni hamma narsa qaysidir nuqtada oʻzgaradi va hech narsa abadiy boʻlmaydi, degan taʼlimotni ilgari suradi. Anatta shaxslarga nisbatan shunga oʻxshash holatni ifodalab, insonlarning doimiy shaxsiyati yoki alohida „men“i yoʻqligini taʼkidlaydi. Anicca va anatta haqidagi ilmsizlik odamlarni azob-uqubatlarga duchor qiluvchi bogʻliqliklarni shakllantirishi tufayli dukkhaning asosiy sababi sifatida koʻriladi[79].

Koʻplab Xitoy falsafasi maktablarining, jumladan Laozi (miloddan avvalgi VI asr) asos solgan daosizmning markaziy gʻoyasi shundan iboratki, dao deb ataluvchi asosiy tamoyil barcha mavjudotning manbayi hisoblanadi. Bu atama „yoʻl“ deb tarjima qilinadi va olamning tabiiy tartibini boshqaradigan koinot kuchi sifatida tushuniladi. Xitoylik metafiziklar dao borliqning bir shakli ekanligi yoki borliqning manbai sifatida yoʻqlikka tegishli ekanligi haqida bahslashishgan[80].

Mavjudlik tushunchasi arab-fors falsafasida muhim ahamiyat kasb etgan. Islom faylasuflari Ibn Sino (milodiy 980-1037) va Imom Gʻazzoliy (milodiy 1058-1111) mavjudlik va mohiyat oʻrtasidagi munosabatlarni tahlil qilib, biror narsaning mohiyati uning mavjudligidan oldin kelishini taʼkidlashgan. Mavjudlikning yuzaga kelishi uchun mohiyatni namoyon qilishning qoʻshimcha bosqichi zarur. Faylasuf Mulla Sadra (milodiy 1571-1636) mohiyatning borliqdan ustun ekanligini inkor etib, uni faqatgina ong borliqni tushunishi uchun foydalanadigan tushuncha, deb hisoblagan. Uning qarashiga koʻra, mavjudlik esa, aksincha, butun borliqni oʻz ichiga qamrab oladi[81].

Boshqa anʼanalar

tahrir

Amerika falsafasida butun borliqning oʻzaro uzviy bogʻliqligi hamda tabiat bilan muvozanat va uygʻunlikni saqlab qolishning muhimligi alohida oʻrin tutadi. Bu koʻpincha oʻsimliklar, toshlar va joylarni ham qamrab olgan baʼzi yoki barcha mavjudotlarga maʼnaviy mohiyat beruvchi animistik dunyoqarash bilan uygʻunlashadi[82].

Mavjudlikning oʻzaro aloqadorlik jihati Afrika falsafasida ham oʻz aksini topgan boʻlib, unda barcha mavjudotlarning tartibli dunyoni shakllantirish uchun bir-biri bilan bogʻliqligi tadqiq etiladi. Afrika falsafasi, shuningdek, barcha mavjudotlarni jonlantiruvchi va ularning oʻzaro taʼsirini taʼminlovchi asosiy hayotiy kuch gʻoyasini ham oʻrganadi[83].

Turli fanlarda mavjudlik

tahrir

Formal mantiq

tahrir

Formal mantiq deduktiv xulosalarni oʻrganadi. Eng koʻp qoʻllaniladigan formal mantiq tizimi hisoblanuvchi birinchi darajali mantiqda mavjudlik ekzistensial miqdoriy koʻrsatkich (∃) yordamida ifodalanadi. Masalan, ∃Horse(x) formulasi otlarning mavjudligini ifodalash uchun qoʻllanilishi mumkin. Birinchi darajali mantiqda nomlar kabi barcha birlik terminlar sohadagi obyektlarga ishora qiladi va obyektning mavjudligini anglatadi. Shu sababdan, Honest(Bill) (Bill rostgoʻy) dan ∃xHonest(x) (kimdir rostgoʻy) degan xulosani chiqarish mumkin[84]. Agar tavsifga mos keladigan yagona obyekt mavjud boʻlsa, noyob mavjudlik kvantori ∃! dan foydalanish mumkin[85].

Boshqalar

tahrir

Ko‘plab alohida fanlar muayyan turdagi mavjudotlarning mavjudligi va ularni boshqaradigan qonunlar bilan shug‘ullanadi. Masalan, fizika fani fizik narsalar bilan, biologiya esa tirik mavjudotlar bilan bog‘liq[86]. Tabiiy fanlarda obyektlarni tasniflash uchun turli tushunchalardan foydalaniladi. Bu tushunchalar tabiiy turlar deb atalib, ular protonlar, oltin va fillar kabi toifalarni o‘z ichiga oladi. Realist olimlarning ta’kidlashicha, bu mavjudotlar ongdan mustaqil ravishda mavjud; antirealistlar esa bu mavjudotlar va toifalarning borligi insonning idroki, nazariyalari va ijtimoiy tuzilmalariga asoslangan deb hisoblaydilar[87].

Shunga o‘xshash masala ijtimoiy fanlarda qo‘llaniluvchi irq, jins, nogironlik, pul va davlat kabi asosiy tushunchalar hisoblangan ijtimoiy turlarning mavjudligi bilan bog‘liq[88]. Ijtimoiy turlar ko‘pincha inson ijtimoiy hayotining murakkabliklarini tasvirlash uchun qulay bo‘lgan ijtimoiy tuzilmalar sifatida tasvirlanadi[89]. Sapir-Whorf gipotezasiga ko‘ra, til ijtimoiy hodisa sifatida insonlarning dunyoni idrok etishi va tushunishiga ta’sir ko‘rsatadi yoki uni butunlay belgilab beradi[90].

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir

Izohlar

tahrir
  1. ↑ Metafizika falsafaning borliq, obyektlar va ularning xususiyatlari, imkoniyat va zaruriyat, fazo va vaqt, sabab, materiya va ong kabi eng asosiy jihatlarini o‘rganadigan sohasi hisoblanadi[6]. Ontologiya, uning bir boʻlimi sifatida, mavjudlik mohiyatini va borliq kategoriyalarini oʻrganadi[7]
  2. ↑ Universallar turli individual obyektlarning umumiy xususiyatlarini ifodalovchi umumiy belgilar hisoblanadi. Masalan, banan va kungaboqar - har ikkisi ham sariq universal xususiyatini namoyon etuvchi alohida obyektlardir[19]
  3. ↑ Ma’lum xususiyatga ega bo‘lsagina bu obyekt mavjud hisoblanadi[21]

Iqtiboslar

tahrir
  1. ↑ AHD staff 2022|Merriam-Webster 2024|CUP staff
  2. ↑ Lowe 2005, Existence
  3. ↑ AHD staff 2022|Merriam-Webster 2024|Lowe 2005, s. 277
  4. ↑ Hoad 1993, s. 160
  5. ↑ Lowe 2005, s. 277|Sorensen 2023, Lead Section|Vallicella 2010, s. xi
  6. ↑ Carroll & Markosian 2010, ss. 1–3 | Koons & Pickavance 2015, ss. 1–2 | Mumford 2012, § What Is an Introduction?
  7. ↑ Loux & Crisp 2017, ss. 10–14 | Van Inwagen, Sullivan & Bernstein 2023, § 1. The Word 'Metaphysics' and the Concept of Metaphysics | Campbell 2006, § The Categories Of Being
  8. ↑ AHD staff 2022|Merriam-Webster 2024|Gibson 1998, s. 2
  9. ↑ Prior 2006, s. 493|Van Inwagen 2023|Nelson 2022, Lead Section, §2. Meinongianism
  10. ↑ Van Inwagen 2023|Nelson 2022, Lead Section, §2. Meinongianism|Jubien 2004, s. 49
  11. ↑ Divers 2011, ss. 570–574|Yagisawa 2011, ss. 270–272
  12. ↑ Gibson 1998, ss. 1–2|Vallicella 2010, s. 16|Jubien 2004, ss. 47–48
  13. ↑ Reicher 2022, lead section, §1. The Concept of a Nonexistent Object|Gibson 1998, s. 8|Yao 2014, s. 140
  14. ↑ Shūzō 2011, s. 830|Leclerc 2002, s. 49|Sorensen 2023, Lead Section
  15. ↑ Merriam-Webster 2024
  16. ↑ Waxman 2014, s. 211|Gibson 1998, ss. 30, 33–34
  17. ↑ Van Inwagen 2023|Hofweber 2023, § 3.1 Different Conceptions of Ontology|Livingston & Cutrofello 2015, ss. 63–64|Gibson 1998, ss. 3–4
  18. ↑ Van Inwagen 2023|Prior 2006, s. 493|Gibson 1998, ss. 3–4}}
  19. ↑ MacLeod & Rubenstein, Lead Section | Cowling 2019, Lead Section | Loux & Crisp 2017, ss. 17–19
  20. ↑ Lambert 1994, ss. 3–4
  21. ↑ Orilia & Paolini Paoletti 2022, Lead Section
  22. ↑ Mackie 1998, Lead Section|Falguera, Martínez-Vidal & Rosen 2022, lead section, § 1. Introduction|Faye 2013, ss. 89–91|Prior 2006, ss. 498–499
  23. ↑ Lowe 2005a, ss. 670–671
  24. ↑ Belfiore 2016, s. 110|Faulkner & Gregersen 2017, s. 298|Prior 2006, ss. 498–499
  25. ↑ Van Inwagen 2023|Prior 2006, ss. 493, 498–499
  26. ↑ Casati & Fujikawa, §2a. Meinongianism|Plebani 2013, s. 5
  27. ↑ Mackie 1998, Lead Section|Gibson 1998, ss. 157–158|Jubien 2004, ss. 49, 52
  28. ↑ Gibson 1998, ss. 157–158|Pruss & Rasmussen 2018, ss. 1–2|Jubien 2004, s. 52
  29. ↑ Pruss & Rasmussen 2018, ss. 1–2
  30. ↑ Pruss & Rasmussen 2018, ss. 1–4
  31. ↑ Cowling 2017, ss. 82–83
  32. ↑ Gibson 1998, ss. 157–158|Pruss & Rasmussen 2018, ss. 1–6|Haan 2020, s. 381|Turner 2004, s. 238
  33. ↑ Lin 2018, s. 152|Nadler 2023, § 2.1 God or Nature
  34. ↑ Nelson 2022, §3. An Anti-Meinongian First-Order View|Jubien 2004, ss. 49–50
  35. ↑ Nelson 2022, §2. Meinongianism|Jubien 2004, ss. 49–50
  36. ↑ Lowe 2005, Existence|Weatherson 2021, § 6. Modal Metaphysics
  37. ↑ Lowe 2005, Existence|Casati & Fujikawa, Lead Section, §4. Why Is There Something Rather Than Nothing?|Sorensen 2023, Lead Section, §1. Why Is There Something Rather Than Nothing?|Pruss & Rasmussen 2018, ss. 4–5
  38. ↑ Mackie 1998, Lead Section
  39. ↑ Smart 2023, Lead Section, §Types of Materialist Theory|Markosian 2009, ss. 486–487, Physical Object
  40. ↑ Kim 2006, § 1. Introduction|Addis 2013, ss. 49–50|Searle 2004, s. 183
  41. ↑ Kelly 2004, ss. 87–88|Smart 2023, Lead Section, § Types of Materialist Theory
  42. ↑ Guyer & Horstmann 2023, § 9. The Fate of Idealism in the Twentieth Century
  43. ↑ Sprigge 1998, Lead Section, "Idealism is now usually understood in philosophy as the view that mind is the most basic reality and that the physical world exists only as an appearance to or expression of mind, or as somehow mental in its inner essence."
  44. ↑ Casati & Fujikawa, Lead Section, §3. How Many Ways of Being Existent?|McDaniel 2017, s. 77
  45. ↑ Casati & Fujikawa, Lead Section, §3. How Many Ways of Being Existent?|McDaniel 2017, ss. 5–6
  46. ↑ Casati & Fujikawa, §3. How Many Ways of Being Existent?
  47. ↑ Daly 2009, ss. 227–228|Van Inwagen 2023
  48. ↑ Casati & Fujikawa, §2a. Meinongianism
  49. ↑ Nelson 2022, Lead Section
  50. ↑ Orilia & Paolini Paoletti 2022, Lead Section|Lowe 2005, s. 683|Bigelow 1998, Lead Section
  51. ↑ Nelson 2022, Lead Section|Mackie 1998, Lead Section|Casati & Fujikawa, Lead Section|Blackburn 2008, Existence
  52. ↑ Mackie 1998, §1 Objects and Existence|Nelson 2022, Lead Section, § 1. Frege and Russell: Existence Is Not a Property of Individuals
  53. ↑ Casati & Fujikawa, Lead Section, §1. Existence as a Second-Order Property and Its Relation to Quantification|Blackburn 2008, Existence
  54. ↑ Blackburn 2008, Existence|Casati & Fujikawa, §1. Existence as a Second-Order Property and Its Relation to Quantification
  55. ↑ Lowe 2005, Existence
  56. ↑ Casati & Fujikawa, §1. Existence as a Second-Order Property and Its Relation to Quantification|Lowe 2005, Existence
  57. ↑ Nelson 2022, § 1. Frege and Russell: Existence Is Not a Property of Individuals
  58. ↑ Mackie 1998, §2 The Quantifier Account of Existence|Blackburn 2008, Existence
  59. ↑ Nelson 2022, § 1. Frege and Russell: Existence Is Not a Property of Individuals|Mackie 1998, §2 The Quantifier Account of Existence|Nelson 2022, § 1. Frege and Russell: Existence Is Not a Property of Individuals
  60. ↑ Casati & Fujikawa, Lead Section, §2. Existence as a First-Order Property and Its Relation to Quantification|Nelson 2022, Lead Section
  61. ↑ Casati & Fujikawa, §2a. Meinongianism|Lowe 2005, Existence}}
  62. ↑ Casati & Fujikawa, §2a. Meinongianism|Lowe 2005, Existence|Küng 2012, s. 208
  63. ↑ Mackie 1998, §1 Objects and Existence
  64. ↑ Casati & Fujikawa, §2b. Universalism
  65. ↑ Casati & Fujikawa, §2b. Universalism
  66. ↑ Graham, Lead Section, § 1. Presocratic Thought|Duignan 2010, ss. 9–11
  67. ↑ Van Inwagen 2023|Daly 2009, ss. 227–228
  68. ↑ Trott 2019, ss. 109–110|Grayling 2019, § Aristotle
  69. ↑ Daly 2009, ss. 228–229|Menn 2021, §1. The Senses of Being and the Necessity of Δ. 7|Kung 1986, ss. 3–4
  70. ↑ Graham, § 6. Post-Hellenistic Thought|Adamson 2015, ss. 209–215|Emilsson 2005, ss. 357–388|Lawson 2004, s. 200
  71. ↑ Grayling 2019, § Anselm|Dehsen 2013, s. 10|Prior 2006, ss. 493–494
  72. ↑ Nelson 2022, Lead Section|Prior 2006, s. 495
  73. ↑ Nelson 2022, Lead Section|Casati & Fujikawa, §1. Existence as a Second-Order Property and Its Relation to Quantification
  74. ↑ Kriegel 2018, ss. 103–104, 119|Brandl & Textor 2022, Lead Section, §1.3 Part III: Existential Judgements, §2. Brentano and His Precursors on Existential Judgement|Rollinger 2013, s. 226|Husserl 2019, s. 184
  75. ↑ Nelson 2022, Lead Section|Blackburn 2008, Existence
  76. ↑ Leaman 2002, ss. 77–78|Perrett 2016, § The Classical Period of Indian Philosophy|Ruzsa 2023, Lead Section, §4. Metaphysics|Eraly 2011, ss. 514–516
  77. ↑ Perrett 2016, § The Medieval Period of Indian Philosophy|Dalal 2021, Lead Section, § 1. Life and Works|Menon, Lead Section|Dalal 2010, s. 6
  78. ↑ Vanamali 2015, ss. 53–54|Reddy 2020, s. 110|Sastry 2022, s. 38}}
  79. ↑ Smith & Worden 2003, s. 18|Gómez 2007, s. 110|Allen 2015, s. 114
  80. ↑ Perkins 2019, Lead Section, §3.1 Monism|EB staff 2017, § Periods of Development of Chinese Philosophy|Wang, Bao & Guan 2020, ss. 6–8|Blishen 2023, ss. 7–8
  81. ↑ Leaman 2002, ss. 77–78|DeGrood 1976, s. 37|Dalal 2010a, ss. 41–42
  82. ↑ Pack 2022, ss. 162–163|Sinclair 2022, ss. 96–97|Eyghen 2023, ss. 131–134|Cohan 2010, s. 49
  83. ↑ Lajul 2017, s. 29|Iyare 2023, s. 478
  84. ↑ Shapiro & Kouri Kissel 2022, §2.1 Building Blocks|Cook 2009, s. 111|Montague 2018, s. 214|Casati & Fujikawa, Lead Section, §1. Existence as a Second-Order Property and Its Relation to Quantification
  85. ↑ Roberts 2009, s. 52|Johar 2024, s. 38
  86. ↑ Ney 2014, s. xiii
  87. ↑ Brzović, Lead Section, § 3. Metaphysics of Natural Kinds|Bird & Tobin 2024, Lead Section, § 1.2 Natural Kind Realism|Liston, Lead Section
  88. ↑ Ásta 2017, ss. 290–291|Ney 2014, ss. 259–263|Rea 2021, ss. 185–186|Killmister 2020, s. 472
  89. ↑ Ney 2014, ss. 259–263|Rea 2021, ss. 185–186
  90. ↑ Trask 2007, s. 154|Parkin 2013, s. 238

Adabiyotlar

tahrir

Havolalar

tahrir
Umumiy mavzular Sharq falsafasi · Gʻarb falsafasi  |  Falsafa tarixi: Antik · Oʻrta Asrlar · Oydinlashma ·Renessans ·XVII asr ·XVIII asr  · XIX asr ·XX asr
Sohalar Estetika · Etika · Epistemologiya · Mantiq · Metafizika · Taʼlim falsafasi · Tarix falsafasi · Til falsafasi · Huquq falsafasi · Fan falsafasi · Metafalsafa · Siyosat falsafasi · Din falsafasi · Urush falsafasi
Oqimlar Tahliliy falsafa · Determinizm · Dialektik materializm · Ratsionalizm  · Ekzistensializm ·Absurdizm ·Hegelchilik · Gumanizm · Idealizm · Materializm · Yangiaflotunchilik · Nigilizm · Fenomenologiya · Aflotunchilik · Pozitivizm · Postmodernizm · Pragmatizm ·  · Sxolastitsizm · Stoitsizm 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Foydalanuvchi:Lillimor/qumloq&oldid=5345020" dan olindi