Foydalanuvchi:Janob Mirzaolim/qumloq

Uch dara GES

Uch dara GES 三峡大坝
Toʻgʻon koʻrinishi, 2009-yil sentyabr
Xubey provinsiyasi Janob Mirzaolim/qumloq (China)
Mamlakat	Xitoy
Manzil	Sandouping, Yiling tumani, Xubey
Koordinatalar	30°49′23″N 111°00′12″E
Maqsad	Suv oqimini nazorat qilish, elektr ishlab chiqarish, navigatsiya
Holat	Operational
Qurilish boshlandi	1994-yil 14-dekabr
Ochilish sana	2003
Qurilish narxi	¥203 milliard (31,765 milliard AQSh dollari)
Ega(lari)	China Yangtze Power (China Three Gorges Corporationning shoʻba korxonasi)
Toʻgʻon va suv oʻtkazgichlar
Toʻgʻon turi	Gravity dam
Impounds	Yanszi
Balandligi	181 m (594 ft)
Uzunlik	2,335 m (7,661 ft)
Kengligi (cho'qqi)	40 m (131 ft)
Kengligi (tayanch)	115 m (377 ft)
Dam hajmi	27.2 million m3 (35.6 million cu yd)
Toʻkilgan joy sigʻimi	116,000 m3/s (4,100,000 cu ft/s)
suv ombori
yaratadi	Uchdara suv ombori
Umumiy sigʻimi	39.3 km3 (31,900,000 acre⋅ft)
Sugʻorish hududi	1,000,000 km2 (390,000 kv mi)
Sirt hududi	1,084 km2 (419 kv mi)
Maksimal uzunlik	600 km (370 mi)
Oddiy balandlik	175 m (574 ft)

Uch dara GES (xit. an’anaviy 三峽大壩, soddalashtrilgan 三峡大坝, pinyin: Sānxiá Dàbà) – Xitoyning markaziy qismidagi Xubey provinsiyasida joylashgan Yanszi daryosida qurilgan gidroelektr stansiya. Yichang shahridagi Yiling tumanida Sandouping yaqinida Uch dara hududida joylashgan. Oʻrnatilgan quvvati 22 500 MVt boʻlgan inshoot dunyodagi eng yirik GES hisoblanadi, yiliga oʻrtacha 95±20 TWh elektr energiya ishlab chiqaradi, generatsiya hajmi daryo havzasidagi yogʻingarchilik miqdoriga bogʻliq. 2020-yildagi musson yomgʻirlaridan soʻng, toʻgʻon bir yilda deyarli 112 TWh elektr ishlab chiqarib, 2016-yilda Janubiy Amerikadagi Itaipu GES oʻrnatgan 103 TWh rekordini yangiladi.

GESning asosiy qismi 2006-yilda qurib bitkazilgan, 2012-yilda toʻliq ishga tushirilgan, oʻsha yili stansiyaning yer ostidagi oxirgi asosiy gidravlik turbinalari elektr ishlab chiqarishni boshlagan. Loyihaning oxirgi asosiy elementi – kemalarni koʻtarish moslamasi – 2015-yilda qurib bitkazilgan.

Oʻrnatish vaqtida ilgʻor texnologiyalar bilan jihozlangan asosiy gidravlik turbinalarning har birining quvvati 700 MVt dan. Uch dara GESning umumiy elektr ishlab chiqarish quvvati 22 500 MVtni tashkil etadi. Bu energiya toʻgʻonning 32 ta asosiy turbinasi hamda stansiyaning oʻzini elektr bilan taʼminlaydigan ikkita kichik generator (har biri 50 MVt) tomonidan ishlab chiqariladi. GES faoliyati davomida minimal issiqxona gazlari chiqaradi.

Toʻgʻon Yanszi daryosining transport imkoniyatlarini oshiradi va daryoning quyi oqimidagi ilgari millionlab odamning hayotiga zomin boʻlgan suv toshqinlari ehtimolini kamaytiradi. Shu sababli, Xitoy hukumati loyihani ulkan ijtimoiy va iqtisodiy muvaffaqiyat sifatida koʻradi.

Biroq loyiha ham Xitoyda, ham xalqaro miqyosda turli bahslarga sabab boʻlgan. Toʻgʻon qurilishi natijasida 31 milliondan ortiq odam oʻz uyini tark etishga majbur boʻldi va qadimiy hamda madaniy ahamiyatga ega joylar suv ostida qoldi. Loyihaning ishlashi davomida ekologik oʻzgarishlar, jumladan, yer koʻchkilarining xavfi ortdi.

Janob Mirzaolim/qumloq

Tarixi

In his poem "Swimming" (1956), engraved on the 1954 Flood Memorial in Wuhan, Mao Zedong envisions "A Great Stone Wall, to catch the clouds and rains of Wushan as the fall" as "A Great lake shall rise upon the gorge!".

Map of the location of the Three Gorges Dam and the most important cities along the Yangtze River

Sun Yat-sen 1919-yil „Xitoyning xalqaro rivojlanishi“ (inglizcha: The International Development of China) asarida Yanszi daryosida katta toʻgʻonni tasvirlagan. Xitoylik arbob Uch daraning quyi oqimida 30 million ot kuchi (22 GVt) generatsiya qilish quvvatiga ega toʻgʻon qurish mumkinligini yozgan. 1932-yil Chan Kayshi boshchiligidagi millatchi hukumat Uch dara hududida dastlabki loyihalar ustida ish boshlaydi. 1939-yilda Ikkinchi xitoy-yapon urushi davrida Yaponiya harbiylari Yichangni ishgʻol qildi va hududni tadqiq qildi.

1944-yilda AQSh Qayta tiklash byurosining bosh loyiha muhandisi John L. Savage hududni oʻrgandi va „Yanszi daryosi loyihasi“ uchun toʻgʻon taklifini ishlab chiqdi. Taxminan 54 nafar xitoylik muhandis AQShga oʻqishga yuborildi. Dastlabki rejalarga koʻra, toʻgʻon kemalarni koʻchirish uchun oʻziga xos usulni qoʻllashi kerak edi: kemalar toʻgʻonning quyi va yuqori qismlaridagi shlyuzlarga kirib, kranlar yordamida bir shlyuzdan boshqasiga koʻtarilishi kerak edi. Guruhlar birgalikda koʻtarilgan holda samaradorlik oshirilishi maqsad qilinadi. Bunday yechim suvni tejash uchunmi yoki muhandislar daryoning yuqori va quyi qismlaridagi balandlik farqi boshqa usullardan foydalanish uchun juda katta deb hisoblaganliklari sabablimi, nomaʼlum. Xitoy fuqarolik urushida millatchilarning ahvoli yomonlashishi ortidan hech qanday qurilish ishlari amalga oshirilmagan .

1949-yilgi Kommunistik inqilobdan keyin Mao Szedun loyihani qoʻllab-quvvatlaydi, biroq dastlab yaqin atrofdagi Gejoba GES loyihasidan boshlaydi. Katta sakrash va Madaniy inqilob kabi iqtisodiy muammolar Uch dara loyihasini sekinlashtiradi. 1954-yilgi Yanszi toshqinlaridan keyin 1956-yil Mao Yanszi daryosidagi toʻgʻonga boʻlgan qiziqishini ifodalovchi „Suzish“ (inglizcha: Swimming) sheʼrini yozdi. 1958-yil Yuz gul kampaniyasidan keyin loyiha haqida salbiy fikr bildigan ayrim muhandislar qamoqqa olindi.

Islohotlar va ochiqlikning dastlabki davridagi Xitoyning toʻrtta modernizatsiyaga eʼtibori paytida Kommunistik partiya toʻgʻon rejalarini tikladi va 1986-yilda qurilishni boshlashni taklif qildi. Gidroenergetikani rivojlantirish zarurligi taʼkidlandi.

Xitoy xalq siyosiy maslahat kengashi toʻgʻonga qarshilik markaziga aylandi. Ekspertlar kengashlarini chaqirib, loyihani kechiktirishni tavsiya qildi.

1992-yil Xitoy Xalq Kongressi GES qurilishini tasdiqladi: 2633 nafar vakildan 1767 nafari yoqlab ovoz berdi, 177 nafari qarshi chiqdi, 664 nafari betaraf qoldi, 25 nafar vakil ovoz bermadi. Ushbu qonun loyihaning odatdagidan pastroq – 67,75% maʼqullanishini koʻrsatdi. Qurilish 1994-yil 14-dekabrda boshlandi. Toʻgʻon 2009-yilda toʻliq ishga tushishi kutilgan edi, lekin qoʻshimcha loyihalar, xususan, yer osti elektr stansiyasiga qoʻshimcha oltita generator qurilishi, ishni 2012-yilgacha kechiktirdi. Kemalarni koʻtarish moslamasi 2015-yilda yakunlandi. Toʻgʻon hosil qilgan suv omboridagi suv sathi 2008-yilda dengiz sathidan 172.5 m (566 ft) balandlikka koʻtarildi va 2010-yilda belgilangan maksimal 175 m (574 ft) balandlikka yetdi.

Ishlatilgan qurilish materiallari va oʻlchami

Uch dara toʻgʻoni modeli. Rasmda toʻgʻon tanasi (oʻrtadan chaproqda), suv oʻtkazish tizimi (toʻgʻon tanasining oʻrtasida) va kema koʻtarish moslamasi (oʻngda) tasvirlangan.

Kema koʻtarish moslamasi va kema shlyuzini aks ettirgan Uch dara toʻgʻoni modeli. Kema koʻtarish moslamasi toʻgʻon tanasining oʻng tomonida, alohida suv yoʻlida joylashgan. Kema shlyuzlari esa kema koʻtarish moslamasining shimoli-sharqida joylashgan.

Asosiy toʻgʻon va old tomondagi janubiy tuproq toʻgʻoni. Orqa devor suv oʻtkazish va turbina oqimlarini, shuningdek, yuqori oqimdagi kema shlyuzi va kema koʻtarish moslamasi kanallarini ajratish uchun moʻljallangan. Xuddi shunday ajratish tizimi past oqim tomoni uchun ham qoʻllaniladi.

Toʻgʻon beton va poʻlatdan qurilgan boʻlib, uzunligi 2,335 m (2,554 yd; 1.451 mi), eng yuqori nuqtasi dengiz sathidan 185 m (607 ft) balandlikda. Loyiha uchun 27.2 million m³ (35.6 million cu yd) beton (asosan toʻgʻon devori uchun), 463 ming tonna poʻlat (63 ta Eyfel minorasi hajmida) ishlatilgan hamda 102.6 million m³ (134.2 million cu yd) tuproq koʻchirilgan. Beton devor balandligi tosh poydevordan hisoblaganda 181 m (594 ft).

Suv sathi oʻzining dengiz sathidan 175 m (574 ft) balandlikdagi maksimumi va daryo oqimidan 110 m (361 ft) balandda boʻlganida, toʻgʻon hosil qilgan suv omborining uzunligi 660 km (410 mi), kengligi 1.12 km (3,675 ft) ga yetadi. Suv ombori 39.3 km³ (31,900,000 acre⋅ft) suvni oʻziga sigʻdiradi va umumiy maydoni 1,045 km² (403 kv mi) ni tashkil qiladi. Qurilish yakunlangandan keyin ombor 632 km² (156,000 akr) maydonni suv ostida qoldirdi. Bu Itapu toʻgʻoni yaratgan 1,350 km² (330,000 akr) lik suv omboridan kichikroqdir.

Iqtisodiy jihati

Xitoy hukumati Uch dara GES loyihasini 180 milliard yuan (22,5 mlrd AQSh dollari) deb baholagan. 2008-yil yakunigacha xarajat 148,365 milliard yuanga yetdi, shundan 64,613 milliard yuan qurilishga, 68,557 milliard yuan koʻchirilgan aholiga hamda 15,195 milliard yuan moliyalashtirishga sarf qilindi. 2009-yilda qurilish xarajatlarini toʻliq qoplash uchun GES 1 000 teravatt-soat (3 600 PJ) elektr energiyasi generatsiya qilishi, bu orqali 250 milliard yuan daromad keltirishi moʻljallangan. Natijada loyihaning umumiy xarajatlari GES toʻliq ishga tushgandan oʻn yil oʻtgach qoplanadi. De facto, Uch dara GESning toʻliq xarajati 2013-yil 20-dekabrda toʻliq qoplandi.

Loyihaning moliyalashtirish manbalariga Uch dara GES qurilish jamgʻarmasi, Gezhouba GESning olgan foydasi, Xitoy taraqqiyot banki krediti, mahalliy va xorijiy tijorat banklaridan jalb qilingan kredit mablagʻlari, korporativ obligatsiyalar hamda loyihadan tushgan daromadlar kiradi. Bundan tashqari Uch dara GESdan elektr oladigan har bir provinsiya 1 MVt/soat uchun qoʻshimcha ¥7,00 dan, boshqa provinsiyalar esa 1MVt/soat elektr uchun ¥4,00 dan qoʻshimcha toʻlov toʻlashi talab etilgan. Qoʻshimcha toʻlov Tibet muxtor rayoniga tadbiq etilmagan.

Energiya ishlab chiqarishi va taqsimlashi

Manbalar boʻyicha Xitoyda elektr energiyasi ishlab chiqarilishi. Taqqoslang. Uch dara GES toʻliq foydalanishga topshirilgan, yiliga 100 TWh elekr generatsiya qiladi.

Uch dara GES va Xitoyning boshqa barcha gidroenergetika ishlab chiqarishi taqqoslanishi

Elektr energiyasini ishlab chiqarish China Yangtze Power kompaniyasi tomonidan amalga oshiriladi. Kompaniya Davlat mulkini nazorat qilish va boshqarish qoʻmitasi tomonidan boshqariladigan China Three Gorges Corporationning shoʻba korxonasi hisoblanadi. Uch dara GES dunyodagi eng katta quvvatli gidroelektrik stansiya boʻlib, u 34 ta generatorni oʻz ichiga oladi: har biri 700 MVt quvvatga ega 32 asosiy generator, va har biri 50 MVt quvvatga ega ikkita stansiya generatori. Ushbu generatorlarning jamlanma quvvati 22 500 MVtni tashkil qiladi. 32 ta asosiy generatorning 14 tasi toʻgʻonning shimoliy tomoniga, 12 tasi janubiy tomoniga, qolgan 6 tasi toʻgʻonning janubida joylashgan togʻ ichidagi yer osti elektr stansiyasiga oʻrnatilgan. 2018-yilda yillik elektr ishlab chiqarish hajmi 101,6 TVt*soatni tashkil etdi, bu Hoover GESdan 20 baravar koʻp.

Generatorlari

Har bir asosiy generatorning vazni 6 000 tonnani tashkil etadi va har biri 700 MVt dan ortiq quvvat ishlab chiqarishga moʻljallangan. Generatorlarning gidravlik bosimi 80.6 metr (264 ft) ni tashkil etadi. Suv oqimining tezligi mavjud bosimga qarab 600–950 m³/sek gacha oʻzgaradi: bosim qanchalik katta boʻlsa, toʻliq quvvatga erishish uchun shuncha kam suv talab etadi. Uch dara GESda radial-oʻqli turbinalar oʻrnatilgan. Turbina diametri 9,7/10,4 m (VGS turbinasi / Alstom turbinasi) va aylanish tezligi minutiga 75 martani tashkil qiladi. 50 Gs chastotada ishlash uchun generator rotorlarida 80 ta qutb mavjud. Nomimal quvvati 778 MV-A, toʻliq quvvati 840 MV-Ani tashkil qiladi, kuch koeffitsienti 0,9 ga teng. Generator elektr energiyasini 20 kV kuchlanishda ishlab chiqaradi, keyinchalik bu kuchlanish 500 kV ga oshirilib, 50 Gs chastotada uzatiladi. Kattaligi boʻyicha dunyoda yagona boʻlgan statorining balandligi 3,1/3 metrni tashkil qiladi, statorning tashqi diametri 21,4/20,9 metr, ichki diametri esa 18,5/18,8 metrni tashkil etadi. Podshipnikning yuklanish ogʻirligi 5 050/5 500 tonnaga teng. Oʻrtacha samaradorlik 94% dan yuqori boʻlib, maksimal samaradorlik 96,5% ga yetadi.

Uch daradagi radial-oʻqli turbina

Generatorlar ikki konsorsium tomonidan ishlab chiqarilgan. Birinchisi Alstom, ABB, Kvaerner va Xitoyning Harbin Motor kompaniyasi. Ikkinchisi esa Voith, General Electric, Siemens (qisqacha VGS) hamda Xitoyning Oriental Motor kompaniyasi. Shartnoma bilan birgalikda texnologiyalar transferi boʻyicha bitim imzolangan. Aksar generatorlar suv bilan sovutiladi. Yangiroqlari havo orqali sovutiladi, bu esa generatorlarni loyihalashtirishni soddalashtirib, ishlab chiqarish va texnik xizmat koʻrsatishni osonlashtiradi.

Generatorlarning oʻrnatilishi

Shimoliy tomondagi asosiy generatorlarning birinchisi (2-raqamli) 2003-yil 10-iyulda oʻrnatildi. Shimoliy tomon 2005-yil 7-sentyabrda 9-raqamli generatorning elektr ishlab chiqarishni boshlashi bilan toʻliq faoliyatini boshladi. Suv sathi 156 metrga yetishi bilan 2006-yil 18-oktyabrda toʻliq quvvatga (9 800 MVt) erishildi.

Janubiy tomonda 22-raqamli generator 2007-yil 11-iyunda, 15-raqamli generator 2008-yil 30-oktyabrda elektr ishlab chiqarishni boshladi. Oltinchi generator (17-raqamli) 2007-yil 18-dekabrda ishga tushirildi va GESning mavjud quvvati 14,1 GVtga yetdi, natijada quvvati boʻyicha Itapu GESni (14,0 GVt) ortda qoldirib, quvvati boʻyicha dunyoning eng yirik gidroelektr stansiyasiga aylandi.

Asosiy generatorlarning eng soʻnggisi (27-raqamli) 2012-yil 23-mayda yakuniy sinovini tugatgandan soʻng, oltita yer osti asosiy generatorlari ishlay boshladi va umumiy quvvatni 22,5 GVtga oshirdi. Toʻqqiz yillik qurilish, oʻrnatish va sinovdan soʻng, elektr stansiyasi 2012-yil iyulida toʻliq ishga tushdi.

Ishlab chiqarishning asosiy koʻrsatkichlari

Yillik elektr energiyasi ishlab chiqarilishi

Yillar	Oʻrnatilgan generatorlar soni	TVt*soat
2003	6	8.607
2004	11	39.155
2005	14	49.090
2006	14	49.250
2007	21	61.600
2008	26	80.812
2009	26	79.470
2010	26	84.370
2011	29	78.290
2012	32	98.100
2013	32	83.270
2014	32	98.800
2015	32	87.000
2016	32	93.500
2017	32	97.600
2018	32	101.600
2019	32	96.880
2020	32	111.800
2021	32	103.649
2022	32	78.790
2023	32	80.271

Uch dara GESning yillik ishlab chiqarish quvvati

Toʻgʻon hududida Yanszi daryosi oqimi oylar kesimida

Uch dara GESning oʻrnatilgan generatorlari va yillik elektr generatsiya qilishi (2003–2023)

2011-yil 16-avgust holatiga koʻra, elektr stansiyasi 500 TWh elektr energiya ishlab chiqargan. 2008-yil iyul oyida stansiya bir oyda 10,3 TWh elektr ishlab chiqargan boʻlib, bu oylik generatsiya hajmi 10 TVt*soatdan oshgan birinchi oy hisoblanadi. 2009-yil 30-iyunda kuni daryo oqim tezligi 24 000 m³/s dan oshgach, oʻsha vaqtda mavjud 28 ta generator yoqilgan boʻlsa-da, elektr ishlab chiqarish bor-yoʻgʻi 16 100 MVt ni tashkil etdi, chunki suv sathi oʻsha davrgi sharoitda toʻliq quvvat uchun yetarli emas edi. 2009-yil avgustdagi suv toshqini vaqtida esa stansiya qisqa vaqt davomida maksimal quvvatga yetdi.

Noyabrdan maygacha davom etadigan quruq mavsumda elektr ishlab chiqarish daryo oqimi bilan chegaralanadi, bu oʻng tomonda koʻrsatilgan diagrammalarda tasvirlangan. Oqim yetarli boʻlgan hollarda, elektr ishlab chiqarish stansiya quvvat sigʻimi bilan cheklanadi. Maksimal elektr generatsiya qilish egri chiziqlari suv sathi 175 metrda boʻlganda va stansiyaning umumiy samaradorligi 90,15% boʻlgan holat uchun kalkulyatsiya qilingan. 2008-yildagi real ishlab chiqarish esa oylar davomida elektr tarmogʻiga yetkazib berilgan elektr energiyaga asoslanib olingan.

Loyiha boʻyicha Uch dara GESning suv omboridagi maksimal suv darajasi 175 m (574 ft) ni tashkil qilib, bu koʻrsatkichga ilk marotaba 2010-yil 26-oktyabrda erishildi va yillik ishlab chiqarish hajmi 84,7 TVt*soatni tashkil qildi. GESning umumiy quvvati 22,5 gigavatt boʻlib, loyihalashtirilgan yillik ishlab chiqarish hajmi 88,2 TVt*soatni tashkil qiladi. 2012-yilda elektr stansiyaning 32 ta generatori birgalikda rekord darajada 98,1 TVt*soat elektr energiya ishlab chiqardi va bu Xitoyning umumiy gidroenergiya ishlab chiqarishining 14% ini tashkil qildi. 2012-yildan (32 ta generatorning barchasi ishlay boshlagan birinchi yil) 2021-yilgacha boʻlgan davrda, GES oʻrtacha yillik 97,22 TVt*soat elektr energiyasi ishlab chiqargan. Bu koʻrsatkich Braziliyadagi Itaipu toʻgʻonining xuddi shu davrdagi oʻrtacha 89,22 TVt*soat ishlab chiqarish hajmidan yuqori. 2020-yilda boʻlgan kuchli musson yomgʻirlari tufayli yillik ishlab chiqarish hajmi ~112 TVt*soatga yetgan va bu Braziliyadagi Itaipu toʻgʻonining avvalgi yillik ishlab chiqarish boʻyicha dunyo rekordini (~103 TVt*soat) yangilagan.

Elektr taqsimoti

State Grid Corporation va China Southern Power Grid 2008-yil 2-iyulgacha MVt*soatiga ¥250 ($35,7) boʻlgan qatʼiy stavkada elektr sotib olishgan. 2-iyuldan boshlab narx provinsiyaga qarab farq qila boshladi: MVt*soatiga ¥228,7 dan ¥401,8 gacha. Yuqori narxda toʻlov qiluvchi mijozlar, masalan, Shanxay birinchi navbatda elektrni oladi. Toʻqqizta provinsiya va ikkita shaharga GESda generatsiya qilingan elektr yetkazib beriladi.

Elektr taqsimoti va uzatish infratuzilmasi barpo etilishi uchun 34,388 milliard yuan xarajat qilingan. Qurilish 2007-yil dekabrda, rejalashtirilgan muddatdan bir yil oldin yakunlangan.

Elektr 500 kV kuchlanishli bir nechta uzatish liniyalari orqali taqsimlanadi. Sharqiy Xitoy tarmogʻiga 7 200 MVt elektr energiyani uzatuvchi uchta oʻzgarmas tok uzatish liniyalari mavjud: Uch dara – Shanxay (3 000 MVt), en:HVDC Uch dara – Changzhou (3 000 MVt) va HVDC Gezhouba – Shanxay (1 200 MVt). Markaziy Xitoy tarmogʻiga oʻzgaruvchan tok orqali oʻtadigan uzatish liniyalari umumiy 12 000 MVt sigʻimga ega. Janubiy Xitoy tarmogʻiga HVDC Uch dara – Guandun uzatish liniyasi orqali 3 000 MVt elektr yetkazib beriladi.

Dastlab, GES Xitoy elektr energiyasining 10% ini taʼminlashi kutilgan edi. Ammo, elektr energiyasiga boʻlgan talab oldindan taxmin qilingandan tezroq oshgan. Xitoyning umumiy elektr energiyaga boʻlgan yillik talabi 4 692,8 TVt*soatni tashkil qilgan 2011-yilda GES faqatgina 1,7% ehtiyojni qondira olgan.

Atrof-muhitga taʼsiri

Sunʼiy yoʻldosh tasviri. Uch dara suv omborining suv bosgan hududlari koʻrsatilgan. Yuqorida 2006-yil 7-noyabr, pastda esa 1987-yil 17-aprel tasvirlangan.

Yanszi daryosidagi toshqin belgisi

Karbon emissiyasi

Xitoy Milliy taraqqiyot va islohot komissiyasining maʼlumotlariga koʻra, 2006-yilda 1 kilovatt*soat elektr ishlab chiqarish uchun 366 gramm koʻmir talab qilingan. 2003—2007-yillarda ishlab chiqarilgan elektr energiyasi quvvati 84 million tonna standard koʻmir oʻrnini bosgan.

Eroziya va choʻkindilar yigʻilishi

Gidrotexnik inshoot bilan bogʻliq ikki asosiy xavf mavjud: choʻkindilar yigʻilishi boʻyicha prognozlarning oʻzaro kelishilmaganligi va toʻgʻonning seysmik yorilish zonasi ustida joylashganligi. Hozirgi darajada hududning 80% eroziyaga uchraydi va har yili Yanszi daryosiga taxminan 40 million tonna choʻkindi olib keladi. Toʻgʻon yuqorisidagi oqim sekinlashgani sababli, choʻkindilarning katta qismi shu yerda qoladi va daryo quyisiga oqib tushmaydi.

Quyi oqimga choʻkindilar tushmasligining uchta taʼsiri bor:

• Ayrim gidrologlar fikricha, quyi oqimdagi daryo qirgʻogʻi suv toshqilariga nisbatan zaifroq boʻladi.
• 1,600 km (990 mi) uzoqlikda joylashgan Shanxay shahri katta choʻkindi tekisligi ustida yotadi. „Kelayotgan choʻkindi Shanxay shahrining poydevorini mustahkamlaydi… choʻkindi tonnaji kamaygan sari bu shahar suv bosish xavfiga koʻproq duchor boʻladi.“
• Bental choʻkindilar biologik zararlanishga olib keladi va suv muhitidagi biologik xilma-xillikni kamaytiradi.

Koʻchkilar

Ombordagi suvning koʻtarilishi tufayli eroziya kuchayib, koʻp yirik koʻchkilar sodir boʻlmoqda. 2009-yil may oyida Wu daryosidagi Wuxia darasiga 20,000 and 50,000 cubic metre (26,000 and 65,000 cu yd) 20,000-50,000 kubometr material qulab tushdi. 2010-yilning dastlabki toʻrt oyida 97 ta yirik koʻchki qayd etildi.

Chiqinlarni boshqarish

Toʻgʻondan bir necha kilometr yuqorida joylashgan Maoping shahridagi Zigui okrugi Sanitar himoya hududi

Toʻgʻonning janubi-sharqiy burchagida chiqindilarni toʻplash

Toʻgʻon Chunsin shahri va uning atrofidagi hududlarda chiqindilarni qayta ishlashni yaxshilashga turtki berdi. Atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligi maʼlumotlariga koʻra, 2007-yil aprel holatida 50 dan ortiq yangi zavod kuniga 1,84 million tonna chiqindini tozalash imkoniyatiga ega boʻlgan va bu jami ehtiyojning 65% ni qondirgan. 32 ta yangi poligon qurilib, har kuni 7,664 tonna qattiq chiqindilarni qayta ishlash quvvatiga ega boʻldi. Har yili daryoga bir milliard tonna chiqindi suv tushiriladi, ombor qurilishiga qadar bu suv daryo boʻylab umumiy oqimga qoʻshilib ketgan. Natijada suv turgʻun, iflos va loyqa boʻlgan.

Oʻrmon qoplamasi

1997-yil Uch dara hududida oʻrmon qoplamasi 10% ni tashkil qilgan, bu esa 1950-yillardagi 20% dan kamroqdir.

BMT Oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi tashkiloti tadqiqotlariga koʻra, 2008-yilga kelib Osiyo-Tinch okeani mintaqasida taxminan 6,000 km² (2,300 kv mi) oʻrmonga ega boʻladi. Bu, asosan, Xitoyning oʻrmonlarni qayta tiklash boʻyicha saʼy-harakatlari bilan bogʻliq. Jarayon 1998-yilgi Yanszi daryosi toshqinlaridan keyin tezlashadi. Chunki hukumat daryo hududida, ayniqsa Uch dara toʻgʻonining yuqori oqimidagi Yanszi havzasida daraxtlar qoplamini tiklashga eʼtibor qaratgan.

Yovvoyi tabiat

Toʻgʻonning yovvoyi tabiatga taʼsiri 1992-yilda Xalq Kongressi tomonidan tasdiqlanishidan oldin ham muhokama qilingan. Ushbu hudud oʻzining boy biologik xilma-xilligi bilan mashhur. Bu yerda 6,388 turdagi oʻsimlik mavjud boʻlib, ular 238 ta oilaga va 1,508 ta jinsga mansub. Shundan 57 tur yoʻqolib ketish xavfi ostida. Noyob turdagi oʻsimliklar anʼanaviy Xitoy xalq tabobatida qoʻllaniladi. Uch dara toʻgʻonini oʻrab turgan mintaqadagi oʻrmonlar ulushi 1950-yildagi 20% dan 2002-yilga kelib 10% dan kamayib ketdi, bu esa hududdagi barcha oʻsimlik turlariga salbiy taʼsir koʻrsatdi. Mintaqada, shuningdek, yuzlab chuchuk suv va quruqlikdagi hayvonlar yashaydi. Toʻgʻon qurilishi ortidan suv haroratining va oqimining oʻzgarishi chuchuk suv baliqlariga taʼsir qildi. Koʻplab baliqlar GES turbina parraklaridan jarohatlangan. Bu, ayniqsa, mintaqa ekotizimiga zarar yetkazdi, chunki Yanszi daryosi havzasida 361 turdagi baliq yashaydi va Xitoyning xavf ostidagi chuchuk suv baliqlarining 27% ini tashkil etadi. Toʻgʻon tufayli boshqa suv turlari yoʻqolib ketish xavfi ostida qolgan, xususan baiji yoki Xitoy daryo delfinlari hozirda butunlay yoʻq boʻlib ketgan. Hatto Xitoy hukumati olimlari Uch dara toʻgʻoni baijilarning yoʻq boʻlib ketishiga toʻgʻridan-toʻgʻri taʼsir oʻtkazganini taʼkidlagan.

Yoʻqolib ketish xavfi ostida qolgan 3000-4000 ta Oq turnaning aksari qishni Uch dara toʻgʻoni vayron qiladigan botqoq joylarda oʻtkazadi. Toʻgʻon Yanszi osyotri populyatsiyasiga „salbiy taʼsir koʻrsatishi“ kafolatlangan. 2022-yilda Xitoy qilich baliqlari yoʻq boʻlib ketgan deb eʼlon qilindi, oxirgi marta 2003-yilda koʻringani tasdiqlangan.

Quruqlikka taʼsiri

NASA olimlarining 2005-yildagi hisob-kitoblariga koʻra, toʻgʻonlarning suv massasi oʻzgarishi Yer kunining uzunligini 0,06 mikrosoniyaga oshiradi va Yerning qutblardagi tekislanishiga olib keladi. 2022-yilda Open Geosciences jurnalida chop etilgan tadqiqotga koʻra, suv ombori darajasining oʻzgarishi Sichuanning gʻarbiy qismidagi seysmik faollikka taʼsir qilishi mumkin.

Uch dara toʻgʻonining panorama surati

Toshqinlar, qishloq xoʻjaligi, sanoat

2020-yilgi Xitoydagi suv toshqini paytida suv darajasi va suv oqimi

Toʻgʻonning muhim vazifalaridan biri Yanszi daryosidagi mavsumiy yirik muammo boʻlgan suv toshqinlarini nazorat qilishdir. Uxan, Nankin, Shanxay kabi yirik va muhim shaharlar daryoga tutash hududda joylashgan boʻlib, millionlab odamlar toʻgʻonning quyi oqimida yashaydi. Qishloq xoʻjaligining ulkan maydonlari va Xitoyning eng muhim sanoat hududi daryo boʻyida joylashgan.

Suv omborining sigʻimi 22 km³ (5.3 cu mi; 18 million acre⋅ft) ni tashkil etadi. Bu sigʻim har 10 yilda sodir boʻladigan yirik toshqinlarning chastotasini har 100 yilda bir martagacha kamaytiradi. Toʻgʻon hatto „super“ toshqinlar taʼsirini minimallashtirishi kutiladi. 1954-yilgi toshganda 193,000 km² (74,500 kv mi) hududni suv bosib, 33 169 kishining hayotiga zomin boʻlgan va 18,9 million kishini koʻchishga majbur qilgan. Uch oy davomida sakkiz million kishilik Uxan shahri suv ostida qoladi. Jingguang temir yoʻli 100 kun davomida ishlay olmagan. 1954-yilgi toshqin 50 cubic kilometre (12 cu mi) suv olib kelgan. Toʻgʻon Chenglingjidan yuqoridagi suvni qisman yoʻnaltira olsa-da, 30 to 40 km³ (7.2 to 9.6 cu mi) 30-40 km3 suvni yoʻnaltira olmaydi. Bundan tashqari, toʻgʻon Szyalinszyan, Zishui, Yuanshui, Lishui, Xanshuy va Ganszyan kabi katta irmoqlarni himoya qila olmaydi.

1998-yilda ayni hududdagi toshqin milliardlab dollarlik iqtisodiy zarar yetkazgan va 2,039 km² (787 kv mi) qishloq xoʻjaligi maydonini suv bosgan. Toshqin 2,3 milliondan ortiq odamga taʼsir koʻrsatib 1 526 kishining oʻlimiga sabab boʻlgan. 2009-yil avgust oyining boshida damba maydonida soʻnggi besh yil ichidagi eng katta toshqin kuzatiladi. Ushbu toshqin davomida toʻgʻon suv oqimini soniyasiga 40,000 m³/s (1.4 million cu ft/s) dan kam miqdorga chekladi va yuqori oqimdagi suv sathini 1-avgustdagi 145.13 m (476.1 ft) dan 8-avgustda 152.88 m (501.6 ft) ga koʻtardi. Jami 4.27 km³ (1.02 cu mi) suv toshdi va daryo oqimi soniyasiga 15,000 m³ (530,000 cu ft) gacha pasaytirildi.

Har yili quruq mavsumida, dekabrdan martgacha, toʻgʻon ochiladi va suv ombori suv oqiziladi. Bu daryo oqimining pastga oqishini koʻpaytirib, qishloq xoʻjaligi va sanoatni toza suv bilan taʼminlaydi hamda yuk tashish sharoitlarini yaxshilaydi. Shu vaqt ichida yomgʻir mavsumiga tayyorgarlik koʻrish uchun yuqori oqimdagi suv sathi 175 metrdan 145 metrgacha tushiriladi.

Suv quyi oqimdagi Gezhouba toʻgʻonini quvvatlantiradi. 2003-yilda ombor toʻldirilgandan beri, Uch dara toʻgʻoni quruq mavsum davomida quyi oqimdagi shaharlar va fermalarga qoʻshimcha 11 km³ (2.6 cu mi) toza suv yetkazib beradi.

2010-yilning iyul oyidagi Janubiy Xitoy suv toshqinlari davrida, Uch dara toʻgʻonidagi suv oqimi soniyasiga 70,000 m³/s (2.5 million cu ft/s) ni tashkil etdi va bu 1998-yilgi Yanszi daryosi suv toshqinlaridagi eng yuqori koʻrsatkichdan oshib ketdi. Toʻgʻonning suv ombori 24 soat ichida deyarli 3 m (9.8 ft)ga koʻtarildi va quyi oqimga suv chiqishi soniyasiga 40,000 m³/s (1.4 million cu ft/s) gacha kamaytirildi, bu esa daryoning oʻrta va quyi oqimida sezilarli taʼsirning oldini oldi.

Toʻgʻon orqali harakatlanish

Shlyuzlar

Uch dara toʻgʻoni yaqinidagi daryo orqali yuk tashishni taʼminlovchi kema shlyuzi, 2004-yil may

Yanszi daryosida TGP kema shlyuzlari qurilishi, 1996-yil sentyabr

Toʻgʻonning boshqa uchi: Orqa fonda koʻprikni koʻrish mumkin

Kema shlyuzlarining oʻrnatilishi daryo orqali yuk tashish miqdorini yiliga 10 million tonnadan 100 million tonnaga oshiradi, natijada tashish xarajati 30–37% gacha kamayadi. Kemada tashish xavfsizroq boʻladi, chunki daralarda harakatlanish xavflidir.

Toʻgʻon yaqinida (30°50′12″N 111°1′10″E) ikkita shlyuzlar tizimi oʻrnatilgan. Ularning har biri besh bosqichdan iborat boʻlib, oʻtish vaqti taxminan toʻrt soatni tashkil etadi. Maksimal kema hajmi 10,000 tonnagacha boʻlishi mumkin. Shlyuzlarning uzunligi 280 m, kengligi 35 m va chuqurligi 5 m (918 × 114 × 16.4 fut). Bu Saint-Lavrens dengiz yoʻlidagi shlyuzlarga nisbatan 30 m (98 ft) uzunroq, lekin ikki barobar sayozroq. Toʻgʻon qurilishidan oldin Uch dara hududida maksimal yuk tashish quvvati yiliga 18 million tonnani tashkil etgan. 2004—2007-yillarda shlyuzlar orqali jami 198 million tonna yuk oʻtgan. Natijada daryo yuk tashish quvvati 6 barobar oshib, tashish xarajatlari 25% ga kamaygan. Dastlab, kema shlyuzlarining umumiy quvvati yiliga 100 million tonnaga yetishi kutilgan. 2022-yilda esa yuk aylanishi 159,65 million tonnaga yetdi va yillik oʻsish 6% ni tashkil etdi.

Ushbu shlyuzlar „zinapoyali shlyuz“ texnologiyasidan foydalanadi, yaʼni ichki shlyuz eshigi juftlari pastki kameraning yuqori eshigi va yuqori kameraning pastki eshigi vazifasini bajaradi. Yuqori oqim va quyi oqim harakati uchun alohida shlyuz tizimlari mavjudligi tufayli bu tizim suvdan samarali foydalanishni taʼminlaydi.

Kema lifti

Kema lifti 3,000 tonnagacha boʻlgan kemalarni koʻtarib oʻtishga moʻljallangan boʻlib, shlyuzlardan oʻtishga nisbatan ancha tez amalga oshiriladi.

Shlyuzlardan tashqari toʻgʻon hududida kema lifti ham mavjud. Lift 3 000 tonnagacha boʻlgan kemalarni koʻtara oladi. Lift vertikaliga 113 m (371 ft) balandlikka koʻtaradi va uning havzasi oʻlchamlari 120 m × 18 m × 3,5 m (394 ft × 59 ft × 11 ft) ni tashkil etadi. Lift orqali oʻtish 30–40 daqiqa davom etadi, bu esa zinapoyali shlyuzlardan oʻtish vaqtiga (3–4 soat) nisbatan sezilarli darajada tezroqdir.

Lift konstruktsiyasi tishli tokchaga chiqish yoki tushish uchun spiral tishli tizimdan foydalanadi.

2006-yil 20-mayda loyihaning qolgan qismi rasman ochilganda kema lifti hali qurilmagan edi. Mahalliy matbuot kema lifti qurilishi 2007-yil oktyabrda boshlanganini xabar qilgan.

2012-yil fevralda Sinxua agentligi kema lifti tayanadigan toʻrtta minora deyarli qurib bitkazilganini xabar berdi. Xabarda minoralar balandligi 189 m (620 ft) yetgani (reja boʻyicha 195 m (640 ft)), minoralar 2012-yil iyun oyida tugatilishi, kema liftining oʻzi esa 2015-yilda qurib bitkazilishi kutilayotgani aytilgan.

2014-yil may holatiga koʻra, kema lifti 2015-yil iyulda foydalanishga topshirilishi kutilgan. 2015-yil dekabrda sinovdan oʻtkazildi va 2016-yil yanvar oyida toʻliq qurilishi tugallangani eʼlon qilindi. Kema liftini loyihalashtirgan Germaniyaning Lahmeyer kompaniyasi lift orqali kema oʻtish vaqti bir soatdan kam boʻlishini aytdi. Steel Construction jurnalida liftning haqiqiy koʻtarilish vaqti 21 daqiqa ekanligi qayd etilgan. Unda 3,000 t (3 million kg) yoʻlovchi kemalar uchun moʻljallangan lift havzasining oʻlchamlari 84,5 x 17,2 x 2,65 metr (277,2 fut × 56,4 fut × 8,7 fut) boʻlishi, liftning umumiy harakatlanayotgan massasi (qarshi ogʻirliklarni qoʻshgan holda) esa 34,000 tonnani tashkil etishi aytilgan.

Liftning sinovlari 2016-yil iyul oyida yakunlandi va 15-iyulda birinchi yuk kemasi koʻtarildi. Koʻtarish vaqti bor-yoʻgʻi 8 daqiqani tashkil etdi. Shanghai Daily gazetasida xabar qilinishicha, liftning birinchi operatsion foydalanishi 2016-yil 18-sentyabrda cheklangan „operatsion sinovlar“ boshlanganida amalga oshirilgan.

Protaj temir yoʻli

Rejada toʻgʻon hududini butunlay chetlab oʻtuvchi qisqa portaj temir yoʻllarini qurish ham mavjud. Daryo har ikki tomonida ikkita qisqa temir yoʻl liniyasi qurilishi rejalashtirilgan. 88-kilometr-long (55 mi) shimoliy portaj temir yoʻli (北岸翻坝铁路) Yanszi daryosining shimoliy qirgʻogʻida, toʻgʻonning yuqorisida joylashgan Taipingxi port inshootidan (太平溪港) Yichang sharqiy temir yoʻl stansiyasi orqali Yichangdan pastda joylashgan Baiyang shaharchasidagi (白洋镇) Baiyang Tianjiahe port inshootiga olib boradi. 95-kilometr-long (59 mi) janubiy portaj temir yoʻli (南岸翻坝铁路) esa Maopingdan (toʻgʻonning yuqori oqimida) Yichang janubiy temir yoʻl stansiyasi orqali Jiaozuo–Liuzhou temir yoʻlining bir qismi boʻlgan Zhichengga borishi rejalashtirilgan.

2012-yil oxirida har ikkala temir yoʻl yoʻnalishi boʻyicha dastlabki ishlar boshlandi.

Aholining koʻchirilishi

Loyihalash vaqtida 13 ta shahar, 140 ta shaharcha va 1,350 ta qishloq toʻgʻon suv ombori ostida qisman yoki toʻliq qolishi taxmin qilingan. Bu 60,3 millionlik Xubey hamda 31,44 millionlik Chunsin munitsipaliteti aholisining qariyb 1,5% ini tashkil etadi. Ushbu aholi Xitoy hukumati tomonidan yangi uylariga koʻchirilgan va toʻgʻonning quyi qismidagi hududlarni suv toshqinlaridan himoya qilish uchun arziydi deb hisoblangan.

2002—2005-yillarda kanadalik fotograf Edward Burtynsky loyihaning atrofdagi hududlarga, xususan, Wanzhou shaharchasiga taʼsirini hujjatlashtirgan. Bu oʻzgarishni Chengdu shahrida yashovchi Muge, Parijda istiqomat qiluvchi asli Jiangsu viloyatidan boʻlgan Zeng Nian va isroillik Nadav Kander kabi boshqa fotograflar ham qayd etdi. Koʻpchilikning yashash sharoiti yomonlashdi, yuz minglab odamlar ish topa olmadi. Keksa avlod bu jarayondan koʻproq aziyat chekdi, lekin yosh avlodlar yangi, zamonaviy kompaniyalar va maktablar joylashgan yirik shaharlarga koʻchib oʻtish orqali taqdim etilgan taʼlim va karyera imkoniyatlaridan foydalandi.

2007-yilgi ayrim hisobotlarga koʻra, Chunsin munitsipaliteti 2020-yilga qadar toʻgʻon yaqinidagi hududlardan Chunsinning asosiy qismiga yana 4 million kishini koʻchirishni ragʻbatlantirishi kutilgan. Shahar hukumati bu koʻchishni toʻgʻon loyihasining bevosita natijasi emas, balki urbanizatsiya tufayli yuz berganligini va bu koʻchirish jarayoniga munitsipalitetning boshqa hududlari ham kirganini taʼkidlagan.

2008-yil iyun oyiga kelib, Xitoy Xebey provinsiyasidagi Gaoyanggacha 1,24 million aholining koʻchirilganini va koʻchirish jarayoni shu yilning iyulida yakunlanganini eʼlon qildi.

Boshqa taʼsirlari

Madaniy va tarixiy taʼsiri

Suv ombori ostida muhim madaniy tarixiy joylar boʻlgan. Davlat kengashi ¥505 millionlik arxeologik qutqaruv ishlarini amalga oshirishni tasdiqlagan. Bir necha yil davomida arxeologlar 723 joyni qazigan va 346 joyda yuzaki arxeologik tiklash ishlarini oʻtkazgan. Arxeologlar 200 000 ta artefaktni topgan, shundan 13 000 tasi tarixiy va madaniy ahamiyatga ega deb topilgan. Ushbu saʼy-harakatlar doirasida eski Chunsin shahar muzeyi Chunsin Xitoy Sanxia muzeyiga almashtirilib, koʻplab topilmalar u yerga joylashtirilgan.

Muzeyga sigʻmaydigan yirik inshootlar rekonstruksiya hududlariga (fu jian qu) koʻchirilib, u hududlarda ochiq osmon ostidagi muzeylar bogʻlari tashkil etiladi. Bu bogʻlarda ibodatxonalar, pavilyonlar, uylar va koʻpriklar kabi tuzilmalar saqlanmoqda.

Baʼzi topilmalar joylashuvi, hajmi yoki dizayni tufayli koʻchirish imkoniyatiga ega boʻlmagan va joyida qoldirilgan. Masalan, Shen Nong darasidagi qoyalar tepasida joylashgan osilgan tobutlar.

Milliy xavfsizlik

AQSH Mudofaa vazirligi maʼlumotlariga koʻra, Tayvanda „Xitoyning materik qismiga qarshi hujum tarafdorlari materikdagi shaharlar aholisi yoki muhim obyektlarga, masalan, Uch dara toʻgʻoniga real xavf soluvchi choralarning boʻlishi Xitoyning harbiy tahdidlaridan saqlanish vositasi deb hisoblaydi.“ Uch dara toʻgʻonini yoʻq qilish Tayvanda 1990-yillarning boshlarida, hali toʻgʻon qurilishi loyihalash bosqichida boʻlgan paytda, muhokama qilingan. Tayvanda bunday takliflar Xitoyning materik qismidagi OAVlarda keskin norozilikni keltirib chiqargan. Xalq ozodlik armiyasi generali Liu Yuandan China Youth Daily gazetasida keltirilgan iqtibosda aytilishicha, Xitoy Xalq Respublikasi „tayvanlik mustaqil terrorchilar tahdididan jiddiy ogoh boʻladi.“ Tayvanning sobiq Mudofaa vazirligi maslahatchisi Sung Chao-wen toʻgʻonni qanotli raketalar bilan yoʻq qilish fikrini „mantiqsiz“ deb atagan, chunki raketalar mustahkam temir-beton konstruksiyaga minimal zarar yetkazadi va har qanday hujum bir necha qatlamli quruqlik va havo mudofaa tizimidan oʻtishi kerak boʻladi.

Uch dara toʻgʻoni poʻlat-beton gravitatsiya toʻgʻoni hisoblanadi. Suv individual toʻgʻon boʻlimlarining massasi yordamida ushlab turiladi. Shuning uchun bir boʻlimga zarar yetishi boshqa qismlarga taʼsir qilmaydi. Xitoy Gidroenergetika jamiyati bosh kotibining oʻrinbosari Zhang Boting Uch dara toʻgʻoni kabi beton gravitatsiya toʻgʻonlari yadroviy zarbalarga dosh bera olishini taʼkidlagan.

Xitoylik olimlar va tahlilchilar oʻrtasidagi Xitoyning yadro qurolidan birinchi boʻlib foydalanmaslik siyosatining asosiy tamoyillari haqidagi munozaralarda yadro hujumi kabi halokatli oqibatlarga olib keladigan harakatlar, xususan, Uch dara toʻgʻonini yoʻq qilishga qaratilgan hujumlarda istisno boʻlishi kerakligi va bunday hujumlarga qarshi yadro qurolidan foydalish kerakligi muhokama qilinadi.

Tuzilmaviy yaxlitlik

Suv ombori birinchi marta toʻldirilgandan soʻng, toʻgʻon tuzilmasida 80 ga yaqin yoriqlar aniqlangan. Shunga qaramay, mutaxassislar guruhi loyihani umuman olganda sifatli deb baholagan. 163 000 ta beton bloklari dizayn chegaralarida normal deformatsiya bilan sifat sinovidan oʻtgan.

Yuqori oqimdagi GESlar

Yanszi daryosining yuqori oqimidagi GESlar

Yanszi daryosining yuqori oqimidagi Jinsha daryosidan keladigan choʻkindilarni kamaytirish va Uch dara toʻgʻonidan maksimal darajada foydalanish maqsadida Jinshada bir nechta toʻgʻonlar qurilmoqda. Ulardan Wudongde, Baihetan, Xiluodu va Xiangjiaba kabi toʻgʻonlar qurib boʻlingan. Ushbu toʻrtta toʻgʻonning umumiy quvvati 38,500 MVtni tashkil qiladi, bu Uch dara toʻgʻoni quvvatidan deyarli ikki baravar koʻpdir.

Baihetan 2022-yilda toʻliq ishga tushirildi, Wudongde esa 2021-yil iyun oyida ochildi. Yana sakkiz toʻgʻon Jinshaning oʻrta oqimida va yana sakkiztasi yuqori oqimida qurilishi rejalashtirilgan.

Manbalar

[[Turkum:Yanszi [[Turkum:Xitoydagi toʻgʻonlar [[Turkum:Xubey [[Turkum:Megaloyihalar [[Turkum:Gidroelektr stansiyalar

---

Alp Jamol bank

„Alp Jamol bank“ XOATB – Oʻzbekistonda 1998—2010-yillarda faoliyat yuritgan xususiy bank. Mulkchilik shakli xususiy ochiq aksiyadorlik tijorat banki.

Manzili: Toshkent shahri, Mirobod tumani, Mustafo Kamol Otaturk koʻchasi, 21-uy

Tarixi

2009-yil 28-sentyabr 2-oktyabr kunlari Toshkent respublika fond birjasida Alp Jamol bankning 83 408,94 AQSh dollari qiymatidagi aksiyalari bilan savdo oʻtkazilgan. Bu kompaniyalar boʻyicha nisbatan koʻp amalga oshirilgan savdo deb hisoblangan

2009-yil noyabrida bank Samarqand shahrida filial ochish uchun ruxsat oladi.

2010-yil 13-mart kuni Markaziy bank amaldagi bank qonunchiligini buzgani uchun Alp Jamol bankning bank faoliyatini amalga oshirish litsenziyasini hamda chet el valyutasida operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi Bosh litsenziyani qaytarib oldi.

2011-yil mart oyida Alp Jamol bankning koʻchmas va nokoʻchmas mulklari davlat foydasiga musodara etilgan.

Faoliyati

2009-yil may oyi holatiga koʻra, bank quyidagi omonatlarni taklif qilgan:

	Omonat nomi	Valyuta turi	Yillik foizi	Muddati
1		AQSh dollari	7%	3 oy
2		AQSh dollari	14%	6 oy
3		AQSh dollari	14%	12 oy
4		Yevro	11%	6 oy
5		Yevro	11%	12 oy
6	Istiqlol	Soʻm	18%	3 oy
7	Nur	Soʻm	18%	45 kun / 3 oy / 6 oy / 9 oy / 12 oy

2010-yil 1-yanvar holatiga koʻra, bank aktivlari 118,6 mlrd soʻmni, yuridik va jismoniy mijozlari soni 155 mingni tashkil qilgan.

Jinoyat ishi

Bankning asosiy aksiyadori, Kuzatuv kengashi raisi Muhiddin Asomiddinov bank tugatilishidan oldin Oʻzbekistonni tark etgan. Unga nisbatan Jinoyat kodeksining 167-, 184- va boshqa moddalari bilan jinoyat ishi qoʻzgʻatilgan va keyinchalik uning qidiruvda boʻlganligi sababli toʻxtatilgan. 2019-yil yanvarda M. Asomiddinovning oʻz ixtiyori bilan qaytib, tergovga jalb qilinganligi sababli qayta tiklangan.

Havolalar

• https://www.gazeta.uz/ru/2010/03/16/ajb/
• https://www.gazeta.uz/oz/2019/01/16/ajb/
• https://www.ozodlik.org/a/29711712.html

{{Oʻzbekiston banklari

---

Fors taronalari

Fors taronalari – rus shoiri Sergey Yeseninning sheʼrlar turkumi. Hozirgi vaqtda (muallifning oʻzi tahrir qilgan uch jildli sheʼrlar toʻplamidan boshlab) turkumga anʼanaviy ravishda 1924—1925-yillarda „Trudovoy Batum“, „Bakinskiy rabochiy“ va „Zarya Vostoka“ gazetalarida chop etilgan 15 ta sheʼr kiritiladi. Garchi dastlabki rejada turkum 20 ta sheʼrdan iborat boʻlishi kerak boʻlsa-da, ayni nomdagi kitob koʻrinishidagi birinchi alohida nashrda „Fors taronalari“dan oʻnta sheʼr, turkumning umumiy mavzusi bilan birlashtirilmagan „Hayot yoʻlim“ (ruscha: Мой путь) va toʻrtta qoʻshimcha sheʼr keltiriladi.

Sheʼrlar turkumi zamondoshlari tomonidan asosan ijobiy baholangan, shu bilan birga salbiy fikrlar ham mavjud. Xususan, salbiy fikr bildirganlar orasida Aleksey Kruchyonix va Vladimir Mayakovskiy kabi mualliflar boʻlgan. 1950-yillarda Yesenin ijodiga qoʻyilgan taqiq olib tashlangandan keyin turkum tanqidchilar tomonidan ijobiy baholangan, uning stilistikasi boʻyicha bir qator ilmiy ishlar yozilgan, bosh qahramonning prototipiga aylangan ayol topilgan. Turkum tarkibidagi sheʼrlar dunyoning koʻplab tillariga, jumladan oʻzbek tiliga tarjima qilingan va koʻplab bastakorlar tomonidan ular asosida musiqa bastalangan.

Turkum tarkibidagi sheʼrlar

„Dogʻlar ketmish majruh koʻnglimdan…“ (Trudovoy Batum 280-son, 1924-yil 10-dekabr)

Sheʼr Yeseninning „Moskva mayxonalari“ davri bilan xayrlashishini anglatadi. Shoirning oʻzi bu oʻtish haqida shunday degan edi: „Bunchalik koʻp va oson yozish hayotda juda kam uchraydi. Bu shunchaki yolgʻizligim va oʻzimni oʻylaganim uchun. Men juda chiroyli boʻlib qoldim, deyishadi. Biror narsani koʻrib, tinchlanib qolganim uchundir… Hammaga qaramay, avvalgidek ichmayman… Xudoyim, qanday ahmoq edim. Endigina oʻzimga keldim. Bularning barchasi yoshlik bilan xayrlashuv edi. Endi bunday boʻlmaydi“. Sheʼrning oʻzida mayxona choyxona bilan almashtirilgan boʻlib, u yerda choyxona egasi lirik qahramonga „Oʻtkir aroq, may oʻrniga ham || Achchiq-achchiq choy tutadi“. Achchiq choy sharqona muhitning unsurlaridan biri boʻlib, unda „Tehronning koʻk gullari“, Sheroz gilamlari va Xuroson roʻmollari ham oʻrin olgan boʻlib, ular fonida lirik qahramonning roʻmolli qizga boʻlgan muhabbati hikoya qilinadi. Sheʼr, shuningdek, 1920-yillarda Sovet Kavkazortida mashhur boʻlgan ayollarning ozodligi mavzusini koʻtaradi:

“ Rossiyada gulday qizlarni,

Tutqunlikda saqlamas erlar…

”

„Bukun dedim sarrofga atay…“ (Trudovoy Batum 280-son, 1924-yil 10-dekabr)

Lirik qahramon sarrofdan goʻzal fors Laʼliga boʻlgan nozik tuygʻularini qanday izhor etishini soʻraydi. Sarrof sheʼrda oʻz kasbining odami sifatida emas, balki oʻziga xos orakul sifatida namoyon boʻladi; buyuk mushohada va til tuygʻusiga ega boʻlgan faylasuf sifatida oʻzini namoyon qiladi. Lirik qahramonga sevgi haqida soʻz emas, yoqut kabi yonguchi koʻzlar, boʻsalar, „Yuzdan niqob koʻtargan qoʻllar“ aytishini tushuntiradi.

„Shahinam, o, mening Shahinam…“ (Bakinskiy rabochiy 1-son, 1925-yil 1-yanvar)

Sheʼrda shoir fors qizi Shahinaga (ruscha: Шагане) murojaat qiladi. Avvalgilaridan farqli ravishda, bu sheʼrda fors qizi goʻzal deyilmaydi va lirik qahramon unga oshiq sifatida emas, balki oʻz vatani haqida soʻzlamoqchi boʻlgan doʻst sifatida murojaat qiladi. Shu bilan birga, matndagi maʼlum lirik tuygʻular shimoldagi, qahramon suhbatdoshiga „nihoyatda oʻxshash“ va lirik qahramon haqida oʻylayotgan qiz haqida gap ketganda nazarda tutiladi. Qahramonning prototipi Shagane Talyan boʻlgan.

„Deding:Saʼdiy doimo yorning…“ (Bakinskiy rabochiy 1-son, 1925-yil 1-yanvar)

Turkumning toʻrtinchi sheʼrida Shahinaga boʻlgan his-tuygʻular yanada aniqroq boʻlib, fors qizi endi „suluv“ deb ataladi. Muallif qizning haziliga javob berar ekan, oʻz sevgilisining goʻzalligiga hasad bilan hayratga tushishi, toqat qilmaydigan raqobat haqida, hatto Sharq sheʼriyati uchun anʼanaviy atirgullarga qiyoslash tarzida yozadi:

“ Gar qizlardan boʻlsa ziyoda,

Men gullarni qirqardim butkul,
To koʻrmayin yorugʻ dunyoda
Shahinamdan suluvroq bir gul.

”

„Men Bosforda boʻlmaganman hech…“ (Zarya Vostoka 782-son, 1925-yil 18-yanvar)

Shoir suhbatdoshiga (ehtimol, avvalgi sheʼrlar qahramoni) Bosforda ham, Bagʻdodda ham boʻlmaganini aytadi. Qizga boʻlgan muhabbati uni Sharqqa tortdi („Bunda koʻngil yozgani emas || Izlab keldim xayolan seni“), lekin shoir vatanini sogʻinadi va u haqida gapirishni xohlaydi. Sevgilisi uni oʻz ona yurti haqidagi fikrlardan chalgʻitishi mumkin va agar xohlasa, lirik qahramon, oʻz navbatida, u bilan hech qachon boʻlmagan yerlar haqidagi xayollarini baham koʻrishga tayyor. Dengiz tasvirlari, koʻzlardagi moviy olov, lirik qahramon suhbatdoshining qiyofasi va qoʻllari sheʼrdagi ishq mavzusini toʻldiradi.

„Zaʼfar yurtga nur toʻkar oqshom…“ (Zarya Vostoka 782-son, 1925-yil 18-yanvar)

Sheʼr yana turkumning oldingi qismlarida koʻtarilgan mavzularga – sevgi, vatan va sharq ayolining ozodligi haqida gapiradi. Oxirgi mavzu ustunlik qiladi, shoir niqobni yoqtirmasligi va ayollarning uni oʻrash sabablarini notoʻgʻri tushunishi haqida gapiradi:

“ Menga yoqmas, oʻtinaman, rost,

Niqob tutsa dilrabo yuzlar… …Gunoh boʻlur shu sabab, dildor, Bu dunyoda yashirsang tal’at, Bergach uni ona tabiat.

”

Qizning goʻzalligini yashiradigan chodrani rad etish, bu goʻzallikka boʻlgan muhabbat izhori bilan bogʻliq. Ushbu sheʼrda sogʻinch mavzusi bir satrda koʻtarilgan – „Yuragimda oʻzga bir diyor“. Lirik qahramon oʻz sevgilisiga „Xayyom bilmagan qoʻshiq“ haqida kuylashni vaʼda qiladi va ehtimol, oʻz ona yurtini nazarda tutadi.

„Havo toza, musaffo, zangor…“ (Bakinskiy rabochiy 82-son, 1925-yil 13-aprel)

Sheʼr olam goʻzalligi mavzusini ochib beradi, yana ishq mavzusi bilan bogʻlanadi („Shitirlar, yoʻq, shivirlar barglar || Nafis, goʻyo Saʼdiy gʻazali“). Uslubiy jihatdan, bu turkumdagi eng kuchli sheʼrlardan biri boʻlib, mukammal, moslashuvchan musiqiy ritm bilan ajralib turadi, ammo hissiy kayfiyat endi turkumning oldingi qismlari kabi quvonchli emas. Tiniq, ajratilgan ohang matn uchun xos.

„Oy yuzida tillarang jilo…“ (Bakinskiy rabochiy 82-son, 1925-yil 13-aprel)

Sheʼrda Shahrizoda obrazining koʻrinishi orqali ertaknamo Sharq motivi kiritiladi, lekin shoir uni va uning sevgilisini oʻrab turgan zamonaviy dunyoning goʻzalligi va jozibasi bilan taqqoslaydi. Muallif „moviy va mehribon oʻlka“ tasvirlarini vizual va hidli („xushboʻy va sambitgul hidi“) yaratadi, hayotdan zavqlanishga chaqiradi va „bu dunyoda armonsiz odamlarga“ achinishini bildiradi.

Shu bilan birga garchi tez buziladiganlik motivi. sheʼrda borliq kuchliligicha qolmoqda.

„Xurosonda bir darvoza bor…“ (Bakinskiy rabochiy 74-son, 1925-yil 3-aprel)

Sheʼrda yana Sharq va Rossiya solishtiriladi. Fors diyorining barcha jozibadorligiga qaramay, agar unga muhabbat qoʻshilmasa, shoirning u yerda qolishiga asos yoʻq (Ayting, kimga qilay sharhi gʻam?). Muallif soʻzsiz Rusni Erondan ustun koʻradi: u oʻz sevgilisini unutmaydi, lekin uni oʻz vataniga kuylab oʻtadi.

„Firdavsiyning moviy diyori…“ (Bakinskiy rabochiy 74-son, 1925-yil 3-aprel)

Shoir Eron („Firdavsiy vatani“) va uning Shahinasi (Shahi) bilan xayrlashadi. Shahi xotirasini saqlab qolishga va bu haqda boshqalarga aytib berishga vaʼda beradi, Eron uni („mehribon oʻrusini“) unutmasligiga umid qiladi va yoqtirgan qiziga oʻzidan esdalik sifatida „Rus haqida qoʻshiq“ qoldiradi:

“ Meni esla kuylar oningda,

Qoʻshiq, boʻlib yashay yoningda…

”

„Shoir boʻlmoq – bu-ku tayin gap…“ (Bakinskiy rabochi 177-son, 1925-yil 7-avgust)

Sheʼr poetik realizm manifesti bilan boshlanadi:

“ Shoir boʻlmoq – bu-ku tayin gap —

Oʻz joningni oʻrtamoq, faqat. Xanjar urib nozik taningga, Oʻzgalarga baxsh etmoq lazzat.

”

Muallif shoirning vazifasi haqida yozadi – bu qanchalik ogʻriqli boʻlmasin va bu qanday tanqidga olib kelishidan qatʼi nazar, boshqa odamlarning niyatlarini takrorlamasdan „oʻz sozi bilan kuylash“. Yesenin shoirning oʻz his-tuygʻulari va xohishlariga boʻlgan huquqini tan oladi, lekin bu istaklar har doim ham amalga oshavermasligini va shuning uchun shoirni kutayotgan hayot qiyin va notinch ekanligini biladi. Ruhiy falokatdan qochish uchun buni bilish kerak.

„Bir juft oqqush jonon qoʻllari“ (Bakinskiy rabochiy 179-son, 1925-yil 10-avgust)

Muallif Shahina timsoliga qaytadi va butun sheʼr mavzusiga bagʻishlanadi. „Men Bosforda boʻlmaganman hech…“ sheʼridagi „oqqush qoʻllar“ metaforasi bu yerda yana qoʻllanadi, lekin inson muhabbati bilan shoir yoʻli oʻrtasidagi qarama-qarshilik doirasida ishlab chiqilgan:

“ Men haqimda ayting, kimki bu

Kuyim tinglab meni soʻrsa gar, U bundan ham soz kuylardi-yu, Xarob qildi oʻshal oqqushlar.

”

Eronning jozibadorligidan qolgan yagona narsa Shahina, ortiq Eron uni ilhomlantira olmaydi:

“ Baxsh etolmay kuyga harorat,

Tehron uzra oy ham fosh boʻlur.

”

„Nechun maʼyus taratar ziyo…“ (Bakinskiy rabochiy 183-son, 1925-yil 14-avgust)

Lirik qahramon sarlavhada berilgan savolga sarv va gullardan javob ololmayotganidan fors Laʼliga shikoyat qiladi. Faqat atirguldan u javob olishga muvaffaq boʻladi:

“ „Oʻzga bilan boʻldi Shahina,

Oʻpdi bu kech agʻyorni dilbar… Shuning uchun oy boqar maʼyus, Shuning uchun yuzida yoʻq qon“.

”

Vladimir Belousovning taʼkidlashicha, turkum qahramonining prototipiga aylangan Shagane Talyan va Yesenn 1925-yilda doʻst sifatida ajralgan va boshqa hech qachon bir-birlarini koʻrmagan. Shunga koʻra, u Shagane xiyonati mavzusi fors qizi bilan boʻlgan sarguzashtlar hikoyasini yakunlash uchun kiritilgan degan xulosaga keladi.

„Talpinma koʻp, devona koʻngil…“ (Bakinskiy rabochiy 177-soni, 1925-yil 7-avgust)

Sheʼr taqdir mavzusini koʻtaradi, uni syujet jihatdan oldingi voqealar bilan bogʻlaydi. Lirik qahramonning hayotida baxtsizlik yuz beradi, u taqdirdan baxt soʻrashga ishonchini yoʻqotadi va endi uni izlamoqchi emas. Laʼlining surati yana paydo boʻladi (hali ham juda umumiy, ramz sifatida koʻrsatilmagan) – faqat u qahramonga xiyonat qilmagan va uning sevgisi unga tayanch boʻlib xizmat qiladi:

“ Zora taqdir boshimiz silab,

Saodatga yor etsa bizni, Tole bulbul ovozi bilan Allalasa pok sevgimizni, Talpinma koʻp, devona koʻngil.

”

„Moviy oʻlkam, quvnoq diyorim…“ (Bakinskiy rabochiy 179-son, 1925-yil 10-avgust)

Sheʼrning asosiy mavzusi doʻstlik va muhabbat mavzusidir. Uning ochilishiga mumtoz sharq sheʼriyati vositalari orqali erishiladi – shoirning qiz bilan doʻstligi haqidagi hikoya bulbulning atirgulga muhabbati haqidagi ertak bilan uzviy bogʻlanadi. Laʼli va Shahina oʻrnini yangi nom – Gʻoliya (ruscha: Гелия) egalladi. Ikkinchi mavzu – shoir hayotida ijodning oʻrni – shoirning barcha manfaatlari va hayotiy tamoyillari ijod jarayoniga boʻysunishini eʼlon qilish bilan ochiladi: „Qoʻshiq uchun baxshida borim“. Xuddi shu fikr, yanada kuchliroq shaklda, oxirgi misrada takrorlanadi: „Mayli, kuyga baxshida borim“.

Yaratilish tarixi

Pyotr Chagin va Sergey Yesenin. Boku, 1924-yil

Yeseninning tanishlari uning mumtoz fors sheʼriyatiga boʻlgan qiziqishi 1920-yillarning boshlaridayoq namoyon boʻlganini aytadi. Yeseninning Firdavsiyning „Shohnoma“ asari bilan tanishuvi ehtimol Hayne tomonidan fors shoiri haqida yozilgan ballada orqali boʻlgan. Bu ballada rus tiliga Lev Mey tomonidan tarjima qilingan. Keyinchalik Yesenin ham Mey singari Firdavsiyning ismini (ruscha: Фирдоуси) „o“ harfisiz yozgani bu taxminni tasdiqlaydi. Yeseninni oʻsha davrda tanigan Matvey Royzman 1920-yilda Yesenin unga 1916-yilda chop etilgan „Fors liriklari“ kitobini oʻqishni tavsiya qilganini eslaydi.

1920-yil Yesenin Kavkazgacha poyezdda boradi. Uning rejalarida Istanbulgacha borish boʻlgan, biroq turli manbalarga koʻra, yoki Bokugacha, yoki Tiflisgacha borgan. Sharq bilan tanishuv 1921-yilda davom etadi, oʻshanda Yesenin Ramazon hayiti kunlarida Toshkentga tashrif buyurgan. 1924-yil sentyabrda Kavkazga yana bir safarni amalga oshiradi. Bu gal sayohatning oxirgi manzili Fors boʻlgan. Oʻsha paytda Ozarbayjon Kommunistik partiyasi Markaziy qoʻmitasining sobiq ikkinchi kotibi va „Bakinskiy rabochiy“ gazetasining muharriri boʻlgan Pyotr Chaginning yordami bilan safarning amalga oshishi real koʻringan. Chagin Yeseninga Forsga chiqishda yordam berishni vaʼda qilgan. Bu voqeani kutayotgan Yesenin Bokuda va Tiflisda yashagan, ammo Tehronga bora olmagan.

Bu vaqtda Yeseninning qoʻliga „Персидские лирики X—XV веков“ (oʻzbekcha: X-XV asrlar forcha sheʼrlari (tarjimon Fyodor Korsh, ehtimol, Yesenin 1920-yildayoq Royzmanga tavsiya qilgan toʻplam haqida gap ketmoqda). Nikolay Verjbitskiyning xotiralariga koʻra, Yesenin ushbu kitobdan juda taʼsirlangan: „U xonada aylanib, Umar Xayyomdan oʻqib berdi“. Bu voqea Yeseninga bir muncha vaqtdan beri rejalashtirayotgan fors turkumini yaratish gʻoyasini amalga oshirishga turtki beradi. Boʻlajak turkumning ilk ikki sheʼri – „Dogʻlar ketmish majruh koʻnglimdan…“ va „Bukun dedim sarrofga atay…“ – taxminan 18 va 20-oktyabr oraligʻida yozilgan va aynan 20-oktyabr kuni Yesenin Galina Benislavskayaga yozgan maktubida unga „fors sheʼrlarini“ yuborishga vaʼda bergan. 29-oktyabr kuni sheʼrlar qoʻlyozmasi Benislavskayaga yuboriladi, maktubda Yesenin oʻsha paytda tayyorlanayotgan Sheʼrlar toʻplamidan alohida qilib boʻlajak turkumni alohida kitob shaklida chop etishni rejalashtirganini yozgan.

1924-yil dekabr oyiga kelib Yeseninning rejalariga oʻzgaradi: u Tehronning oʻrniga yana Istanbulga borishni niyat qiladi va dekabrning boshida ayni maqsadda Batumiga yoʻl oladi. Verjbitskiyning soʻzlariga koʻra, baʼzi sovet jurnalistlariga haqiqiy xalqaro pasport oʻrniga Turkiyaga safar qilish uchun maxsus ruxsatnoma berilgani haqida mish-mishlar Yeseninning qulogʻiga chalinadi. Oʻtmishda Yeseninning muxlisi boʻlgan Kavkazboʻyi SFSR hukumati aʼzolaridan biri shoir va Verjbitskiy uchun Batumi porti boshligʻiga tavsiya xatini berdai. Xatda ularni Batumi va Istanbul oʻrtasida qatnaydigan savdo kemasida matros sifatida joʻnatishni soʻralgan. Ammo bu rejalar ham amalga oshmaydi va Yesenin yana Forsga safar qilish haqida oʻylay boshlaydi.

Shagane Nersesovna Terteryan, 1921-yil

---

Chorsu mahallasi

Chorsu Chorsu mahallasi
Mahalla
Mamlakat	Oʻzbekiston
Shahar	Toshkent
Tuman	Shayxontohur
Vaqt mintaqasi	UTC+5
Telefon kodi	+998 (71)
Pochta indeks(lar)i	700021
Avtomobil kodi	01

Chorsu mahallasi – Toshkent shahar Shayxontohur tumanidagi mahalla. Beshyogʻoch dahasining qadimiy mahallalaridan biri. Toshkentning qadimdagi barcha darvozalaridan yoʻllar ushbu mahallada tutashgan.

11-asrda mahalla sifatida shakllangan. Hazrati Ukkosha bulogʻi hamda Badalmat hammoni ushbu mahallada joylashgan. Keyinchalik hammom oʻrnida Chorsu mehmonxonasi qad rostlagan, buloq esa JAR sport majmuasi oʻrnida boʻlgan.

Mahalla nomi eski manbalarda Chovursuk (toʻrt tomonlama), Chorsuk, Chorbozor shakllarida ham uchraydi.

Chorsu mahallasida JAR sport majmuasi, Ichki ishlar vazirligi muzeyi, maktablar, bogʻchalar, koʻp qavatli turar joy binolari mavjud. 15-asrga oid meʼmoriy yodgorlik – Moʻyi muborak Ukkosha masjidi Chorsu mahallasida joylashgan.

Chegaralanishi

Chorsu mahallasi Beruniy, Samarqand Darvoza, Qoratosh hamda Laylitoʻgʻon koʻchalari oraligʻida joylashgan. Mahalla Beruniy hamda Samarqand Darvoza koʻchalari kesishgan joydan (Chorsu mehmonxonasi) Samarqand Darvoza koʻchasi boʻylab Qoratosh koʻchasigacha (Samarqand Darvoza SKMning diagonal qarama-qarshi tomoni), Qoratosh koʻchasi boʻylab Laylitoʻgʻon koʻchasigacha (Mumtoz toʻyxonasining qarama-qarshi tomoni), Laylitoʻgʻon koʻchasi boʻylab Beruniy koʻchasigacha, Beruniy koʻchasi boʻylab Samarqand Darvoza koʻchasigacha boʻlgan hudud bilan chegaralanadi.

Manbalar

[[Turkum:Toshkent mahallalari

____--------------------------------------------

Erkin Vohidov memorial muzeyi

Erkin Vohidov memorial muzeyi – Oʻzbekistonning Margʻilon shahrida joylashgan, shoir, davlat arbobi, Oʻzbekiston qahramoni Erkin Vohidov xotirasiga bagʻishlab ochilgan muzey. Fargʻona viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyi filiali hisoblanadi. 2019-yildan beri faoliyat yuritib kelmoqda. Shahar markazidagi „Ijodkorlar bogʻi“ hududida joylashgan.

Tarixi

2017-yil Fargʻona viloyatiga tashrif buyurgan Shavkat Mirziyoyev Margʻilon shahrida Ijodkorlar bogʻini ochish toʻgʻrisida taklif bildirgan edi. Bogʻ tematikasi markazida Erkin Vohidov turadi. Ijodkorlar bogʻida shoirning haykali, Erkin Vohidov memorial muzeyi joylashgan.

2018-yil iyulda Fargʻona viloyatiga tashrif buyurgan prezident muzey eksponatlari bilan tanishdi.

Margʻilon shahrida Erkin Vohidov memorial muzeyini tashkil etish boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori 2019-yil 26-iyulda qabul qilingan.

Eksponatlar roʻyxati

Muzeyda Erkin Vohidovning bolalik, oʻsmirlik, talabalik yillarini aks ettiruvchi rasmlar, shoirning ijod namunalari, davlat va jamiyat hayotidagi amalga oshirgan ishlari, erishgan yutuq va mukofotlari namoyish etiladi.

Muzey devorida shoirning ijod namunalari yillar kesimida aks ettirilgan. Alohida stendda „Inson“ qasidasi va unga bagʻishlangan fotosuratlar namoyishga qoʻyilgan. Shuningdek, shoir ijodxonasi, kiyimlar, musiqa asboblari ham ekspozitsiyadan oʻrin olgan. Muzeyda shaxmat burchagi tashkil qilingan.

Yana qarang

• Erkin Vohidov
• Erkin Vohidov uy-muzeyi

Manbalar

[[Turkum:Oʻzbekistondagi muzeylar

---

Qarshi – Kerki yoʻnalishidagi Talimarjon sardobasi haqida baʼzi mulohazalar

Yuzyilliklar osha insoniyat oʻzi uchun suv inshootlarni qurib kelganligi tarixdan bizga malum. Bunga asosiy sabab ular doimo suvga boʻlgan ehtiyojdir. Jamiyki axeologik, arxetektura va boshqa madaniy meros obyektlarining suv yaqinlarida joylashganligi ham buni tasdiqlaydi. Bulardan tashqari shunday obyektlar borki, ichimlik suviga boʻlgan ehtiyojlarni qondirish uchun maxsus yaratilgan. Bu obidalarga sardobalar kiradi. Ular keng sahrolardan oʻtgan yoʻl yoqalarida va uzoq masofalar oraligʻida bunyod etilgan.

Sardoba soʻzi tarixiy hujjatlar va adabiyotlarda „yer osti salqinlik qozoni“ maʼnosida keltirilgan boʻlib, koʻpincha „grotto“, „muz uyi“, „yertoʻla“, „quduqxona“ maʼnosini ham anglatadi1. Boshqa bir manbada sardoba soʻzi „suv ustidagi tom“ tushunchasini beradi2. Odatda sardobalar karvonsaroylar va rabotlarga olib boradigan yoʻl boʻylarida qurilgan. Bir-biridan bir kunlik masofada (25 – 30 km) joylashgan bu sardobalar 20-yuzyillikning 30-yillarida M. Y. Masson, tomonidan tadqiq etilgan. Karvon savdosi rivojlanishi natijasida yarim yerosti suv havzalari-sardobalarga ehtiyoj ortib borgan3.

Talimarjon etimologiyasi Talimarjon Qarshi vohasining Amudaryodan Kerki kechuvida, Turkmaniston bilan chegara hududida joylashgan. Geografik jihatdan Talimarjon pasttekisligi – Sandiqli qum tepaliklari deganda, Nishon yoʻl patrul xizmati postidan boshlanib, qoʻshni Turkmanistonning Tallimarjon xoʻjaligigacha boʻlgan hududlarni qamrab olgan bepoyon (katta) sahro tushunilgan.

Shu oʻrinda Talimarjon etimologiyasiga ham toʻxtalsak. Talimarjon – tal (arabcha) – tepalik, doʻnglik, pastlik togʻ, tuproq va qum uyumi kabi maʼnolarni anglatadi. Turonda, shu jumladan, tall atamasi bilan tol daraxti nomi chalkashib ketgan4. Talimarjon soʻzining oʻzagidagi tal – tepalik, marjon – munchoqlar shodasi. Bunday kelib chiqib, Talimarjon „marjon tepalik“, „tepaliklar shodasi“ degan xulosaga kelish mumkin. Shu bilan birga Talimarjon soʻzining kelib chiqishi haqida bir qancha rivoyatlar ham mavjud. Bir rivoyatga koʻra, „Talimarjon“ soʻzi, „toli marjon“, yaʼni majnuntollar shodasi deyiladi. Tarixda bu yerlarda suv boʻlmagan. Bir paytlar Buxorodan Eron, Turkiyaga boradigan karvon yoʻli shu yerdan oʻtgan. Talimarjon yerdan Qarshigacha shu sahro ichida ot, tuya bilan 2 kunlik yoʻl, Amudaryogacha ham shuncha masofa. Shuning uchun Talimarjon quyiroqda, yaʼni Amudaryo tomonda qor-yomgʻir, doʻl-jala suvlarini bir joyga toʻplab sardoba qurganlar. Sardoba atrofiga kimdir qator qilib majnuntol qalamchalarini ekkan boʻlib, u uzoqdan yam-yashil marjon shodasiga oʻxshab koʻringan. Shuning uchun karvon qatnashchilari orasida bu yer: -"majnuntollar shodasi" yoki „tolli marjon“- deb atalib ketgan deyishadi5.

Qadimiy sardobalarni qurilish tarixi 9 – 10-yuzyilliklarga borib taqaladi. Tarixiy maʼlumotlarga qaraganda, Movarounnahrda 44 ta sardoba mavjud boʻlib, ulardan 29 ta Qarshi choʻlida, 3 ta Mirzachoʻlda, 1 ta Karmana yaqinidagi Choʻli Malikda tashkil qilingan. M. Y. Masson ham 7 ta sardoba haqida muhim maʼlumotlarni keltirib oʻtgan6. Samarqanddan boshlanib to Amudaryo kechuvlariga qarab boruvchi yoʻllar tizimida Janubiy Sugʻd, (Qashqadaryo viloyati) hududi orqali oʻtgan. Janubiy Sugʻd asosiy suv manbai Qashqadaryo havzasidagi Kesh, Nakshipa (Yerqoʻrgʻon), Naxshab kabi yirik shaharlar vohaning ichki va tashqi iqtisodiy aloqalarida muhim oʻrin tutgan7. Samarqanddan quyi Qashqadaryo vohasi orqali Amudaryoning oʻrta oqimidagi kechuvlarga olib chiquvchi yoʻllar Sugʻdning mintaqaviy ahamiyatga ega karvon yoʻllaridan biri boʻlgan8.

Soʻngi oʻrta yuzyilliklarda Qarshidan Amudaryo kechuvlari – Kerki va Kelifga ketuvchi yoʻllardan samarali foydalanilganligi bois, bu yoʻllarning iqtisodiy va harbiy-strategik ahamiyatini yaxshi anglagan Abdullaxon II (1583 – 1598) Qarshi va Amudaryo oraligʻidagi choʻlda koʻplab sardobalar qurdirgan. Ular Qarshi – Kerki va Qarshi – Kelif savdo yoʻlining yoʻnalishini aniqlashtirishda katta oʻrin tutgan.

Qarshi sardobasi Qarshi-Kerki yoʻnalishidagi dastlabki sardoba Qarshi shahrining Registon maydonida joylashgan. Sardoba gumbazining tashqi diametri 14 m, balandligi esa 7 m.ni tashkil etadi3. Qarshi sardobasi shahar aholisini toza ichimlik suvi bilan yil boʻyi taʼminlagan. Bu sardobaning yana bir xususiyati shundaki, u yomgʻir va qor suvlaridan emas, Fayzaobod arigʻining suvidan toʻldirilgan6.

Eski Nishon Qarshi – Kerki yoʻnalishdagi yirik bekat Eski Nishon hududidagi rabot va sardobadan iborat boʻlgan. Eski Nishonda Abdullaxon II tomonidan sardoba va rabot qurilgan boʻlib, vengeriyalik sayyoh A. Vamberi 19-yuzyillikning 60-yillarida bu yerdan oʻtganda, tunning yarimini sardoba xarobalarida orasida oʻtkazganini va ular Abdullaxon davridan bera mavjudligini taʼkidlab oʻtgan9. Professor Oʻ. Mavlonovning maʼlumotlariga koʻra, 20–yuzyillikning 60-yillarida sardoba butunlay buzib tashlangan, uning xarobalari Eski Nishon qishlogʻidan 3-4 km janubi-sharqda joylashgan8.

Sangir Suvloq Bu yoʻnalishdagi keyingi manzil, Talimarjon sardobasidir. Biz bu haqda keyinroq toʻxtalib oʻtamiz. Qarshi – Kerki yoʻnalishidagi eng yirik inshoot boʻlgan Sangir Suvloq sardobasi boʻlib, Turkmanistoning Lebap viloyati Tallimarjon xoʻjaligida10, Talimarjon sardobasidan taxminan 25-26 km janubi-gʻarbda, joylashgan. Bu sardobani oʻz koʻzi bilan koʻrgan A.Vamberi quyidagilarni aytib oʻtadi: „Tushdan ancha oldin Sangir Suvloq sardobasiga yetib keldik“. Shuningdek, suvni topishga shubha qilgani va keyin suvni topib, eshaklarga zaxira suv yuklaganlarini aytib oʻtadi. "Sardobaning gumbazi baland, yoshi ikki yuz yildan ortiq boʻlishiga qaramay mutlaqo buzilmagan holda saqlanib qolgan sardoba bahor oyida tepasiga qadar toʻldiriladi. Hozirda uning chuqurligi bor-yoʻgʻi 3 futni tashkil qiladi. Uning atrofida oʻzbeklarning qoʻngʻirot va nayman urugʻlariga tegishli 200 ga yaqin oʻtovlari joy olgan. Sardobaning eni 12 m, chuqurligi esa 5,5 m tashkil qilgan. Sangir Suvloq sardobasida Qarshidan keluvchi yoʻl ikkiga ajraladi va biri Kerkiga, ikkinchisi Kelif kechuviga olib borgan3.

Talimarjon sardobasi Talimarjon suv omborining shimoli-sharqiy qismida joylashgan Talimarjon sardobasi, suv omborning suv sathi pasayganda kuzatish mumkin. Boshqa paytlarda esa suv ostiga koʻmilib qoladi. Sardoba ayrim sabablarga koʻra haligachacha toʻliq oʻrganilmagan. Ammo arxeolog M. Y. Masson Talimarjon sardobasiga oid maʼlumotlar adabiyotlarda uchramasligi shuningdek, sardoba suvi tez-tez qurib qolishi haqida qisqacha toʻxtalib oʻtgan3. Hozirgi Talimarjon shaharchasidan taxminan 10-12 km shimoli-sharqda, Talimarjon suv omborning havzasida oʻrta yuzyilliklar davri sardobasining gumbazi vayron qilingan, poydevori saqlangan yodgorlik mavjud ekanligi maʼlum boʻldi. Ushbu sardoba yarim vayrona holda atrofida oʻrta yuzyilliklarga doir pishiq gʻisht boʻlaklari, aniq yer yuzasida koʻrinib turibdi. Bu esa aniqlangan sardoba atrofida oʻziga xos relef koʻrinishiga ega boʻlgan. Har bir sochilib yotgan gʻishtlar alohida kichik doʻngliklarni hosil qilgan. Bularning hammasi yarim xaroba holatida saqlanib qolgan. Sardoba esa bu qoldiqlardan nisbatan pastlikda, chuqur nuqtada joylashgan. Sardoba va uning atrofida saqlangan arxeologik qoldiqlar (gʻishtlar) orasida oʻrta yuzyilliklarga oid sopollar ham uchraydi.

Tarhi Sardoba gumbazining hovuzga tutashgan qismi bir tekisda boʻlib, Sardobaning hovuz qismi yaxshi saqlangan, ichida loyqa suv hosil qilgan qurigan loyqa saqlangan. Hovuzning ichki diametri 12 m, tashqi diametri 15 m, devorning qalinligi diametr boʻylab 1,1 m dan 1,4 metrgacha tashkil etadi. Hovuzning saqlangan chuqurligi 2,35-2,55 metrni tashkil etadi. Sardoba 24x24x5-6 sm, 25x25x5-6 sm oʻlchamdagi pishiq gʻishtdan qurilgan.

Sardoba atrofida saqlangan boshqa arxeologik qoldiqlar ham koʻzga tashlanadi. Bular yuqorida taʼkidlaganimizdek bir-biriga yaqin oʻrta yuzyilliklar davri pishiq gʻishtlarining sochilib yotgan kichik doʻngliklaridan iborat qoldiqlar. Bu kichik doʻngliklar sardoba atrofida joylashgan. Topilmalar asosiy qismini suv idishlarining tutqichlari, tag va boʻgʻiz qismlari yoki uning qorin qismi boʻlaklari, bundan tashqari sirlangan, sirlanmagan sopol boʻlaklari va gulxanda kuygan sopol buyumlarning siniqlari ham uchraydi. Kuygan sopollarni qozon parchalari deb taxmin qilish mumkin. Shuningdek, oʻrta yuzyilliklarga oid shisha idishlarining boʻlaklari ham topildi. Suv idishlarining tutqichlari turli xil oʻlchamda, loyi pishirilgan qizgʻish pishiq loydan tayyorlangan. Koʻrinishidan xumdonda pishirilgan. Suv idishlarining qorin qismi boʻlaklari ham turli xil qalinliklardan iborat. Keyingi topilmalar sirasiga xoʻjalik va oshxona buyumlari kiradi. Bular turli xil oshxona idishlarining qoldiqlari boʻlib, ularning sirtiga taroqsimon naqshlar bilan birga bosma uslub bilan oʻsimliksimon naqsh tushirilgan. Ularning sirtiga och sariq angob berilgan. Ularning ichida koʻproq bosma uslubda naqsh berilgan nozik sopol boʻlaklari koʻp uchraydi. Bir holatda kichkina idishning lab qismiga toʻlqinsimon shaklda naqsh berilgan. Shuningdek topilmalar ichida sirlangan sopollar boʻlaklari ham oʻrganildi. Bular asosan sopol idishlarining devor boʻlaklari boʻlib, dagʻal sirlangan boʻlib, toʻq yashil, toʻq koʻk va koʻk ranglardan tashkil topgan. Bir holatda sopol boʻlagining ikki tomoni ham yorqin oq sir berilgan sopol boʻlagini ham uchratdik. Yana bir sopol boʻlagining tashqi tomoni yashil rangda sirlangan, ichkari qismida esa toʻq sariq rang berilgan. Qoramtir rangli toshdan yasalgan idishning lab qismi ham uchraydi. Uning lab va qorin qismi tutashgan qismida maxsus qilingan tishik chiqarilgan. Boshqa topilmalar ichida chaqmoqtoshning boʻlagi ham uchraydi. Chaqmoqtosh ikki tomoni maxsus ishlov berilgan. Topilmalarning tasnifi 12 va 14 – 15-yuzyilliklarga oid. Topilmalar sardoba joylashgan hudud atrofidan koʻtarma material sifatida olindi. Bosma naqshlar tushirilgan sopollar XII yuzyillikga oid, bu esa Talimarjon sardobasining shu davrga oidligini dalili sifatida keltirishimiz mumkin. „Google map“ dan olingan kosmik suratlar tahlil qilinganda qadimda sardobani suv bilan taminlab turgan kanal yoki ariqning uzanini ham koʻrish mumkin. Talimarjon sardobasining qurilish tarhiga toʻxtalsak, sardobaga kirish qismi Raboti Malik sardobasiga oʻxshash. Sardobaning atrofida uchraydigan alohida turgan kichkina doʻngliklar, ustida turgan sochilib yotgan gʻisht boʻlaklari karvonsaroy va boshqa xizmat koʻrsatuvchi inshootlarning qoldiqlari deb taxmin qilish mumkin. Karvonsaroy 36x17x6-7 sm oʻlchamdagi pishiq gʻishtlardan qurilgan. Odatda sardobalar qurilgan joylarda karvonsaroylar ham qurilgan. Oʻzbekiston hududining tarixiy shaharlari va xususan bu oʻlka orqali oʻtgan Buyuk ipak yoʻlini karvonsaroylarsiz tasavvur qilish qiyin.

Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni koʻrsatadiki bizga maʼlum boʻlgan Talimarjon suv ombori havzasidagi arxeologik qoldiqlar muqaddam tadqiqotchilar tomonidan oʻrganilmagan. Bu yodgorlik oʻzining tadqiqotchisini kutib turibdi albatta. Sardoba Qarshi-Kerki savdo yoʻlidagi muhim ahamiyatga ega yodgorliklari sirasiga kiradi.

Adabiyotlar 1. Uralov A. S. K voprosu o tipologii sardobi // Obщestvennie nauki v Uzbekistane. № 11-12. 1996. S. 82 110 s.

2. Duxovniy V. A., Yup L. G. de Shutter. Voda v Tsentralnoy Azii. Proshloe, nastoyaщee i buduщee. Almati. Qazaq universitetі, 2018. 468 s.

3. M.Ye. Masson Problema izucheniya sistern-sardoba Tashkent. 1935. S 31-34.

4. Qorayev S. Toponimika Toshkent. 2006. 218 b.

5. Fayzullayev M., Primov U. Talimarjon afsonasi. Qarshi. 2019. 180 b.

6. Ravshanov P. Qarshi tarixi-T., 2006. 508 b.

7. Suleymanov R. X. Drevniy Naxshab Problemq sivilizatsii uzbekistana VII v. Do n.e. – VII v. n. e. Samarkand – Tashkent 2000. S 74-75.

8. Mavlonov Oʻ.M. Markaziy Osiyoning kadimgi yoʻllari: shakllanishi va rivojlanish bosqichlari. Monografiya. -T.: Akademiya, 2008. 193-bet.

9. Vamberi A. Puteshestvie po Sredney Azii. – SPb., 1865. s. 107.

10. Türkmenistanyň Medeniýet ministrligi https://medeniyet.gov.tm/tk/sigle-news/931

---

Vellington (Yangi Janubiy Uels)

Vellington Avstraliyaning Yangi Janubiy Uels shtatining Markaziy gʻarbiy nishablar mintaqasidagi shaharcha, Wambuul Macquarie va Bell daryolari tutashgan joyida joylashgan. U Dubbo mintaqaviy kengashining mahalliy hokimiyat hududida joylashgan. Shahar Sidneydan 362 kilometr (225 milya) shimoli-gʻarbda Mitchell shossesi va Asosiy gʻarbiy temir yoʻlda va Markaziy gʻarbiy nishablar mintaqasining asosiy markazi boʻlgan Dubbodan 50 km janubi-sharqda joylashgan.

Vellington Moviy togʻlarning gʻarbiy qismidagi ikkinchi Yevropa aholi punkti boʻlib, birinchi marta 1823-yilda mahkumlar muassasasi sifatida tashkil etilgan.

Tarixi

Aborigen tarixi

Hozirda Vellington deb ataladigan hudud Wiradjuri qabilasining anʼanaviy yerlarida joylashgan[3]

„Wambuul“ (Macquarie daryosi) qarindoshlik va umumiy til bilan birlashgan bu keng tarqalgan aborigenlar guruhi uchun muhim oziq-ovqat manbai edi. Wiradjuri xalqi tomonidan Yevropa bilan aloqa qilishdan oldin Vellington hududidagi ishgʻolning omon qolgan dalillari orasida arxeologik konlari boʻlgan qoya boshpanalari, oʻyilgan daraxt, chandiqli daraxtlar, ochiq lager joylari, silliqlash joylari va bora (tantanali) maydonchalari kiradi.[4]

Shaharda hanuzgacha kuchli aborigenlar nufusi mavjud, bu asosan u yerda tashkil etilgan dastlabki missionerlik aholi punktlari, Vellington Common va 1910-yildan boshlab Nanima aborigen qoʻriqxonasi kabi boshqa aborigen lagerlari tufaylidir. Bularning barchasi mahalliy aholini ushbu shaharda istiqomat qilishini saqlab qolgan.

2007-yilda bir guruh Wiradjuri aholisi Vellington Common deb nomlanuvchi, koʻplab wiradjurilar istiqomat qilgan hudud boʻyicha „Native Title“ daʼvosida gʻolib chiqdi va bu yer oʻzining anʼanaviy egalariga qaytarildi.[5]

---

---

Imom ota

Imom ota – Oʻzbekiston Respublikasining Andijon viloyatiga qarashli qishloq. Xoʻjaobod tumani tarkibiga kiradi. 2022-yil holatiga koʻra, aholisi 677 nafar.

Qishloq Xoʻjaoboddan 18,3 km, Andijon shahridan 56,4 km masofada joylashgan.

Imom ota togʻlari.

Qishloq Qirtoshtogʻning togʻlari va tepaliklari bilan oʻralgan. Qishloq boʻylab manbalari Chilustun tizmasi etaklaridan boshlanuvchi kichik daryo oqadi. Qishloqdagi havo shaffof, uning inson organizmiga terapevtik taʼsiri isbotlangan, bronxlar va oʻpkalarni tozalovchi xususiyatga ega.

Imom otaga Andijonning qolgan hududi bilan bogʻlaydigan tor yoʻlak orqali kelinadi. Dara markazida „Orzu gʻoriga“ eltuvchi zinapoyalar bor. Qishloqda kemping uchun bir nechta bekatlar va 5 ta togʻ yoʻnalishi – „Savlati-Viqor“, „Atrofi olam“, „Ilon yoʻli“, „Xon yoʻli“, „Egar togʻi“ mavjud. Shuningdek, qishloqda Imom ota ziyoratgohi, Jome masjidi meʼmoriy yodgorligi, Shahrixonsoy eski choyxonasi Manak ota ziyoratgohi bor.

2022-yilgi ichki turizm xizmatlarini diversifikatsiya qilish dasturiga muvofiq, Imom ota qishlogʻi turistik qishloqqa aylantirilishi belgilangan.

2022—2023-yillar kuz-qish mavsumida olis qishloq sifatida Imom otaga 24,8 tonna suyultirilgan gaz, 700 kg un, 1 300 kg oʻsimlik yogʻi, 3 800 kg sabzavot zaxiralari yaratish koʻzda tutilgan.

2024-yil Imom ota qishlogʻida toʻsiqsiz turizm infratuzilmalari rivojlantirish uchun mahalliy budjet mablagʻlari hisobidan 6 million soʻm mablagʻ ajratildi.

Imom ota ziyoratgohi

Asosiy sahifa: Imom ota ziyoratgohi

Imom ota ziyoratgohi 18-asrda qurilgan va 19-asr oxirida qayta tiklangan. 1982-yilda qadimiy meʼmorlik yodgorligi sifatida davlat muhofazasiga olingan. Ziyoratgohda Imom Muhammad Hanafiy maqbarasi joylashgan.

Boshqa maʼlumotlar

Qishloq hududida Sharqiy harbiy okrugga qarashli Andijon garnizonining „Imom ota“ dala-oʻquv maydoni joylashgan. 2015-yilgi Vazirlar Mahkamasi qaroriga muvofiq, poligon va uning atrofidagi hudud sayyohlar uchun borish taqiqlangan hududlar toifasiga kiritilgan.

2023-yil A373 avtomobil yoʻlining Kampirrovot, Bibi seshanba va Imom ota ziyoratgohlariga boradigan 10 km qismini taʼmirlash uchun 6 mlrd soʻm pul, 4K96 ichki yoʻlining 0,6 km qismini taʼmirlash uchun 400 million soʻm ajratildi.

Madaniy hayot

2021-yil yanvar oyi holatiga koʻra, Imom otada 12 kishi ishlaydigan qishloq vrachlik punkti bor.

Xoʻjaobod tumanidagi 12-maktab Imom otada joylashgan. Maktabda 542 nafar oʻquvchi taʼlim oladi.

Manbalar

[[Turkum:Andijon viloyati qishloqlari [[Turkum:Xoʻjaobod tumani aholi punktlari

---

O'tkir Roziqov

Oʻtkir Abdulloyevich Roziqov
Tavalludi	20-may 1970-yil (1970-05-20) Buxoro tumani, Buxoro viloyati, OʻzSSR
Fuqaroligi	SSSR Oʻzbekiston
Millati	oʻzbek
Sohasi	matematika
Ish joylari	Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Matematika instituti
Taʼlimi	Samarqand davlat universiteti
Mashhur ishlari	statistik mexanika va voyaga yetgan populyatsiyalar evolyutsion algebralarida Gibbs holatlari nazariyasi
Mukofotlari

Oʻtkir Abdulloyevich Roziqov (1970-yil 20-may, Buxoro tumani) – matematik olim, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi akademigi (2023), fizika-matematika fanlari doktori (2001), professor. Butunjahon fanlar akademiyasi aʼzosi (2018). Samarqand davlat universitetini tugatgan (1993). V. I. Romanovskiy nomidagi Matematika instituti ilm-fan boʻyicha direktor oʻrinbosari. Asosiy ilmiy ishlari Matematik analiz, algebra va ehtimollar nazariyasining zamonaviy usullari bilan fizik va biologik sistemalarning termodinamikasi va dinamikasi nazariyalarini tabiiy fanlarda qoʻllashga oid.

Tarjimai holi

Oʻtkir Roziqov 1970-yil Buxoro viloyati Buxoro tumanida tugʻilgan. 1993-yil Samarqand davlat universiteti matematik tahlil fakultetini tamomlagan. 1995-yilda nomzodlik dissertatsiyasini (PhD) yoqlagan. Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi V. I. Romanovskiy nomidagi Matematika institutida avval aspiranturani soʻngra doktoranturani bitirgan. 2001-yilda fizika-matematika fanlari doktori unvonini olgan. Professor Oʻtkir Roziqov institutda 2001-yildan buyon yetakchi ilmiy xodim lavozimida ishlab kelmoqda.

Ilmiy ishlari

Oʻtkir Roziqov termodinamikani matematik biologiyaga kiritish maqsadida statistik mexanika va voyaga yetgan populyatsiyalar evolyutsion algebralarida Gibbs holatlari nazariyasiga katta hissa qoʻshgan. R-adik dinamik tizimlar va r-adik taqsimlashlarni oʻrganish gʻoyasini ilgari surgan.

Oʻ.Roziqovning chop etgan ilmiy ishlari soni 250 dan koʻp (jumladan, chet elning nufuzli jurnallarida 145 ta). Shuningdek, Roziqovning 4 ta kitobi hozirgi kunda dunyoning 200 dan ortiq universitetlari kutubxonalaridan oʻrin olgan. Olingan natijalari xalqaro miqyosda yuqori baholangani bois Oʻ.Roziqov 20 dan ortiq yetakchi xalqaro universitet va ilmiy markazlar bilan hamkorlik aloqalarini yoʻlga qoʻygan.

Oʻ.Roziqov ilmiy rahbarligida 8 ta fan nomzodi va 1 ta fan doktori dissertatsiyalari himoya qilingan, bugungi kunda shogirdlari orasidan 3 tasi PhD va 2 tasi fan doktori ilmiy darajalarini olishga tayyorlanmoqda.

Google Scholar maʼlumotiga koʻra Oʻ.Roziqovning ishlariga 3071 ta iqtiboslik qilingan va h-index =30.

Maqolalari

Chet eldagi birinchi maqolasi 1997-yilda chiqqan. 1997—2020-yillarda 135 ta maqolasi chet el jurnallarida chop etilgan.

• Rozikov U. A. Tree-hierarchy of DNA and distribution of Holliday junctions. Jour. Math. Biology, 2017. V.75, No.6, p.1715-1733
• Rozikov U.A. Gibbs measures in biology and physics: The Potts model. World Sci. Publ. Singapore. 2022, 368 pp.
• Rozikov U.A. Population dynamics: algebraic and probabilistic approach. World Sci. Publ. Singapore. 2020, 460 pp.
• Rozikov U.A. An introduction to mathematical billiards. World Sci. Publ. Singapore. 2019, 224 pp.
• Ibragimov Z., Levenberg N., Rozikov U., Sadullaev A. (Eds). Algebra, Complex Analysis, and Pluripotential Theory. Springer Proceedings in Mathematics and Statistics. 2018, V. 264, Springer Nature Switzerland.
• Rozikov U.A. Gibbs measures on Cayley trees. World Sci. Publ. Singapore. 2013, 404 pp.

Mukofotlari va unvonlari

Niderlandiyaning Elsevier nashriyoti hamda Stanford universiteti tomonidan dunyoning 2% TOP olimlari roʻyxatidan oʻrin olgan.

• Yosh olimlar uchun TWAS mukofoti
• „Oʻzbekiston belgisi“ medali
• „Ajoyib oʻqituvchi“ mukofoti
• Oʻzbekiston Respublikasi Xalq taʼlimi aʼlochisi nishoni (2003)
• Oʻzbekiston Respublikasining 1-darajali Davlat mukofoti (2017) („Noassotsiativ algebralar, differensiallash va nochiziqli dinamik sistemalar nazariyalarini rivojlantirish“ fundamental tadqiqoti uchun, Shavkat Ayupov, Karimbergen Kudaybergenov, Bahrom Omirovlar bilan birgalikda)
• „Springer Nature Top Author“ xalqaro mukofoti (2017)
• Yaponiyaning Toshkentdagi elchixonasi mukofoti (1995)
• Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi va Butunjahon fanlar akademiyasi (TWAS) muassisligidagi yosh olimlar uchun xalqaro mukofoti (1995, 2000, 2001, 2009-yillar)
• IHT Ilmiy va texnikaviy hamkorlik qoʻmitasining (ITHQ) matematika sohasida eng yaxshi ilmiy maqola (2019)

Fikrlari

2020-yil Kun.uz nashri bilan suhbatda professor Oʻtkir Roziqov tadqiqotchilarning ijod erkinligi chegaralgani, ilmiy-tadqiqotlar va oliy taʼlim tizimidagi ortiqcha byurokratiya hamda olimlar uchun yetarli maosh berilmay kelinganini tanqid qildi.

Havolalar

• Google Scholarda
• Scopusda
• Butunjahon Fanlar akademiyasi saytida
• Sciencewebda

[[Turkum:Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi akademiklari [[Turkum:Butunjahon fanlar akademiyasi akademiklari [[Turkum:Oʻzbekiston matematiklari [[Turkum:Samarqand davlat universiteti bitiruvchilari

---

Qahramon Davronov

Qahramon Davronovich Davronov
Tavalludi	3-mart 1946-yil (1946-03-03) Chiroqchi tumani, Qashqadaryo viloyati, OʻzSSR
Fuqaroligi	SSSR Oʻzbekiston
Millati	oʻzbek
Sohasi	Biologiya
Ish joylari	Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Mikrobiologiya instituti
Taʼlimi	Toshkent farmatsevtika instituti

Qahramon Davronovich Davronov (1946-yil 3-martda Chiroqchi tumanida tugʻilgan) – biolog olim, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi akademigi (2023), biologiya fanlari doktori (1984), professor. Toshkent farmatsevtika institutini tugatgan (1967). OʻzFA Mikrobiologiya instituti direktori (????). Asosiy ilmiy ishlari Mikrobiologik biotexnologiyaga oid.

Tarjimai holi

Qahramon Davronov 1946-yil 3-martda Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumanida tugʻilgan. 1962—1967-yillarda Toshkent farmatsevtika institutida tahsil olgan. 1967—1972-yillarda Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Oʻsimlik moddalari kimyosi institutida katta laborant, amaliyot tadqiqotchisi, aspirant sifatida faoliyat yuritgan. 1972-yil Oʻsimlik moddalari kimyosi institutida Biokimyo, tabiiy va fiziologik faol moddalar kimyosi ixtisosligi (02.00.10) boʻyicha nomzodlik dissertatsiyasini, 1984-yil Biokimyo ixtisosligi boʻyicha (02.00.10) doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.

Ilmiy ishlari

• Nomzodlik dissertatsiyasi mavzusi: Gʻoʻza chigiti malatdegidrogenazasi
• Doktorlik dissertatsiyasi mavzusi: Rhizopus microsporus va Oospora lactis zamburugʻlari lipazalari: biokimyoviy jihatlari

Kitoblari

1. Davronov Q. D. Mikroblar dunyosi (monografiya) Toshkent: Lesson press. 2023-yil
2. К. Давранов. Вирусология. Учебное пособие. Ташкент: Lesson press, 2023, 228 bet .
3. Q. D. Davranov, B. S. Alikulov. BIOTEXNOLOGIYA. Darslik, UOʻK: KBK: D34., Toshkent, 2022. „Lesson press“ nashriyoti, – 452 b.
4. К.Давранов, П.Мирхамидова, Д.Туйчиева, В.Файзиев. Клеточная и генная инженерия. Учебное пособие к практическим занятиям - Т.: Издательство «Bookmany print», 2022. - 158 c. ISBN 978-9943-8268-5-4.
5. В.В.Шурыгин, К.Д.Давранов. Экология Микроорганизмов. Монография – T.: Издательство «Ilm-Ziyo-Zakovat», 2022. – C.260. ISBN 978-9943-55-231-9.
6. Санакулов К., Мирзаев Т., Давранов К. Теоретические и практические основы выщелачивания благородных металлов. Монография, Т.: «Фонд НГМК» 2021. – 496 с.
7. К.Давранов, П.Мирхамидова, Д.Туйчиева, Ш. Саитжанов. Педагогические технологии в преподавании клеточной и генной инженерии. Учебное пособие, Ташкент-2021.
8. Q. Davranov, B. S. Aliqulov. Nanobiotexnologiya. Darslik – Samarqand, SamDU nashriyoti, 2019. – 272 bet.
9. К.Д.Давранов, В.В.Шурыгин, Х.К.Рузимова. Экологическая биотехнология. Учебное пособие. – Т.: Издательство “Ilm Ziyo Zakovat”, 2018. - 236 c.
10. Davronov Q. D., Muratov Gʻ.A. Biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi. Darslik. – Toshkent: „Universitet“, 2017, 360 bet.
11. Davronov Q. D., Biotexnologiya: ilmiy, amaliy va uslubiy asoslari, „Patent Press“ 2008. 506 bet.