Vikipediya

Uboda ibn al-Somit

Uboda ibn al-Somit (arabcha: عبادة بن الصامت) – sahoba va ansoriy qabilalari ittifoqining hurmatli boshligʻi. Muhammad davridagi deyarli barcha janglarda ishtirok etgan. Badr jangidagi harakatlari uchun Uboda ibn Somit al-Ansoriy al-Badriy (عبادة بن الصامت الانصاري البدري) nomi berilgan[3]. Uboda ibn al-Somit musulmonlarning Vizantiyaga qarshi fathida dastlabki uchta Roshidun xalifasi qoʻl ostida xizmat qilgan.

Uboda ibn al-Somit
Hims va Quddus qozisi
Rashidun xalifaligi muftiyi
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi tax. 583 (hijriy 38-yil)
Yasrib, Hijoz, Arabiston
Vafoti tax. 655 (72 yoshida)
Falastin
Turmush oʻrtogʻi
Munosabatlari
  • Avs ibn al-Somit (akasi)
    Nussayba bint al-Somit (opasi)
Bolalari
  • Ubaydah ibn 'Uboda
  • Valid ibn Uboda
Ota-onasi
  • Shamit Ibn Qays (otasi)[1]
  • Qarat al-Ayn bint Uboda (onasi)[2]

Kiprning zabt etilishi Ubodani Roshidun armiyasining eng muvaffaqiyatli harbiy qoʻmondonlaridan biri boʻlishiga sabab boʻldi. Qozilik faoliyatini yakunlagunga qadar yettitadan ortiq yirik harbiy yurishlarda ishtirok etgan. Keyingi yillarda hokim sifatida Umaviylar xalifasi Muoviya I ga yordam bergan.

Uboda Qur’on muallimi, muftiy va Rashidun xalifaligi qozisi boʻlib xizmat qilgan, shuningdek, Misrdagi Amr ibn al-Os masjidi va Himsdagi Bozor jome masjidi kabi bir qator masjidlar qurish masalalari bilan ham shugʻullangan. Ubodaning tuzilmaviy mavqei nibatan pastroq boʻlishiga qaramay, Muhammad va xalifa Umar ishongan hurmatli sahoba sifatidagi nufuzi koʻplab vatandoshlarini, jumladan, Hims gubernatori boʻlib xizmat qilgan Muoviya I kabi tuzilmaviy jihatdan undan ustun boʻlgan amaldorlarni ham boshqarishi mumkin edi.

Islom ulamolari Ubodani Muhammadning nufuzli sahobasi deb bilishadi, u turli masalalarda fiqh hukmiga asos boʻlgan koʻplab hadislar keltirgan[4].

Yoshlik yillari

tahrir

Uboda ibn al-Somit Madinada qoʻnim topgan Yaman arablaridan boʻlib, Banu Avs va Xazraj qabilalarini tuzgan. Uning oʻzi Xazraj qabilasida tugʻilgan va keyinchalik ushbu qabilaning taniqli boshligʻiga aylangan[5]. Uning nasl-nasabi Uboda ibn al-Somit ibn Qays ibn Asram ibn Fahr bin Saʼlaba ibn Gʻanm ibn Avf ibn (Amr ibn Avf) ibn al-Xazraj boʻlgan. Uboda va boshqa Banu Avs va Xazraj qabilalarining Abdulloh ibn Ravoha, Abdulloh ibn Haram, Sad ibn Uboda, Abu Talha al-Ansoriy kabi boshliqlari Muhammad bilan Madinadan Makkaga haj ziyoratini oʻtash uchun tashrif buyurishayotganda Aqabada uchrashishgan. Tarixiy adabiyotlarda ushbu qabila rahbarlari qabilaviy nizolardan, xususan, musulmon tarixchilari Buas jangi deb ataydigan Yasribdagi fuqarolar urushidan charchaganlaridan keyin maʼrifatga erishish uchun haj qilganlari aytiladi. Ular Muhammadning vaʼzlariga quloq tutadilar va uni oʻz qabilalarini birlashtirishning yechimi deb biladilar. Ular shu zahoti Muhammadga bay’at berganlar, bu voqea tarixda Aqabaning birinchi bay’ati deyiladi. Oʻshanda Uboda qirq yoshlar atrofida boʻlgan[6][7]. Keyinchalik u Aqabadagi Ikkinchi bay’atda ham qatnashib, voqeani aytib bergan.

Makkalik musulmonlar Madinaga boshpana izlab hijrat qilayotganlarida, Uboda va uning hamrohi Banu Avs va Xorijiylar ularga boshpana berishgan, chunki Muhammad darhol Ubodaga Abu Marsad al-Gʻanviy ismli muhojirlar bilan birodarlikka bay’at qilishni buyurgan[8].

Muhammad boshchiligidagi janglar

tahrir

Muhammad Yasribda boʻlgan vaqtlarida Uboda Badr jangida ishtirok etgan va bu uning musulmon ulamolari nazarida Islom homiysi sifatidagi mavqeini oshirgan, jangda ishtirok etgan musulmonlarga beriladigan al-Badri unvoniga sazovor boʻlgan[3]. Uboda musulmon qoʻshini oʻzlari olgan harbiy asirlar haqida va jangdan keyingi voqealar haqida guvohlik bergan[3].

Bundan tashqari Uboda Uhud jangida ham qatnashgan[9].

Banu Qaynuqo qabilasi bilan Muhammad oʻrtasidagi ziddiyatdan soʻng Uboda Banu Qaynuqo bilan ittifoqni bekor qilganini eʼlon qiladi va aynan shu voqea Moida surasining nozil boʻlishiga sabab boʻladi. Ubodaning hurmatli qabila boshligʻi sifatidagi mavqei Abdulloh ibn Ubay ibn Salulning (boshqa xorijiylar boshligʻi) yahudiylarni qoʻllab-quvvatlashidan ustun keladi. Oxir-oqibat, butun urugʻ Ubodaga ergashib, Muhammadni qoʻllab-quvvatlaydi, ular Banu Qaynuqo yahudiylarini Madinadan quvib chiqarishadi va Xandaq jangida xizmat qilishda davom etishdan oldin shahar musulmon jamoasi uchun xurmo bogʻlarini muqaddas urushdan olingan foyda sifatida olib ketishadi[10]. 627-yil yanvarda Uboda va uning hamkasbi Saʼd ibn Uboda boshchiligidagi ansoriylar Banu Mustaliq qabilasiga qarshi yurish qiladilar. Bosqin muvaffaqiyatli yakunlanadi va ular 200 oila, 200 ta tuya, 5000 ta qoʻy, echki va koʻp miqdorda uy-roʻzgʻor buyumlarini asirga oladilar[11]. Biroq jangda Uboda beixtiyor oʻzining ansoriy urugʻlaridan biri Hishom ibn Subabahni oʻldirib qoʻyadi[12]. Hudaybiyya shartnomasidan bir muddat oʻtgach, Uboda Xaybar jangida ham ishtirok etadi.

Uboda vafotidan oldin Muhammadning shaxsan oʻzi boshchilik qilgan deyarli barcha harbiy yurishlarda qatnashgan[10].

Roshidun xalifaligi

tahrir

640-yilning iyul oyida Misrdagi Bobil qal’asini Vizantiya qoʻshinlariga qarshi qamal qilish paytida xalifa Ubodani 4000 askar bilan oʻsha yerga joʻnatdi[13]. Qoʻshin tarkibida toʻrt qoʻmondondan ikki nafari faxriy muhojirlar Zubayr ibn Avvom va Miqdod ibn Asvad, yana ikki nafari Maslama ibn Muxallad al-Ansoriy ismli yosh ansoriy sarkarda va Uboda edi. Qoʻshimcha kuchlar 640-yil sentyabr oyida belgilangan hududga yetib kelishdi. Tobein va hozirda yoʻq boʻlib ketgan Avzoiy mazhabining asoschisi Imom Avzoiy musulmonlarning Misrni zabt etishiga guvoh boʻlganligini va Ubodaning yetakchilar qatorida ekanligini tasdiqlaganini qayd etgan. Amr ibn al-Os 640-yilning boshidan to shu yilning oʻrtalariga qadar Heliopolis shahri yaqinidagi ochiq maydonda jang qilishga qaror qildi. Amr ibn al-Osning 8000 nafar askariga Zubayr, Uboda, Maslama, Miqdod, Bisr ibn Abu Artatlar boshchilik qilishdi. Ular Teodor boshchiligidagi 20 000 kishilik Vizantiya qoʻshinini magʻlub etishga muvaffaq boʻlishdi[14][15]. Musulmonlar bir necha oy davomida qal’ani qamal qilib, aniq gʻalabaga erisha olmaydilar. Qamal paytida ikkala tomon ham bir-biriga ruhan zarba berish maqsadida bir qancha elchi almashishdi. Qamalning oxirgi kunlarida Uboda elchilar guruhi bilan al-Mukaukisning oldiga oxirgi marotaba muzokara olib borish uchun yuboriladi. Rivoyat qilishlaricha, al-Mukaukis Ubodaning ulugʻvor qiyofasini koʻrib, undan qoʻrqib ketgan.

Birinchi xalifa tayinlangandan keyin xalifalik boʻylab qoʻzgʻolon koʻtarildi. Ubodaga xalifa Abu Bakr Arabiston boʻylab qoʻzgʻolonlarni bostirishni buyurdi, biroq uning aynan qaysi hududlarda boʻlib oʻtgan janglarda ishtirok etgani manbalarda aniq qayd etilmagan[16][17]. David Nicollening soʻzlariga koʻra, Rashidunlarning toʻrtta alohida shaxsiy tarkiblari bilan Madinani 633-yilning kuzi orasida tark etgan. 634-yilgacha Xolid Abu Ubayda ibn Jarroh, Yazid ibn Abu Sufyon, Amr ibn al-As va Shurahbil ibn Hasana kabi sarkardalar boshchiligidagi boshqa tarkiblar bilan birlashgan[18]. Abu Sufyon xalifadan yangi boʻysundirilgan suriyalik nasroniylarga taʼlim berish uchun voizlarni yuborishni soʻragach, Uboda, Abu-d-Dardo va Muaz ibn Jaballar Suriyaga yuborildi. Bir paytlar Uboda Suriyadagi harbiy yurishlarga yordam berish vazifasini ham olgan edi[8].

Xalifa Umar davrida Rashidunning Levantni zabt etishi paytida Suriya frontidan qoʻshin tarkibini va hujumlarni kuchaytirish talablari kelib tushdi. Umar Ubodani Abu Ubayda ibn Jarroh va Xolid ibn Valid bilan birlashish uchun yubordi. Uboda Xolid ibn Valid boshchiligidagi Ajnadayn jangida ishtirok etib, u yerda Vardan qoʻl ostidagi 100 000 nafar Vizantiya askari tuzoqqa tushib, magʻlubiyatga uchratildi, yana bir qismi Damashqqa qochib ketdi. Ushbu jang, nihoyat, Vizantiya armiyasining yarmidan koʻpi, shu jumladan, general Vardanning ham halok boʻlishi bilan yakunlandi[19][20].

Milodiy 635-636-yillar oraligʻida Emesa qamalida Abu Ubayda Ubodani Himsga noib qilib tayinladi, Abu Ubaydaning oʻzi esa Hamoni egallash uchun joʻnab ketdi. Uboda u yerda rafiqasi Ummu Harom bilan qoldi. Ummu Harom oʻzi va eri ishtirok etgan kelajakdagi Kipr fathini bashorat qilgan hadisni eslaydi[21].

Uboda Yarmuk jangida ham ishtirok etgan[2]. Yarmuk jangida Vizantiya koalitsiyalarini magʻlub etgandan soʻng, Uboda Abu Ubayda va Xolid qoʻshini bilan birga Shimoliy Suriyaga yetib borgunga qadar fathlarini davom ettirdilar va u yerdan Levant qirgʻoqlarini tinchlantirish uchun janubga burilib ketdilar. Ubodaga qirgʻoq boʻyidagi qal’a shahri Tartusni boʻysundirish uchun qoʻshinga rahbarlik qilish buyurildi[22]. U 636-yilda Tartusni egallaganida, Muoviya shaharga kelib, Amsor majmuasini qurdirgan[23][24].

Abu Ubayda Ubodaga Jabla va Loziqiya tomon yurishni buyurdi[25][26][27]. Uboda Loziqiyani qamal qilish paytida mahalliy garnizon qarshiliklariga duch keldi. U shaharning ulkan darvozasi borligini, uni faqat koʻp sonli askarlar bilan ochish mumkinligini tushundi. Oʻz odamlariga qarorgoh qurishni va xandaqlar qazishni buyurdi. Uboda va uning qoʻshini shahar askarlari nazdida goʻyo Himsga qaytib ketgandek boʻlishdi, biroq tunda u qoʻshinlarga xandaq ichiga yashirinishni buyurdi. Loziqiyaliklar Uboda va uning qoʻshini ortiga qaytib ketdi, deb oʻylab, chorvalarini darvoza tashqarisiga chiqarish uchun uni ochdilar. Biroq shu paytda Uboda butun qoʻshinga hujumga oʻtishni buyurdi. Vizantiyaliklarning esa bu qadar tezkor hujumga qarshi darvozani yopishga urnishlari muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Uboda qal’a devorga chiqib, vizantiyaliklarni dahshatga solgan va al-Yusayid tomon qochishlariga majbur qilgan holda takbir aytdi[23]. Qochib ketgan Vizantiya askarlari va mahalliy fuqarolar ham Ubodaning huzuriga qaytib, unga taslim boʻldilar va maʼlum shartlar, jumladan, xiroj yer soligʻini toʻlash majburiyati bilan oʻz uylariga qaytishga ruxsat oldilar[23]. Uboda Loziqiyani nazorat qilar ekan, hududda bir qancha masjidlar qurdirdi, biroq ushbu masjidlarni qurish chogʻida hech bir binolar, hatto cherkovlar ham vayron qilinmadi. U boʻysundirilgan aholi ustidan xalifalik tartibini oʻrnatish uchun shu yerda qoldi. Oʻsha paytda qurilgan Jome al-Bozor yoki Masjid al-Bozor bugungi kunda ham saqlanib qolgan. Laodikiya nomi Latakiya yoki al-Loziqiya deb oʻzgartirildi[22][28].

Loziqiyadagi masalalarni hal qilgandan soʻng, Uboda Vizantiya nazoratidagi boshqa shaharlarga yurish qildi va ularni Salamiyadan Baniyasgacha birin-ketin boʻysundirishga erishdi[24].

Taxminan 630-yillarda Uboda Paltus shahrini boʻysundirdi, hudud keyingi davrda Arab al-Mulk deb nomlangan arab aholi punktiga aylanadi, bu haqida Yoqut al-Hamaviy bir qancha maʼlumotlar yozib qoldirgan[29].

Misrga koʻchish

tahrir

640-yilning iyul oyida Misrdagi Bobil qal’asini Vizantiya qoʻshinlariga qarshi qamal qilish paytida xalifa Ubodani 4000 askar bilan birga joʻnatdi[13]. Qoʻshinga toʻrt nafar qoʻmondon tayinlandi, ularning ikki nafari faxriy muhojirlar Zubayr ibn Avvom va Miqdod ibn Asvad, yana ikki nafari Maslama ibn Muxallad al-Ansoriy ismli yosh ansoriy qoʻmondon hamda Uboda edi. Bu qoʻshimcha kuchlar 640-yilning sentyabrida belgilangan hududga yetib keladi. Tobein va hozirda yoʻq boʻlib ketgan Avzoiy mazhabining asoschisi Imom Avzoiy musulmonlarning Misrni zabt etishiga guvoh boʻlganini yozib, Ubodaning yetakchilar qatorida ekanligini tasdiqlaydi. Amr ibn al-Os 640-yilning boshidan shu yil iyul oʻrtalariga qadar Heliopolis shahri yaqinidagi ochiq maydonda jang qilishga qaror qilishdi. Amr ibn al-Osning 8000 nafar askariga Zubayr, Uboda, Maslama, Miqdod, Bisr ibn Abi Artat boshchilik qilishdi. Ular Teodor boshchiligidagi 20 000 kishilik Vizantiya qoʻshinini magʻlub etishga muvaffaq boʻlishdi[14][15]. Musulmonlar bir necha oy davomida qal’ani qamal qilib, aniq gʻalabaga erisha olmadilar. Qamal paytida ikkala tomon ham bir-biriga ruhiy zarba berish va taslim boʻlishni taklif qilish maqsadida elchi almashishdi. Qamalning oxirgi kunlarida Uboda bir guruh elchilar bilan al-Mukaukis qoshiga oxirgi marotaba muzokara olib borish uchun yuborildi. Rivoyat qilishlaricha, Mukaukis Ubodaning qorongʻu va ulugʻvor qiyofasini koʻrib, undan qoʻrqib ketgan.

Uboda unga uchta yoʻl qoʻyadi: Islomni qabul qilish, jizya soligʻini toʻlash yoki jang qilish. Muvaffaqiyatsiz muzokaralardan soʻng Vizantiya qoʻshinlari jang qilishga qaror qiladilar va shu kuni qalʼa musulmonlar qoʻliga oʻtib, Zubayr ibn Avvom bir oʻzi qalʼa devoriga chiqib, darvozani ichkaridan ochdi. Qal’a qoʻlga olingandan keyin Amr ibn al-Os Maslama ibn Muxallad bilan maslahatlashdi. Maslama Amrga Iskandariyaga hujum qilish uchun Ubodaga buyruq berishni taklif qildi[30]. Uboda qoʻshin tomon otlandi va Iskandariyaga hujumini boshlashdan oldin nutq soʻzladi[31]. Uboda Iskandariyani qamal qilish uchun qoʻshinga boshchilik qildi va Suriyadagi Loziqiyani zabt etish uchun xandaqlardan foydalanish usulini qayta ishlab chiqdi. U asosiy kuchlari bilan Iskandariyaning chekka qismiga yetib kelganida, armiyaga, shu jumladan, xandaqlarda yashiringan askarlarga hujum qilish uchun signal beradi. U birinchi hujumdayoq Iskandariya himoya chizigʻini yorib, ularni magʻlub etadi[8]. Iskandariyadan keyin Uboda Amr ibn al-Osga Fustat shahri va shahardagi diqqatga sazovor Amr ibn al-Os masjidini qurishda yordam berish uchun Misrda qoladi.

Levantga qaytish

tahrir

Uboda xalifa Umar tomonidan Suriyada Abu Ubayda va Muoviyaga yordam berish uchun yuborilgan edi. Xalifa Umar hayotining soʻnggi yillariga qadar Ubodani Himsga hokim qilib tayinlamoqchi edi, chunki xalifa oʻzi ishongan kishilardan birini hududda qattiq tartib oʻrnatishini istardi[10]. Biroq Uboda taklifni rad etadi va uning oʻrniga Falastinda qozi etib tayinlanishiga rozi boʻladi. U qozilik davrida Qur'on va hadisdan dars berish uchun vaqt oʻtkazadi, jamoat majlisxonalarini[10] ochadi va xutbalar oʻtkazadi[32]. Uboda 640-yilda Kesariyani zabt etish uchun Muoviyaning asosiy kuchlari safiga qoʻshiladi va Qaysariyada (yoki Maritima Kesariyasi) rimliklarga qarshi soʻnggi jangda Muoviya qoʻshinining oʻng qanotiga rahbar etib tayinlanadi. U va uning odamlari Vizantiya saflarini bir zarbada tor-mor etishidan oldin bir necha marta qarshiliklara duch kelishadi. Biroq musulmon kuchlari oxir-oqibat Vizantiyaning tarixiy hududini qoʻshib olishga erishadi. Ubodaning Levantda qilgan yurishi shu bilan yakunlanadi. Bu davrda Uboda Jund Filistin shahrining birinchi hokimi etib tayinlanadi[33][26]. Keyinchalik, u Muoviyaga Konstantinopoldan 170 mil janubi-sharqda joylashgan Amoriumga[34] 644-yilning qishida 10 000 kishilik qoʻshin bilan hujum qilishda yordam beradi[35]. Bu yurish shimolga, Onadoʻlidagi Shayfa hududiga yetguncha davom etdi[35].

Kiprning birinchi zabt etilishi

tahrir
 
Muoviya boshchiligidagi Uboda ibn as-Somit zabt etgan Kipr orolining oʻrta asrdagi tasviri

Xalifa Umar vafotidan keyin Usmon ibn Affon xalifa boʻlgach, Muoviya xalifadan Kiprga dengiz armiyasi orqali hujum qilishda ruxsat berishini soʻraydi, chunki Muoviya Kipr Vizantiya qoʻshinlarining sunʼiy yoʻldosh oroliga aylangan, bu esa Falastinning gʻarbiy qirgʻoqlariga tahdid solishi mumkin degan fikrga keladi[36]. Uboda Muoviya tomonidan Muhammadning Miqdod ibn Asvad, Abu Zar Gʻiforiy, Shadad ibn Avs, Xolid bin Zayd al-Ansoriy va Abu Ayyub al-Ansoriy kabi faxriy sheriklari bilan birga xalifalikning birinchi dengiz armiyasini tashkil qilishda qatnashdi[37][38]. Muoviyaning xalifalikning birinchi dengiz kuchlarini yaratish loyihasiga qoʻshilishidan oldin Uboda musulmon generali Abdulloh ibn Qays bilan kuchlarini birlashtirdi. Muoviya bilan birgalikda xalifa Usmonning ruxsati bilan birinchi xalifalik armiyasi tuzilgan. Abu Zarr ushbu loyihada Miqdod ibn Amr al-Asvad ham ishtirok etganini eslatib oʻtgan[39]. Koʻp oʻtmay, Muoviya va Uboda Akkodan chiqib, Kiprga yoʻl oldilar[40]. Al-Baladhuriy va Xalifa ibn Xayyot bergan maʼlumotlarga koʻra, Muoviya va Uboda ushbu hujumga boshchilik qilganlar va ularga Qurayshning Banu Navfal va Ummu Harom urugʻlaridan boʻlgan Katva binti Qaraza ibn Abd Amr hamrohlik qilgan. Biroq Ummu Harom yurish paytida baxtsiz hodisa tufayli vafot etgan[36]. Musulmon kuchlari musulmonlarga dushmanlik qilmaslik, Vizantiya harakatlari haqida xalifalikni xabardor qilish, jizya soligʻi uchun har yili 7200 dinor toʻlash va xalifalikning harbiy amaliyotlari haqida begonalarga hech qachon hech qanday maʼlumot bermaslik sharti bilan Kiprni taslim qildi[36].

Muoviya va Uboda qoʻshinlari deyarli barcha Vizantiya kuchlarini tinchlantirishdi. Kiprning Solois qishlogʻida ular tomonidan amalga oshirilgan ikki hujumni qayd etuvchi ikkita yunon yozuvi mavjud[41]. Poytaxt shahar Salamis qurshab olingan va qamal qilinganidan keyin butun Kipr oroli ularga taslim boʻlgan[36]. Kiprda 648-yildagi ushbu birinchi yurishdan 650-yildagi oxirgisiga qadar kamida 50 ta harbiy amaliyotlar oʻtkazilgan[36].

Kiprni zabt etish haqidagi bashorat hadislari

tahrir

Uboda va Ummu Haromga oid eng mashhur hadislardan biri Islom xalifaligi dengizda ikki marta hukmronlik qilishi haqidagi bashorat bilan bogʻliq. Buni musulmon olimlari Kiprning zabt etilishi haqidagi bashorat sifatida oʻrganishgan. Uboda dastlabki fathda ham, yillar oʻtib ikkinchi yurishda ham ishtirok etgan. Ummu Harom bu fath bilan bogʻliq boʻlgan bashoratni rivoyat qilgan. Uning jiyani Anas ibn Molik ularga Islom dini tomonidan kelayotgan dengiz fathlari haqidagi hadisni eslatgan.

Ikkinchi fath

tahrir

652-yilda Kipr xalifalikka qarshi qoʻzgʻolon koʻtarib, Muoviya va Ubodaning ikkinchi yurishiga sabab boʻldi[36]. Bu safar Muoviya va Uboda qoʻshinlarini ikkiga boʻlishdi: biri Muoviya, ikkinchisi esa Abdulloh ibn Saʼd ibn Abu Sarh boshchiligida. Ushbu yurish qoʻshini, ayniqsa, „Tarix fi asr al-Xulafa ar-Rashidin“da juda shafqatsiz deya taʼriflangan. Ushbu jangda koʻpchilik askarlar halok boʻlgan va yana koʻlab jangchilar asirga olingan[36].

Xalifalik qoʻshini Kiprni tinchlantirganidan soʻng Uboda Muoviyaga Muhammadning taʼlimotiga koʻra oʻljalarni boʻlishishni buyurdi[36]. Muoviya Ubodaning maslahatiga rozi boʻlib, ushbu vazifani uning oʻziga topshirdi. Shundan soʻng Muoviya yana bir qoʻzgʻolonning oldini olish maqsadida mulozimlaridan biri Ismoil ibn Ayyosiy bilan maslahatlashdi. Muoviya 12 000 askardan iborat qoʻshin tuzishga qaror qildi. U Suriyaning Baklabak shahridan musulmon koʻchmanchilarni ham Kiprga koʻchirdi, shuningdek, hududda bir qancha masjidlar qurdirdi[36].

Keyingi hayoti va vafoti

tahrir
 
Uboda ibn al-Somitning qabri joylashgan Quddusdagi Bob ar-Rahma qabristoniga kirish qismi

Uboda harbiy faoliyatini Falastinda yakunladi. Xalifa Usmon xavorij mazhabidagi muxoliflar va Abdulloh ibn Sabo tarafdorlarining bir qismiga duch keladi. Xalifani qoʻllab-quvvatlovchilar orasida Uboda ham bor edi. Uboda Yazid ibn Qays va Molik al-Ashtar boshchiligidagi Abdulloh ibn Sabo tarafdorlarining qoʻzgʻolonlariga norozilik bildirdi[42]. U Muoviya, misrlik Xorija ibn Huzafa, Anas ibn Molik, Hishom ibn Amir, Abu-d-Dardo va Abdulloh ibn Mas’udning tobein shogirdlari Madinadan tashqaridan xalifalikni bunga qarshi chora koʻrishga undaganlardan edilar[39].

Uboda ibn al-Somit yetmish ikki yoshlarida Ramlada vafot etgan[43][44][45]. U oʻlim toʻshagida yotganda shunday degan:

Allohga qasamki, men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan eshitgan har bir hadisni sizga aytaman, chunki bu dunyoni tark etishimga koʻp vaqt qolmadi. Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning shunday deganlarini eshitganman: “Kim Allohdan o‘zga iloh yo‘qligini va Payg‘ambar Muhammad alayhissalom Allohning rasuli ekanligini imtihon qilsa, Alloh uni do‘zaxda (kuyishini) harom qiladi”[46].

Shaxsiy maʼlumotlari

tahrir

Tashqi koʻrinishi

tahrir

Xolid Basalamah Falastindagi Uboda qabrini ziyorat qilgan Al-Masjid al-Aqso masjidi imomi bilan suhbatlashganida imom ogʻzaki rivoyatda Ubodaning „qoramtir tusdagi goʻzal odam“ boʻlganini aytgan. Ibn Hajar oʻzining „Siyar Aʼlam Nubala“ asarining „Uboda“ bobida ushbu fikrlarni qoʻllab-quvvatlagan holda uni jismonan jozibali shaxs deya taʼriflagan[47]. Imom Ubodani „… juda muskulli edi. Uning bilagi shunchalik keng va kattaki, katta yoshli erkakning kafti uzunligiga tengdir“ deb taʼkidlaydi. Bir qancha tarixchilar uning dushmanlari, masalan, Misr va Jabala hokimi va Yarmuk jangida Gʻasoniy arablar boshligʻi Mukaukis Ubodaning tashqi koʻrinishidan hayratga tushganini qayd etganlar.

Oilasi

tahrir

Ubodaning opasining ismi Nusayba[5], otasining ismi Somit ibn Qays ibn Asram ibn Fahr, onasi esa Qoratulayn binti Uboda ibn Nizol al-Xazrajiya boʻlgan. Uning ukasi Avs ibn as-Somit Muhammadning Mujodala surasida zikr etilgan sahobalaridan biri Xavla binti Saʼlabaga uylangan.

Imom al-Buxoriy va Muslim ibn Hajjoj tomonidan keltirilgan matnlarida Anas ibn Molikdan rivoyat qilinishicha, Uboda Ummu Harom binti Milhonga Kipr orolini Muoviya bilan birinchi marta fath etish paytida uylanganligi, Ummu Harom yurish paytida vafot etgan. Ibn Hajar al-Asqaloniy ushbu voqeani Uboda yurish paytida Ummu Haromga uylangan degan maʼnoda tarjima qilgan. Biroq Ibn Isʼhoq ushbu maʼlumotni inkor etadi va Anasning soʻzlarini Ummu Harom Kiprga yurishdan oldin Ubodaga turmushga chiqqan degan maʼnoda tarjima qiladi. Ibn Hajar, shuningdek, Ibn Hibbondan Ummu Haromning Ubodaga uylangani haqidagi boshqa bir rivoyat, „Tarix ul-xulafa“ muallifi Ibrohim al-Quraybiyning Ibn Hajar fikrini qoʻllab-quvvatlashiga sabab boʻlganini ham taʼkidlaydi[48].

Ubodaning Jamila binti Abu Saʼsa ismli xotini ham boʻlib, ularning Valid ibn Uboda ismli oʻgʻli boʻlgan.

Uning oʻgʻli Ubayda ibn Uboda ibn Uboda Misrda dafn etilgan[49].

Feʼl-atvori

tahrir

Xalifalik boshqaruvida Uboda oʻz taʼsirini hamisha ushlab turgan. Boshqaruv davomida Ubodadan bir qancha masalalarda hukm chiqarish soʻralgan, bunga esa Muhammadning faqat sanoqli sahobalarigagina ruxsat berilgan[50][51].

Ubodaning jang maydonidagi yutuqlari ham yetarlicha, u qoʻrqmas jangchi sifatida tanilgan. Xalifa Umarning oʻzi uni 1000 nafar jangchiga teng deb maqtagan[52]. Uboda bir vaqtlar musulmonlar Vizantiya qalʼasini qamal qilganida koʻrsatgan harbiy mahorati uchun maqtab yozilgan. Bir kuni Ubodani Vizantiya askarlari dalada yolgʻiz namoz oʻqiyotgan paytida koʻrib qolishgan. Ular Ubodaga yaqinlashishga ulgurmay, Uboda oti tomon otilgan va ular tomon borgan. Vizantiya askarlari esa buni koʻrib, darhol qochib ketishgan va oʻz qal’alariga yetgunlariga qadar taʼqib qilinishgan[30].

Uboda Suriyadagi Loziqiya va Misrdagi Iskandariya kabi istehkomlarni zabt etishga yordam beradigan pistirma xandaqlaridan foydalanish kabi muvaffaqiyatli usullarni qoʻllagan aqlli qoʻmondon sifatida tanilgan.

Islom tarixchilari Ubodani muzokaralar chogʻida osonlikcha qoʻrqitib boʻlmaydigan magʻrur inson sifatida taʼriflashgan. Uboda bir shaharga bosh qozi boʻlgan kezlarida, xatib u haqida maqtov soʻzlar keltirgan. Xalifa Umar Ubodani juda hurmat qilar edi. Xalifa hatto Ubodaga eng muhim topshiriqlarni ham ishonib topshirar, Uboda ham xalifaning shu darajada hurmatini qozongan shaxslardan edi. Uboda va Muoviya tortishib qolganida xalifa Umar aynan Ubodani qoʻllab-quvvatlagan. Mojaroning aniq tafsilotlari va kelib chiqish sabablari Sunan ibn Majah tomonidan yuqori baholangan hadisda qayd etilgan. Hadisda, shuningdek, oltinni dinor tangaga, kumushni esa dirham tangaga almashtirish joizligi borasidagi Uboda va Muoviyaning fikri borasidagi farq bayon qilingan[53].

Merosi

tahrir

Sunniy ulamolar Ubodani ansoriy merosi, Aqabadagi birinchi va ikkinchi bay’at, Badr jangi va daraxt bay’atida qatnashgani uchun Muhammadning yuqori martabali sahobalari qatoriga kiritganlar[54].

Ilk musulmon olimlari Ahmad ibn Hanbaldan rivoyat qilingan Uboda maqomi haqidagi ilmiy bilimlarni qoʻllab-quvvatlaganlar[55]. Zahabiy oʻzining „Siyyar aʼlam Nubala“ asarida Uboda tarjimai holining maʼlum qismlarini sanab oʻtgan[47].

Qur’on

tahrir

Muhammad ibn Kaʼb al-Quroziyning rivoyat qilishicha, Muhammad davrida Uboda Muoz ibn Jabal, Abayyu ibn Kaʼab, Abu Ayyub al-Ansoriy va Abu-d-Dardo bilan birga Qur’onni toʻplagan va uni yozganlardan edi[56]. Qolaversa, at-Tabaroniy va bayhaqiy rivoyati Moida surasining 51–52-oyatlari nozil boʻlishi ham Uboda bilan bogʻliq ekanligini taʼkidlaydi. Maʼlumotlarga koʻra, Uboda Qurʼon tafsirini oʻrgatgan ilk shaxslardan biri boʻlgan. Eng qadimiy hadislardan biri muallifi boʻlgan tobein Hammom ibn Munabbihning xabar berishicha, Muhammad Ubodaga Suffa shogirdlariga Qurʼonni yozish va uni tafsir etish sanʼatini oʻrgatish vazifasini topshirgan[57].

Hadis va qonunlar

tahrir

Uboda tomonidan islomiy eʼtiqodga oid koʻplab hadislar, masalan, besh vaqt namoz haqidagi hadislar rivoyat qilingan. Bu hadisni Imom Nasaiy sahih deb topgan[58][59].

Uboda rivoyat qilgan yana bir hadis Ahmad ibn Hanbal asarida uchraydigan musulmonlar uchun yiliga bir marta boʻladigan Qadr kechasining borligi haqida keltirilgan[60].

Fiqh maktabida mazhab ulamolari hanafiylik, hanbaliylik, shofi’iylik, molikiylik, shuningdek, boshqa kichikroq va yoʻq boʻlib ketgan mazhablardan valiylik va hukm yuritish xususida hadislarni olganlar[48]. Molikiy mazhabi tomonidan savdo-sotiqqa oid muhim sanalgan ibratli Uboda hadisini Molikiy mazhabi asoschisi Molik ibn Anas oʻzining „Muvatta Imom Molik“[61] kitobida qayd etgan, shuningdek, ushbu hadis Muslim ibn al-Hajjoj tomonidan ham oʻzining hadislar toʻplamida sahih deb topilgan[62][61]. Saudiya Arabistoni bosh muftiysi Abdulaziz ibn Boz kabi zamonaviy olimlar oʻzlarining fatvolarini Ubodaning Islomdagi bitimlar[62], Haj marosimlari[62], ajralishlar va qasamlar borasidagi hadislari asosida ishlab chiqqanlar[63].

Jihod va urush qonunlari

tahrir

Kipr ikkinchi marta fath etilganidang soʻng Uboda Muoviyaga sunnatga koʻra harbiy yurishlar natijasida qoʻlga kiritilgan oʻljalarni beshga boʻlish kerakligini aytgan[36]. Bunga javoban Muoviya Ubodaga oʻljalarni boshqarishni topshirgan[36].

Shu bilan birga, kichikroq harbiy yurishlar va bosqinlar davomida Uboda Sunan ibn Majahda yozilgan hadisni rivoyat qilgan: "…Uboda ibn Somit roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: „Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dushmanga boshida hujum qilganlarga oʻljaning toʻrtdan bir qismini, oxirida hujum qilganlarga esa uchdan birini berdilar…“[64][65]. Hanafiy olimi Muhammad Obid as-Sindiy Ali ibn Muhammad ash-Shaddodning tafsirini saqlab qolgan holda shunday yozadi: „Ushbu hadisda jangning boshlanishida qatnashganlar oʻljaning toʻrtdan biriga, keyin qatnashganlar esa uchdan biriga ega boʻlishlari haqida hukm qilingan“[65].

Arxitektura

tahrir
 
Loziqiyadagi Jome al-Bozor masjidi Levantni zabt etish paytida Uboda ibn al-Somit tomonidan qurilgan

Ubodaning meʼmorlik mahoratini Loziqiyaning zabt etilishidan keyin koʻrish mumkin. U shaharni boshqarish chogʻida, Jome al-Bozor masjidini qurdirgan. Masjidning ikkita gʻarbiy kirish joyi mavjud. Binoning janubiy qismida hovliga olib boradigan ochiq maydon malina daraxti taxtalari bilan qoplangan. Sharqiy tomondan masjid oldida ikkita boʻshliq ochilib, uning eng baland poydevorida oltita tosh ark bilan qoplangan toʻrtburchak va oʻrta kattalikdagi minora joylashgan. Masjidning kirish eshigi va minorasidagi baʼzi bezaklardan tashqari boshqa turdagi badiiy taʼsirlar mavjud emas. Masjidning gʻarbiy tomonida eski hammom joylashgan[66].

Uboda va Amr ibn al-Os tomonidan Misr fath etilgach, u yerda ham oʻzining arxitekturaviy taʼsirini qoldirgan. Uboda Fustat shahrini rivojlantirish hamda Misrda Amr bin al-Os masjidi sifatida tanilgan birinchi masjidni qurish ishlarida ishtirok etgan. U Zubayr ibn Avvom, Abu-d-Dardo va Miqdod ibn Amr Asvad kabi boshqa sahobalar bilan birgalikda masjidning qiblasini yoki namoz yoʻnalishini ham qurishga qaror qilgan[67].

Avlodlari

tahrir

Ramladagi Uboda qabri koʻplab Falastin arab jamoalari tomonidan himoyalanadi va ular Ubodani qattiq hurmat qilishadi. Bir qancha tarixiy kitoblar muallifi Simon Sebag Montefiorening yozishicha, Uboda qabri qoʻriqchisi oʻzini Uboda va uning singlisi Nusaybaning avlodlari deb daʼvo qiladigan zamonaviy arab oilasi Nusaybalar oilasidan chiqqan[68]. Falastin arablari uni nufuzli shaxs deb bilishadi, buni Al-Masjid al-Aqso masjidining rasmiy xatiblaridan biri doktor Yusuf Juma Salamaning ochiq xutbasi ham tasdiqlaydi, u Uboda haqida Falastinning birinchi qozisi sifatida gapirgan[69]. Falastinlik falsafa professori va Al-Quds universitetining sobiq prezidenti Sari Nusseybe ham Ubodaning mashhur avlodlaridan biri hisoblanadi[70]. Uning yana bir koʻzga koʻringan avlodi hanafiy olimi va moturidiylik faylasufi Sadr ash-Shari’a at-Soniydir[71].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 „الكتب - سير أعلام النبلاء - الصحابة رضوان الله عليهم - عبادة بن الصامت- الجزء رقم1“. islamweb.net.
  2. ↑ 2,0 2,1 „الطبقات الكبرى ط العلمية“. 2017-yil 6-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 „Badar al-Kubra, dispute regarding prisoners of war“. Qaraldi: 2020-yil 30-yanvar.
  4. ↑ Sulaymān ibn al-Ashʻath al-Sijistānī 1984, s. 1012
  5. ↑ 5,0 5,1 Sebag Montefore 2012, s. 226
  6. ↑ „The Second 'Aqabah Pledge“, The Sealed Nectar, Sunni path
  7. ↑ Abd Allah ibn Rawaahah, Islamic council, 2006-06-30da asl nusxadan arxivlandi
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Ahmad Ghadanfar, Mahmood. The Commanders of Muslim Army. Darussalam Publishers, 2001 — 392-bet. Qaraldi: 2020-yil 28-yanvar. 
  9. ↑ al-Dihlawī 1991.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Gil 1997, s. 119
  11. ↑ Mubarakpuri, Saifur Rahman Al (2005), The Sealed Nectar: biography of the Noble Prophet, Darussalam Publications, 386–387-bet, ISBN 978-9960-899-55-8 (online)
  12. ↑ Ahmed Ali Abdel-Qader Muhammad al-Maqrizi. „Battle with Banu Mustaliq“. With prophet. Qaraldi: 2020-yil 30-yanvar.
  13. ↑ 13,0 13,1 Saleh, Qasim a Ibrahim dan Muhammad A.. Buku Pintar Sejarah Islam (id). Serambi Ilmu Semesta, 2014. ISBN 978-602-17919-5-0. Saleh, Qasim a Ibrahim dan Muhammad A. (2014).
  14. ↑ 14,0 14,1 Siyar A'lam Nubala. „عمرو بن العاص رضي الله عنه داهية العرب.. فاتح مصر“. ـ موقع الشيخ حمد الحقيل. Laha Online. 2022-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 30-yanvar.Siyar Aʼlam Nubala, Ibn Dhahabi.
  15. ↑ 15,0 15,1 Hasson, Isaac (2019). "Busr b. Abī Arṭāt". in Fleet, Kate. Encyclopaedia of Islam. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/busr-b-abi-artat-COM_24369?s.num=82&s.start=80. Hasson, Isaac (2019) [2011].
  16. ↑ Basalamah. „Seerah Abu Bakr session 3 public lecture“. Youtube. Khalid Basalamah official. 2023-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 27-yanvar.
  17. ↑ Basalamah. „Seerah Sa'd ibn Ubadah public lecture“. Youtube. Khalid Basalamah official. 2023-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 27-yanvar.
  18. ↑ D. Nicolle, Yarmuk 636 AD – The Muslim Conquest of Syria, Osprey, 1994, p. 46.
  19. ↑ Gil 1997, s. 1485
  20. ↑ Gibb, H.A.R. (1986). "Ad̲j̲nādayn". The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume I: A–B. Leiden and New York: BRILL. p. 208. ISBN 90-04-08114-3. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ad-j-na-dayn-SIM_0329. 
  21. ↑ al-Quraibi, Ibrahim. Tarikh al-Khulafa. Qisthi press, 2016 — 502-bet. ISBN 978-979-1303-40-8. Qaraldi: 2020-yil 27-yanvar. 
  22. ↑ 22,0 22,1 K. Hitti. „The origins of the Islamic state: being a translation from the Arabic“. Columbia University. Qaraldi: 2020-yil 28-yanvar.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Bin Yahya Bin Jabir Al Baladhuri, Ahmad. The Origins of the Islamic State: Being a Translation from the Arabic Accompanied With Annotations, Geographic and Historic Notes of the Kitab Futuh Al-buldan. Cosimo, March 2011. ISBN 978-1-61640-534-2. Qaraldi: 2020-yil 29-yanvar. 
  24. ↑ 24,0 24,1 Ibn Athir. „Al-Kāmil fī al-tārīkh“. The comprehensive encyclopedia www.islamport.com. Al-Warraq website. 2022-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-noyabr.
  25. ↑ Taha al-Salmani. „ملخص البحث“. Philadelphia education. University of Mosul. Qaraldi: 2020-yil 27-yanvar.
  26. ↑ 26,0 26,1 Baladhuri, Ahmad ibn Yahya ibn Jabir. The Origins of the Islamic State: Being a Translation from the Arabic Accompanied With Annotations, Geographic and Historic Notes of the Kitab Futuh Al-buldan. Cosimo, Inc, March 2011. ISBN 978-1-61640-534-2. Qaraldi: 2020-yil 26-yanvar. Baladhuri, Ahmad ibn Yahya ibn Jabir (March 2011).
  27. ↑ Schulze 1973.
  28. ↑ al-Zibawi. „لاذقية العرب(Arabic Lattakia)“. Maaber. Qaraldi: 2020-yil 28-yanvar.
  29. ↑ le Strange 1890.
  30. ↑ 30,0 30,1 Mahmud Musthofa Saad. Golden Stories: Kisah-kisah Indah dalam Sejarah Islam. Pustaka AL-Kautsar, 2017 — 444-bet. ISBN 978-979-592-643-6. Qaraldi: 2020-yil 26-yanvar. Mahmud Musthofa Saad; Nashir Abu Amir Al-Humaidi (2017).
  31. ↑ „Penaklukan Mesir Dan Alexandria; Bab III“. digital library. 2020-yil 31-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 28-yanvar.
  32. ↑ Sayyid. „رجل بألف رجل“. maktubes (2019-yil 19-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 27-yanvar.
  33. ↑ Taha al-Salmani. „ملخص البحث“. Philadelphia education. University of Mosul. Qaraldi: 2020-yil 27-yanvar.
  34. ↑ Ibn Jarir at-Tabari, Muhammad. The History of Al-Tabari Vol. 14: The Conquest of Iran A.D. 641-643/A.H. 21-23 (Ebook) (en), State University of New York Press, 2015 — 164-bet. ISBN 978-1-4384-2039-4. Qaraldi: 2021-yil 25-noyabr. 
  35. ↑ 35,0 35,1 Andi Bastoni, Hepi. Wajah Politik Muawiyah Bin Abu Sufyan: Mengurai Sejarah Konflik Sunni-Syiah, Original, Pustaka Bustan, 2012 — 29-bet. ISBN 978-979-1324-07-6. Qaraldi: 2020-yil 7-fevral. 
  36. ↑ 36,00 36,01 36,02 36,03 36,04 36,05 36,06 36,07 36,08 36,09 36,10 Sallabi, Ali Muhammad. Muawiyah bin Abi Sufyan, original, مكتبة العصيرية, 2007 — 654-bet. ISBN 978-9953-34-717-2. Qaraldi: 2020-yil 3-fevral. Sallabi, Ali Muhammad (2007).
  37. ↑ Indra, Gunawan. Legenda 4 Umara Besar. Elex Media Komputindo, 2014-03-13 — 280-bet. ISBN 978-602-02-3477-9. 
  38. ↑ Rex, Smith. The History of al-Tabari Vol. 14: The Conquest of Iran A.D. 641-643/A.H. 21-23, 2015 — 164-bet. ISBN 978-1-4384-2039-4. 
  39. ↑ 39,0 39,1 Humphrey, R. Stephen. The History of al-Tabari Vol. 15: The Crisis of the Early Caliphate: The Reign of 'Uthman A.D. 644-656/A.H. 24-35 Humphrey: . SUNY press, January 1990 — 285-bet. ISBN 978-0-7914-0154-5. Humphrey, R. Stephen; Muhammad Tabari (January 1990).
  40. ↑ Al Ghazali. Muawiyah – Sebuah Biografi Awal. PTS Publications & Distributors Sdn Bhd, 2015 — 176-bet. ISBN 978-967-411-446-6. Qaraldi: 2020-yil 26-yanvar. 
  41. ↑ Lynch 2016.
  42. ↑ Bashir-ud-Din Mahmud Ahmad, Mirza. The Outset of Dissension in Islam. Islam International Publications Ltd, June 1, 2013 — 167-bet. ISBN 978-1-84880-092-2. Qaraldi: 2020-yil 30-yanvar. 
  43. ↑ Gil 1997, s. 135
  44. ↑ Abbah, Ibrahim Abu. Hak dan Batil dalam pertentangan (id). Gema Insani, 1997. ISBN 978-979-561-444-9. 
  45. ↑ Saʻd, Muḥammad Ibn. The Men of Madina (en). Ta-Ha Publishers, 1997. ISBN 978-1-897940-68-6. 
  46. ↑ Abu Abbah, Ibrahim. Hak dan Batil dalam pertentangan. Gema Insani, 2017, 1997. ISBN 978-979-561-444-9. Qaraldi: 2020-yil 31-yanvar. 
  47. ↑ 47,0 47,1 al-Asqalani. „Siyar a'lam Nubala/'Ubadah bin al-Samit“. Wikisource. Qaraldi: 2020-yil 30-yanvar.al-Asqalani, Ibn Hajar.
  48. ↑ 48,0 48,1 al Quraibi, Ibrahim. Tarikh Khulafa. Qisthi press, 2016 — 630-bet. ISBN 978-979-1303-40-8. al Quraibi, Ibrahim; Askar Lc.
  49. ↑ الشيمي, علي شفيق. „"بقيع مصر الثاني".. "بهنسا" مدينة الشهداء“. Ahram (2019-yil 14-iyul). Qaraldi: 2020-yil 30-yanvar.
  50. ↑ bin Mat Saad, Hasbollah. THE BASIC CONCEPTS OF SHARIA. PENA HIJRAH RESOURCES, May 7, 2020 — 205, 372-bet. ISBN 978-967-5523-16-8. Qaraldi: 2021-yil 14-oktyabr. 
  51. ↑ Ali as-Sayiss, Muhammad. History of Islamic Jurisprudence. Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية, 2016 — 169, 304-bet. ISBN 978-2-7451-8248-7. Qaraldi: 2021-yil 14-oktyabr. 
  52. ↑ Moradhun, Teebaye. Numbers and Mathematical Concepts in Islam (en). Maths Concepts in Islam — 83-bet. Qaraldi: 2021-yil 28-noyabr. 
  53. ↑ Ibn Majah. „The Book of the Sunnah (2) Chapter: Venerating the Hadith of the Messenger of Allah (saws) and dealing harshly with those who Oppose It“. sunnah.com. Darussalam. Qaraldi: 2021-yil 22-sentyabr.
  54. ↑ „Twelve Ranks of the Companions“. 2011-yil 23-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  55. ↑ Abdul Jabbar. „Sunnah and Musnad ibn Hanbal“. Qaraldi: 2020-yil 30-yanvar.
  56. ↑ Shaban, Ahmad. عبادة بن الصامت.. تبرأ من حِلف قديم. Al Ittihad.
  57. ↑ Ibn Munabbih, Hammam. Sahifah Hammam ibn Munabbih, Muhammad Rahimuddin translation, Apex, 1979 — 16,158-bet. ISBN 978-2-901049-06-7. Qaraldi: 2021-yil 14-oktyabr. 
  58. ↑ Ibn as Shaliih. „Inferring the hadith of intercession on the non-infidelity of the neglector of prayer“. Islam Way. Professor Muhammad ibn as Shaliih; Council of Senior Scholars and a professor at Imam Muhammad Ibn Saud Islamic University. Qaraldi: 2020-yil 28-dekabr.
  59. ↑ Indonesian Republic Ministry of Religion. „Mutiara Hikmah: 29 November 2020“. BDK Bandung Kementrian Agama RI. Qaraldi: 2020-yil 28-dekabr.
  60. ↑ „عبادة بن الصامت“. Islam Story. Qaraldi: 2020-yil 30-yanvar.
  61. ↑ 61,0 61,1 Cizakca, Murat. Islamic Capitalism and Finance Origins, Evolution and the Future, English, Edward Elgar Publishing, Incorporated, 2011 — 44,360-bet. ISBN 978-0-85793-148-1. Qaraldi: 2021-yil 14-oktyabr. 
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 Bin Baz, Abd al-Aziz. فتاوى إسلامية: Mosques, funerals, zakah, fasting and sales transactions (1), English, Arabic, Darussalam, 2002 — 365-bet. Qaraldi: 2021-yil 14-oktyabr. 
  63. ↑ Bin Baz, Abd al-Aziz. فتاوى إسلامية: Divorce, breast-feeding, offences, punishments, lawful and forbidden, oaths and judgements, English, Arabic, Darussalam, 2002 — 194-bet. Qaraldi: 2021-yil 14-oktyabr. 
  64. ↑ ibn Yazīd Ibn Mājah al-Rabʻī al-Qazwīnī. „The Chapters on Jihad Chapter: Awards granted from the spoils of war“. — „Sunan Ibn Majah 2852; graded as Sahih (authentic)“. Qaraldi: 2021-yil 26-noyabr.
  65. ↑ 65,0 65,1 al-Sindi. „Al-Sindi's Commentary on Ibn Majah » Jihad Book » Bab Al Nafl“. Islamweb. Islamweb Network. Qaraldi: 2021-yil 26-noyabr.
  66. ↑ Yusuf. „Al-Bazaar mosque... 'Ubadah bin Samit lay it first foundation“. 02 April 2009 Esyria. Qaraldi: 2020-yil 28-yanvar.
  67. ↑ Ajeng Tedjomukti. „Masjid Amru Bin Ash Tempat Sujud Pertama di Afrika; 07 Okt 2019“. Khazanah Republika. Republika press (2019-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 27-yanvar.
  68. ↑ Sebag Montefiore, Simon. Jerusalem: The Biography. Pustaka Alvabet, Jan 2, 2012 — 226-bet. ISBN 978-602-9193-02-2. Qaraldi: 2020-yil 27-yanvar. 
  69. ↑ Salama. „عبادة بن الصامت أول قاض ٍبالإسلام في بيت المقدس“. Al itihad (2012-yil 8-mart). Qaraldi: 2020-yil 28-yanvar.
  70. ↑ Nusseibeh 2009, s. 18.
  71. ↑ Nawhami 2017.

Adabiyotlar

tahrir
  • Recorded traditional oral narration of historical events during the early time of Islam of Urwah ibn Zubayr, an historian during Rashidun era.
  • Earliests records of Maghazi (historical records regarding Islamic conquests) of Muhammad by Tabi’in historian Aban ibn Uthman
  • Recorded narrations of Maghazi classifications by Ibn Shihab al-Zuhri
  • Musnad Ahmad ibn Hanbal, which contains many scarces of historical account regarding military activity during the time of Muhammad and four righteous guided caliphate
  • Sahih Bukhari Chapter 57: Book of Jihad, regarding ethics and basics of warfare according to Islamic tradition
  • Sahih Muslim Chapter 19: KITAB AL-JIHAD WAʼL-SIYAR (The Book of Jihad And Expedition), regarding ethics and conduct during wartime
  • Bulugh al-Maram Chapter 10. The book of Jihad. treatise regarding basis of military conducts and treatise attributed to Shafiʽite scholar Ibn Hajar al-Asqalani.
  • Siyar a'lam al-nubala historical and biographical accounts of Companions of the prophet, authored by Al-Dhahabi.
  • Sīrat Rasūl Allāh (Biography of the prophet of Allah) by Ibn Hisham
  • Sunan al-Kubra lil Behaqi, commonly known as Sunan al-Bayhaqi; authored by al-Bayhaqi
  • al-Muʿjam al-Kabīr; Al-Mu’jam al-Awsat; and Al-Mu’jam as-Saghir, Three compilations of Hadith authored by Al-Tabarani
  • Masabih al-Sunnah contained narrations of the peoples who lived during the Rashidun conquests, including those directly involved in the conquest. Authored by Al-Baghawi
  • Al-Sirah al-Nabawiyyah (The Life of the Prophet)', an edited recension by Ibn Isḥāq
  • Historical excerpts from Abu Bakr al-Zubaydi, scholar and historian from the Caliphate of Córdoba
  • Futuh al-Buldan, The Conquest of (the) countries, a work regarding early Islamic conquest 9th century historian Ahmad Ibn Yahya al-Baladhuri of Abbasid-era Baghdad
  • Kitab al-Tarikh wa al-Maghazi (Arabic: كتاب التاريخ والمغازي, „Book of History and Campaigns“) by al-Waqidi
  • Al-Bidayah wa Nihayah; authored by Ibn Kathir
  • Kitāb aṭ-Tabaqāt al-Kabīr (tarjimasi „The Book of the Major Classes“), eight-volume work contains the lives of Muhammad, his Companions and Helpers, including those who fought at the Battle of Badr as a special class, and of the following generation, the Followers, who received their traditions from the Companions, authored by Ibn Saʼd
  • Usd al-ghabah fi marifat al-Saḥabah (The Lions of the Forest and the knowledge about the Companions), a biographical work of the Prophet Muhammad and 7,554 of his companions, authored by Ali ibn al-Athir
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Uboda_ibn_al-Somit&oldid=5260249" dan olindi