Vikipediya

Foydalanuvchi:Lillimor/Makka

< Foydalanuvchi:Lillimor
Mecca

مكة‎
City
Masjid al-Haram (Great Mosque of Mecca) and Kaaba
Fayl:Clock Tower Makkah from Marwa.jpg
The Clock Towers
Mount Arafat
Jabal al-Nour
Mina tent
Mamlakat [[Saudi Arabia]]
[[Province]] [[Mecca Province]]
[[Governorate]] [[Holy Capital Governorate]]
Hukumat
 • Mayor Saleh Al-Turki
Maydon 1,200 km2 (460 kv mi)
Markazi balandligi 277 m
Aholisi
 (2022 census)
 2,385,509
Zichligi auto kishi/km2
Vaqt mintaqasi UTC+3
Telefon kodi +966-12
Turkum maqolalarning bir qismi
Islom
Eʼtiqodlar
Amaliyotlar
Tarix
Madaniyat va jamiyat
Aloqador mavzular

Makka ( /ˈmɛkə/ ; rasmiy nomi Makka al-Mukarrama, odatda Makkaga qisqartiriladi ) — Saudiya Arabistoni gʻarbidagi Hijoz mintaqasidagi Makka viloyatining poytaxti va eng muqaddas Islomiy shahar[1]. U 70 km (43 mi) Qizil dengizdagi Jiddadan ichki tomonda, tor vodiyda 277 m (909 ft) dengiz sathidan yuqorida joylashgan. Uning oxirgi qayd etilgan aholisi 2022-yilda 2,385,509 kishini tashkil qilgan. Uning poytaxt aholisi 2022-yilda 2,4 million kishini tashkil etdi, Saudiya Arabistonida Riyod va Jiddadan keyin uchinchi eng ko'p aholiga ega shahar hisoblanadi. Aholining qariyb 44,5 foizi Saudiya Arabistoni fuqarolari va 55,5 foizga yaqini boshqa musulmon davlatlaridan kelgan xorijliklardir[2]. Har yili Dhūl-Ḥijjah ikkinchi Zul- hijja oyida nishonlanadigan Ḥajj ziyoratida ziyoratchilar soni uch baravar ko'payadi. 2023-yilda 10,8 milliondan ortiq xalqaro ziyoratchilar bilan Makka dunyodagi eng ko'p tashrif buyuriladigan o'nta shahardan biriga aylandi[3].

Makka odatda “ islomning boshi va beshigi” hisoblanadi[4][5]. Makka islomda islom payg'ambari Muhammadning tug'ilgan joyi sifatida hurmat qilinadi. Shahar tashqarisida joylashgan Jabal al-Nur ("Nur tog'i") tepasidagi Hiro g'orida musulmonlar uchun Qur'on birinchi marta Muhammadga nozil qilingan[6]. Ḥajj uchun Makkani ziyorat qilish barcha qodir musulmonlarga farzdir. Masjid al-Haram nomi bilan tanilgan Makkaning Buyuk masjidida Ibrohim va Ismoil tomonidan qurilgan Ka'ba joylashgan. Bu islomning eng muqaddas joyi va butun dunyodagi barcha musulmonlar uchun ibodat yo'nalishidir ( qibla )[7].

Mintaqadagi va uning atrofidagi musulmon hukmdorlar uzoq vaqtdan beri shaharni egallashga va uni o'z nazorati ostida ushlab turishga harakat qilishdi va shu sababli, Hijoz mintaqasining aksariyat qismi kabi, shaharda ham bir necha rejim o'zgarishlari kuzatildi. Shahar oxirgi marta 1925-yilda Ibn Saud va uning ittifoqchilari tomonidan Saudiyalar tomonidan bosib olingan. O'shandan beri Makkada o'lchamlari va infratuzilmasi bo'yicha ulkan kengayish kuzatildi, Ulug' masjid tepasida joylashgan Abraj Al-Bait kabi yangi, zamonaviy binolar, dunyodagi eng baland binolar ichida to'rtinchi va maydoni bo'yicha uchinchi o'rinni egalladi. Saudiya hukumati shuningdek, Ajyad qal'asi kabi bir qancha tarixiy inshootlar va arxeologik joylarni[8] vayron qildi[9][10]. Biroq, ko'plab buzilishlar rasmiy ravishda Makkadagi Masjid al-Harom va Madinadagi Payg'ambar masjidi va ularning yordamchi xizmat ko'rsatish ob'ektlarini haj ( haj ) ziyoratini ado etayotgan musulmonlar sonining tobora ortib borayotgan sababli davom ettirilayotgan kengaytirishning bir qismidir[11]. Musulmon bo'lmaganlarning shaharga kirishi qat'iyan man etilgan[12][13].

Saudiya Arabistoni hukumati ostida Makka Saudiya Arabistoni hukumati tomonidan tayinlangan hokim (arabchada Amin deb ataladi) boshchiligidagi mahalliy saylangan 14 a'zodan iborat shahar kengashi bo'lgan Makka mintaqaviy munitsipaliteti tomonidan boshqariladi. 2015-yilda shahar hokimi Osama bin Fadhel Al-Barr edi[14][15]. 2022-yil holatiga ko'ra, shahar hokimi — Solih Al-Turki[16] edi. Makka shahri va uning atrofidagi hududni tashkil etuvchi Makka amanah shahri Makka viloyatining poytaxti bo'lib, unga qo'shni Jidda va Toif shaharlari kiradi, Jiddaning Makkaga nisbatan aholi sonidan ancha katta. Shahzoda Xolid bin Faysal Al Saud 2007-yilning 16-mayidan buyon viloyat gubernatori[17] hisoblanadi.

Etimologiyasi

tahrir

Makka ko'p nomlar bilan atalgan. Ko'pgina arabcha so'zlar kabi, uning etimologiyasi noaniq[18]. Ko'pchilik Makkah sinonimli ekanligiga ishoniladi, aniqrog'i u yerda joylashgan vodiyning dastlabki nomi edi, musulmon olimlari esa odatda Ka'bani o'rab turgan va o'z ichiga olgan shaharning muqaddas hududiga murojaat qilish uchun foydalanadilar[19].

Bakkah

tahrir

Qur’oni karimning “Oli Imron” surasi (3) 96-oyatida shahar <span about="#mwt216" data-cx="[{&quot;adapted&quot;:true,&quot;partial&quot;:false,&quot;targetExists&quot;:true,&quot;mandatoryTargetParams&quot;:[&quot;1&quot;,&quot;2&quot;],&quot;optionalTargetParams&quot;:[&quot;3&quot;]}]" data-mw="{&quot;parts&quot;:[{&quot;template&quot;:{&quot;target&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;Transl&quot;,&quot;href&quot;:&quot;./Andoza:Transl&quot;},&quot;params&quot;:{&quot;1&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;ar&quot;},&quot;2&quot;:{&quot;wt&quot;:&quot;Bakkah&quot;}},&quot;i&quot;:0}}]}" data-ve-no-generated-contents="true" id="mwkg" title="Arabic-language romanization" typeof="mw:Transclusion"><i lang="ar-Latn">Bakkah</i></span> deb ataladi: “Albatta, odamlar uchun qurilgan birinchi uy (ibodat) Bakkadagi uydir”. Aytishlaricha, bu shaharning nomi Ibrohim ( islom an'analarida Ibrohim) davrida bo'lgan va Baca, Baka, Bakah, Bakka, Becca va Bekka deb ham tarjima qilingan[20][21][22]. Bu qadimgi dunyo shaharining nomi edi[23].

Makka, Makka al Mukarrama va Mecca

tahrir

Makka Saudiya hukumati tomonidan qo'llaniladigan rasmiy transliteratsiya bo'lib, arabcha talaffuzga yaqinroqdir[24][25]. Hukumat Makkani rasmiy imlo sifatida 1980-yillarda qabul qilgan, biroq u butun dunyoda qoʻllanilmagan[24]. Toʻliq rasmiy nomi Makka al-Mukarrama (arabcha: مكة المكرمة)[24]. Makka Qur'onda Fath surasi (48), 24-oyatda shaharga ishora qilish uchun ishlatiladi[18][26].

Klavdiy Ptolemey Felix Arabistoni tomonidan tilga olingan yana bir qadimiy shahar nomi Macoraba ham Makka ekanligi da'vo qilingan[27]. Ba'zi tadqiqotlar ushbu assotsiatsiyani shubha ostiga qo'ydi[28]. Ko'pgina etimologiyalar taklif qilingan: an'anaviy - bu qadimgi janubiy arabcha MKRB ildizidan olingan bo'lib, "ma'bad" degan ma'noni anglatadi[28].

Tarix

tahrir

Tarixdan oldingi davr

tahrir

2010-yilda Makka va uning atrofidagi hududlar Saadanius fotoalbom topilishi bilan primatlar evolyutsiyasi nuqtai nazaridan paleontologiyaning muhim joyiga aylandi. Saadanius qadimgi dunyo maymunlari va maymunlarining umumiy ajdodi bilan chambarchas bog'liq bo'lgan primat hisoblanadi. Saudiya Arabistonining g'arbiy qismidagi hozirgi Qizil dengiz yaqinida joylashgan qazilmalarning topilgan joyi 28 million yil ichida nam o'rmon hududi edi[29]. Tadqiqotda ishtirok etgan paleontologlar ushbu hududda qo'shimcha qazilmalarni topishga umid qilishmoqda[30].

Ilk tarix (milodiy 6-asrgacha)

tahrir

Makkaning dastlabki tarixi hali ham aniq dalillarning yetishmasligi bilan e'tiborlidir. Shahar G'arbiy Arabistonning o'rta qismidagi hinterlandda joylashgan bo'lib, unda siyrak matn yoki arxeologik manbalar mavjud[31]. Islom an'analari tomonidan taklif qilingan ming yillik tarixdan farqli o'laroq, islom paydo bo'lishidan oldingi qadimgi adabiyotlarda Makka haqida aniq ma'lumot yo'q[32].  Bu bilim yetishmasligi G'arbiy Arabistonning shimoliy va janubiy hududlari, xususan, Suriya-Falastin chegarasi va Yamandan farq qiladi, bu yerda tarixchilar turli xil manbalarga ega, masalan, ziyoratgohlarning qoldiqlari, yozuvlar, yunon-rum mualliflarining kuzatishlari, va cherkov tarixchilari tomonidan to'plangan ma'lumotlar. Makkani o'rab turgan Hijoz hududi olis, toshloq va yashash uchun qulay bo'lmagan tabiati bilan ajralib turardi. Qizil dengiz qirg'og'ida kirish mumkin bo'lgan portlar yo'q edi va mintaqadagi voha aholisi va badaviylar savodsiz edi[31].

Yunon tarixchisi Diodor Sikuly miloddan avvalgi 1-asrda Arabiston haqida oʻzining “Bibliotheca historica” asarida muqaddas ziyoratgoh haqida shunday yozadi: “Va u yerda maʼbad qurilgan boʻlib, u juda muqaddas va barcha arablar tomonidan nihoyatda hurmatga sazovordir”[33]. Bu Makkadagi Ka'baga ishora bo'lishi mumkinligi tahmin qilingan. Biroq, Diodor tasvirlagan geografik joylashuvi Arabistonning shimoli-g'arbiy qismida, Leuke Kome hududi atrofida, sobiq Nabatiy qirolligi va Arabistonning Rim viloyati Petraea hududida joylashgan[34][35].

Ptolemey Arabistondagi 50 ta shaharning nomini sanab o'tgan, ulardan biri Macoraba nomi bilan atalgan. 1646-yildan beri bu Makkaga ishora bo'lishi mumkinligi haqida taxminlar mavjud. Tarixiy jihatdan, Ptolemey tomonidan milodiy 2-asrda eslatib o'tilgan Macoraba haqiqatan ham Makka ekanligi haqida umumiy kelishuv mavjud edi, ammo yaqinda bu shubha ostiga olindi[36][37]. Bowersock nazariyasiga ko'ra, "Macoraba" Makka so'zi va undan keyin oromiycha rabb (buyuk) sifatdoshi keladi. Rim tarixchisi Ammianus Marcellinus ham G'arbiy Arabistonning ko'plab shaharlarini sanab o'tgan. Bowersockning so'zlariga ko'ra, u Makkani "Geapolis" yoki "Hierapolis" deb tilga olgan, ikkinchisi "muqaddas shahar" degan ma'noni anglatadi, ehtimol Ka'baning ma'badiga ishora qiladi[38]. Boshqa tomondan, revizionist islomshunoslik maktabidan Patricia Crone yozadi: "Achiq haqiqat shundaki, Macoraba nomi Makka nomi bilan hech qanday aloqasi yo'q [...] agar Ptolemey Makka haqida gapirsa, uni Moka deb ataydi"[39].

Tarixchi Patricia Crone Makka yirik tarixiy savdo posti bo‘lgan degan ma'lumotga shubha bilan qaradi[40][41]. Biroq, Glen W. Bowersock kabi boshqa olimlar bu fikrga qo'shilmaydilar va Makka yirik savdo posti bo'lganligini ta'kidlaydilar[42][43]. Keyinchalik Crone o'zining ba'zi nazariyalarini e'tiborsiz qoldirdi[44]. Uning ta'kidlashicha, Makka savdosi teri, ishlab chiqarilgan charm buyumlar, tiniq yog', Hijozi junlari va tuyalarga tayangan. Uning ta'kidlashicha, bu tovarlarning aksariyati Rim armiyasi uchun mo'ljallangan bo'lib, uning jihozlari uchun juda ko'p teri va teri mahsulotlari kerak bo'lgan.

Zamonaviy tarix

tahrir
 
Makka 1910-yil

Hoshimiylar qo'zg'oloni va keyinchalik Makka sharifligi tomonidan nazorat

Birinchi jahon urushida Usmonli imperiyasi ittifoqchilar bilan urushda edi. Gallipoli yurishida Istanbulga va Kut qamalida Bag'dodga qilingan hujumni muvaffaqiyatli qaytardi. Britaniya razvedka agenti TE Lourens Usmonlilar gubernatori Husayn bin Ali, Makka sharifi bilan til biriktirib, Usmonlilar imperiyasiga qarshi qo'zg'olon ko'tardi va bu 1916-yil Makka jangida uning qo'shinlari tomonidan bosib olingan birinchi shahar edi. Sharif qoʻzgʻoloni sharqiy frontdagi urushning burilish nuqtasi boʻldi. Husayn yangi davlat - Hijoz qirolligini e'lon qildi va o'zini davlatning Sharifi va Makkani poytaxti deb e'lon qildi. 1916-yil noyabr oyida Qohirada hajga qaytgan ziyoratchilar bilan aloqada bo'lgan xabarlarda aytilishicha, Usmonli turk hukumati ketishi bilan 1916-yilgi haj Usmonli hukumatining agentlari bo'lgan turklar tomonidan ilgari surilgan yirik tovlamachilik va pul talablaridan xoli bo'lgan[45].

1979-yil Katta masjidning bosib olinishi

1979-yil 20-noyabrda Juhayman al-Otaibi boshchiligidagi ikki yuzta qurolli dissident Saudiya qirollik oilasi sof Islomni vakili emasligini va Masjidul-Harom va Ka’ba masjid ul-Haromning qo‘lida bo‘lishi kerakligini da’vo qilib, Haram masjidni egallab oldi. Qo‘zg‘olonchilar o‘n minglab ziyoratchilarni garovga olib, masjidda to'siq o‘rnatgan. Qamal ikki hafta davom etdi va bir necha yuzlab insonlarning o'limiga olib keldi. Ziyoratgohga, ayniqsa Safo-Marva galereyasiga jiddiy zarar yetkazildi. Ko‘p millatli kuch nihoyat masjidni dissidentlardan qaytarib olishga muvaffaq bo‘ldi[46]. O'shandan beri Masjid bir necha bor kengaytirildi, bugungi kunda boshqa ko'plab kengaytirish ishlari amalga oshirildi.

Islomiy meros ob'ektlarini yo'q qilish

 
Makka, Jabal al-Nurdan ko'rinib turibdi. Skylineda Makka soat minorasi ko'rinadi.

Saudiya hukmronligi davrida 1985-yildan beri Makkadagi tarixiy binolarning qariyb 95 foizi, ko‘pi ming yildan ortiq eskirgani buzib tashlanganligi taxmin qilinmoqda[9]. Ma'lum qilinishicha, hozir Makkada Muhammad davridan qolgan 20 dan kam inshootlar qolgan. Vayron qilingan ba'zi muhim binolar orasida Muhammadning xotini Xadichaning uyi, Abu Bakrning uyi, Muhammadning tug'ilgan joyi va Usmonlilar davridagi Ajyad qal'asi kiradi[47]. Tarixiy binolarning vayron boʻlishiga sabab, Haj ziyoratchilari uchun mehmonxonalar, turar-joylar, avtoturargohlar va boshqa infratuzilma obʼyektlari qurilishi boʻlgan[48].

Ziyorat paytida sodir bo'lgan voqealar

Makkada haj ziyoratiga kelgan odamlarning ko'pligi sababli bir qancha voqealar sodir bo'lgan[49][50][51]. Masalan, 1990-yil 2-iyulda Makkaga ziyorat qilish fojia bilan yakunlandi, chunki gavjum piyodalar tunnelida ventilyatsiya tizimi ishlamay qolgan va 1426 kishi tiqilinchda bo‘g‘ilib yoki oyoq osti qilinib halok bo‘lgan. 2015-yil 24-sentabr kuni Minoda Jamarotda shaytonni toshbo‘ron qilish marosimi chog‘ida yuz bergan tiqilinchda 700 nafar ziyoratchi halok bo‘ldi[52].

2027-yilgi toʻliq quyosh tutilishi

Makkada 2027-yil 2-avgust, dushanba kuni 5 daqiqa 8 soniya davom etadigan toʻliq quyosh tutilishi sodir boʻladi[53].

Islomdagi ahamiyati

tahrir
 
Haj ziyoratchilarning Al-Haram masjidini ziyorat qilishlarini o'z ichiga oladi, lekin asosan Mino va Arafa tekisliklarida qarorgoh qurish va vaqt o'tkazish hisoblanadi.

Makka islomda muhim o'rin tutadi va dinning barcha sohalarida eng muqaddas shahar hisoblanadi. Shahar o'zining Haj va Umra ziyoratlarida o'ynagan roli hamda Muhammadning tug'ilgan joyi sifatidagi mavqeidan kelib chiqadi.

Masjid al-Harom

tahrir

Masjid ul-Harom haj va umraning eng muhim ikki marosimi, Ka’ba atrofida tavof qilish ( tavof ) va Safo va Marva ( sa’iy ) tog‘lari o‘rtasida sayr qilish joyidir. Masjid shuningdek, Zamzam qudug'ining joylashgan joyi hisoblanadi. Islom an'analariga ko'ra, masjiddagi namoz dunyodagi boshqa har qanday masjiddagi 100 000 namozga teng[54].

Ka'ba

tahrir

Islom ulamolari o'rtasida Ka'bani birinchi bo'lib kim qurdirganligi borasida ixtilof mavjud bo'lib, ba'zilar uni farishtalar tomonidan qurilgan, boshqalari esa Odam Ato tomonidan qurilgan deb hisoblashadi. Qanday bo'lmasin, u hozirgi holatiga kelgunga qadar bir necha marta qayta qurilgan. Ka'ba, shuningdek, barcha musulmonlar uchun umumiy namoz ( qibla ) yo'nalishidir. Musulmonlar tavof qiladigan Ka'bani o'rab turgan sirt Mataf deb nomlanadi.

Hajr-i Asvad (Qora tosh)

tahrir

Qora tosh olimlar tomonidan meteorit yoki shunga o'xshash, musulmonlar tomonidan ilohiy deb hisoblangan toshdir. U Ka’baning sharqiy burchagiga o‘rnatilgan bo‘lib, toshga tegib o‘pish sunnatdir. Tosh atrofidagi hudud odatda gavjum bo'lib, ziyoratchilar xavfsizligini ta'minlash uchun politsiyachilar tomonidan qo'riqlanadi. Islom an'analarida tosh jannatdan tushirilgan va Ka'bani qurish uchun ishlatilgan. Ilgari u oq tosh edi (sutdan oqroq edi). Insonning dunyoviy gunohlari tufayli u Yerga tushirilgandan keyin yillar davomida asta-sekin rangini qora rangga o'zgartirdi.

Maqom Ibrohim

tahrir
 
Maqom Ibrohim, Makka

Bu Ibrohim (alayhissalom) Ka’baning baland qismlarini qurish uchun ishlatgan toshdir. U o'rtacha hozirgi inson oyoqlaridan nisbatan kattaroq bo'lgan ikkita oyoq izini o'z ichiga oladi. Tosh Ka'ba yonidagi oltin olti burchakli xonada Mataf laganda joylashgan. Qopqoq ichidagi tosh kvadrat shaklida va 40 cm (16 in) o'lchamda uzunligi va kengligi bo'yicha va 20 cm (7.9 in) balandlikda[55]. U ilgari Ibrohim Maqsurati deb nomlangan bino bilan o'ralgan bo'lib, sitora bilan qoplangan edi (har yili almashtiriladigan bezakli, naqshli parda)[56]. Hozirgi vaqtda u oltin metall korpus ichiga joylashtirilgan. Yillar davomida tashqi korpus bir necha marta o'zgargan; tarixiy fotosuratlar uning yonida Banu Shayba darvozasining peshtoxi turganini ko'rsatadi[57].

Safo va Marva

tahrir

Musulmonlar Muhammadga vahiy qilingan Qur'onda Alloh Safo va Marva tog'larini O'zining ilohiyligining timsoli sifatida tasvirlaganiga ishonishadi. Ikki tog' orasidan yetti marta, ya'ni Safodan Marvagacha 4 marta va Marvadan 3 marta o'tib yurish umraning farz ustuni ( rukn ) hisoblanadi.

Haj va umra

tahrir

Katta ziyorat deb ham ataladigan Haj ziyorati butun dunyo bo'ylab millionlab musulmonlarni o'ziga jalb qiladi va Islomning o'n ikkinchi va oxirgi Zulhijja oyida bir hafta davomida bo'lib o'tadi. Unga kelgan ziyoratchilar Makka aholisini deyarli uch baravaridan ham oshadi. 2019-yilda Haj ziyorati uchun muqaddas shaharga 2 million 489 ming 406 nafar ziyoratchi tashrif buyurdi[58]. Umra yoki kichik haj ziyoratini yilning istalgan vaqtida qilish mumkin. Makkaga borish uchun moddiy va jismoniy imkoniyati bo‘lgan har bir voyaga yetgan, sog‘lom musulmon umrida kamida bir marta Haj ziyoratini ado etishi shart. Umra, ya'ni kichik haj, farz emas, lekin Qur'onda tavsiya etilgan[59]. Masjid al-Haromdan tashqari, ziyoratchilar Hajning bir qismi bo'lgan turli marosimlarni o'tkazish uchun yaqin atrofdagi Mino/Muna, Muzdalifa va Arafot tog'iga ham tashrif buyurishlari kerak.

Jabal an-Nur

tahrir
 
Jabal al-Nur tog'i, tepasidagi Hiro g'ori bo'lib, u erda Muhammad birinchi vahiyni olgan.

Bu tog' musulmonlar fikricha, Muhammad o'z vaqtini gavjum Makka shahridan uzoqda yolg'izlikda o'tkazgan joy bo'lgan[60]. Tog' shaharning sharqiy kirish qismida joylashgan va 642 metr (2106 fut) balandlikdagi shaharning eng baland nuqtasidir.

Hiro g'ori

tahrir

Jabal an-Nur tepasida joylashgan bu gʻor musulmonlar Muhammad alayhissalom 40 yoshida bosh farishta Jabroil orqali Allohdan birinchi vahiy tushgan deb hisoblashadi[60].

Iqtisodiyoti

tahrir
 
Ziyoratchilar Makka iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi.
 
Makkadagi Hilton mehmonxonalari va kurortlari

Makka iqtisodiyoti Umra va Haj uchun keladigan ziyoratlarga juda bog'liq edi[61]. Ziyoratchilar orqali olinadigan daromad nafaqat Makka iqtisodini kuchaytiradi, balki tarixan butun Arabiston yarim oroli iqtisodiyotiga katta ta'sir ko'rsatdi. Daromad turli yo'llar bilan olingan. Usullardan biri ziyoratchilarga soliq solish edi. Soliqlar ayniqsa Buyuk Depressiya davrida oshirildi va bu soliqlarning aksariyati 1972-yilgacha mavjud edi. Hajdan daromad olishning yana bir usuli ziyoratchilarga xizmat ko'rsatishdir. Saudiya o'z daromadining 12 foizini hajdan oladi. Ziyoratchilarning Makkaga quruqlik orqali yetib borishlari uchun to‘lagan yo‘l haqi ham daromad keltiradi; ular joylashgan mehmonxonalar va turar joy kompaniyalari kabi[62]. Shahar 100 million dollardan ko'proq daromad oladi, Saudiya hukumati esa taxminan 50 million dollar sarflaydi. Shaharda ba'zi sanoat va fabrikalar mavjud, ammo Makka endi Saudiya Arabistoni iqtisodiyotida asosiy rol o'ynamaydi, bu asosan neft eksportiga asoslangan[63]. Makkada faoliyat yuritadigan bir nechta sanoat tarmoqlari to'qimachilik, mebel va idishlarni o'z ichiga oladi. Iqtisodiyotning asosiy qismi xizmat ko'rsatishga yo'naltirilgan.

Saudiya Arabistonining sanoat shaharlari va texnologiya zonalari boshqarmasi tomonidan Makkaning Al-Akashiya tumanida yangi sanoat shahri qurilmoqda. 45 kvadrat kilometr maydonni egallaydi[64].

Kadrlar bo'limi

tahrir

Rasmiy ta'lim so'nggi Usmonli davrida rivojlana boshladi va asta-sekin Hoshimiylar davriga qadar davom etdi. Vaziyatni yaxshilash uchun birinchi yirik urinish jiddalik savdogar Muhammad Ali Zaynal Rido tomonidan amalga oshirildi, u 1911-1912 yillarda Makkada 400 000 funt sterling turadigan Madrasat al-Falohga asos soldi[62]. Makkadagi maktab tizimida erkaklar va ayollar uchun ko'plab davlat va xususiy maktablar mavjud. 2005-yil holatiga ko'ra, erkaklar uchun 532 davlat va xususiy maktablar va qizlar uchun yana 681 davlat va xususiy maktablar mavjud edi. Ham davlat, ham xususiy maktablarda o'qitish vositasi arab tilida bo'lib, ingliz tiliga ikkinchi til sifatida e'tibor qaratiladi, ammo xalqaro maktablar kabi xorijiy tashkilotlar tomonidan tashkil etilgan ba'zi xususiy maktablar ingliz tilidan o'qitish vositasi sifatida foydalanadilar. Ulardan ba'zilari qo'shma ta'lim hisoblanadi. Oliy ta'lim uchun shaharda faqat bitta universitet - Umm Al-Qura universiteti mavjud bo'lib, u 1949-yilda kollej sifatida tashkil etilgan va 1981-yilda davlat universitetiga aylangan.

Demografiya

tahrir

Saudiya Arabistoni qonunlariga ko‘ra musulmon bo‘lmaganlar Makkaga kirishlari mumkin emas[12] va buning uchun soxta hujjatlardan foydalangan shaxslar hibsga olinishi va jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin[65]. Bu taqiq Ahmadiylarga ham taalluqlidir, chunki ular musulmon bo'lmaganlar hisoblanadi[66]. Shunga qaramay, ko'plab musulmon bo'lmaganlar va Ahmadiylar shaharga tashrif buyurishdi, chunki bu cheklovlar zaif tarzda amalga oshiriladi. Musulmon bo'lmaganlarning shaharga kirishiga oid birinchi qayd etilgan misol 1503-yilda boloniyalik Ludovico di Varthema[67] dir. Sikhism asoschisi Guru Nanak 1518-yil dekabr oyida Makkaga[68] ziyorat qilgani aytiladi[69]. Eng mashhurlaridan biri 1853-yilda Afg'onistondan qodiriy so'fiy sifatida sayohat qilgan Richard Francis Burton[70] edi.

Makka viloyati muhojirlar soni Saudiyaliklardan ko'p bo'lgan yagona viloyatdir[71].

Madaniyat

tahrir
 
Al-Haram masjidi va Ka'ba

Makka madaniyatiga har yili keladigan ko'p sonli ziyoratchilar ta'sir ko'rsatdi va shuning uchun boy madaniy merosga ega. Har yili shaharga ko'p sonli ziyoratchilar kelishi natijasida Makka musulmon dunyosidagi eng xilma-xil shaharga aylandi.

Al Baik, mahalliy tez ovqatlanish tarmog'i, ziyoratchilar va mahalliy aholi orasida juda mashhur. 2018-yilgacha u faqat Makka, Madina va Jiddada mavjud edi va faqat qovurilgan tovuqni tatib ko'rish uchun Jiddaga sayohat qilish odatiy hol edi.

Sport

tahrir

Hozirgi zamongacha bo‘lgan Makkada sportning eng keng tarqalgan turlari kurash va piyoda poygalar edi[62]. Futbol hozirda Makka va qirollikdagi eng ommabop sport turi bo'lib, shaharda Saudiya Arabistonidagi eng qadimgi sport klublari, masalan , Al Vahda FC (1945-yilda tashkil etilgan) joylashgan. "Qirol Abdulaziz" stadioni Makkadagi eng katta stadion bo'lib, sig'imi 38 000 kishini tashkil etadi.

Aloqa

tahrir

Matbuot va gazetalar

tahrir

Birinchi matbuotni Makkaga 1885-yilda Usmonli Valiy Usmon Nuri Posho olib kelgan. Hoshimiylar davrida u shaharning rasmiy gazetasi Al Qiblani chop etishda foydalanilgan. Saudiya rejimi bu matbuotni yanada kengroq amaliyotga jalb etib, Saudiyaning Makkadagi yangi rasmiy gazetasi Umm al-Quronni taqdim etdi[62]. Makkaning Al Nadva shahriga tegishli o'z qog'ozi ham bor. Biroq Makkada boshqa xalqaro gazetalardan tashqari Saudi Gazette, Al Madina, Okaz va Al Bilad kabi boshqa Saudiya gazetalari ham chop etiladi.

Transporti

tahrir

Havo transporti

tahrir

Shahar yaqinidagi yagona aeroport Makka Sharqiy aeroporti bo‘lib, u faol emas. Makkaga birinchi navbatda xalqaro va mintaqaviy aloqalar uchun Jidda shahridagi Qirol Abdulaziz xalqaro aeroporti va mintaqaviy aloqalar uchun Toif mintaqaviy aeroporti xizmat ko'rsatadi. Ko'p sonli Haj ziyoratchilariga xizmat ko'rsatish uchun Jidda aeroportida Haj mavsumida foydalanish uchun maxsus Haj terminali mavjud; Terminal Haj mavsumida soatiga 3800 ziyoratchini qabul qilib, bir vaqtning o'zida 47 ta samolyotni qabul qila oladi[72].

Yo'llar

tahrir
 
Kudai hududidan o'tuvchi 3-halqa yo'li

Makka Madinaga o'xshab, Saudiya Arabistonidagi eng muhim ikkita magistralning kesishmasida joylashgan bo'lib, uni g'arbdagi Jiddaning muhim port shahri va Ar-Riyodning poytaxti va boshqa yirik port shahri Dammam bilan bog'laydi. Ikkinchisi, 15-magistral Makkani boshqa muqaddas islomiy Madina shahri bilan bog'laydi, taxminan 400.km (250 mi) shimolda va undan Tabuk va Iordaniyagacha. Janubda u Makkani Abha va Jizan bilan bog'laydi. Makkaga to'rtta halqa yo'llari xizmat qiladi va ular Madinaning uchta halqa yo'liga nisbatan juda gavjum. Makkada ham ko'plab tunnellar mavjud[73].

Al Masha'er Al Muqaddassah metrosi

Al Masha'er Al Muqaddassah metrosi Makkada 2010-yil 13-noyabrda ochilgan metro liniyasidir[74]. 18,1 kilometrlik (11,2 milya) baland metro yo'ldagi tirbandlikni kamaytirish uchun ziyoratchilarni shahardagi Arafot, Muzdalifa va Mino kabi muqaddas qadamjolarga olib boradi va faqat Haj mavsumida ishlaydi[75]. U to'qqizta stantsiyadan iborat bo'lib, yuqorida aytib o'tilgan shaharlarning har birida uchtadan mavjud.

Makka metrosi

Makka metrosi, rasman Makka ommaviy temir yoʻl tranziti sifatida tanilgan, shahar uchun rejalashtirilgan toʻrt qatorli metro tizimidir[76]. Bu ziyoratchilarni olib ketuvchi Al Masha'er Al Muqaddassah metrosiga qo'shimcha bo'ladi.

Temir yo'l

tahrir

Shaharlararo

tahrir

2018-yilda Haramayn tezyurar temir yo'l loyihasining bir qismi bo'lgan yuqori tezlikda shaharlararo temir yo'l liniyasi ishga tushdi, Haramayn tezyurar temir yo'l liniyasi muqaddas Makka va Madina shaharlarini Jidda, Qirol Abdulaziz xalqaro aeroporti va Qirol Abdulaziz Iqtisodiy shahari orqali bog'laydi[77][78]. Temir yo'l 35 ta elektropoezddan iborat bo'lib, 60 tasi yiliga million yo'lovchi tashishga qodir. Har bir poyezd 300 kmsoat (190 milya) gacha tezlikka erisha oladi, jami 450 km masofani bosib o'tish mumkin, ikki shahar orasidagi sayohat vaqtini ikki soatdan kamroqqa qisqartiradi[79][78].

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Merriam-Webster's Geographical Dictionary. Merriam-Webster, 2001 — 724-bet. ISBN 978-0-87779-546-9. 
  2. ↑ „Makkah (Makkah al-Mukarramah, Mecca Region, Saudi Arabia) - Population Statistics, Charts, Map, Location, Weather and Web Information“. City Population. Qaraldi: 2024-yil 3-fevral.
  3. ↑ „Euromonitor International's report reveals world's Top 100…“. Euromonitor (2023-yil 13-dekabr). Qaraldi: 2024-yil 29-fevral.
  4. ↑ Ogle, Vanessa. The Global Transformation of Time: 1870–1950. Harvard University Press, 2015 — 173-bet. ISBN 978-0-674-28614-6. „Mecca, "the fountainhead and cradle of Islam," would be the center of Islamic timekeeping.“ 
  5. ↑ Nicholson, Reynold A.. Literary History Of The Arabs. Routledge, 2013 — 62-bet. ISBN 978-1-136-17016-4. „Mecca was the cradle of Islam, and Islam, according to Muhammad, is the religion of Abraham.“ 
  6. ↑ Khan, A M. Historical Value Of The Qur An And The Hadith. Global Vision Publishing Ho, 2003 — 26–-bet. ISBN 978-81-87746-47-8. 
  7. ↑ Nasr, Seyyed. Mecca, The Blessed, Medina, The Radiant: The Holiest Cities of Islam. Aperture, 2005. ISBN 0-89381-752-X. 
  8. ↑ "Wahhābī (Islamic movement)". Encyclopædia Britannica. Edinburgh: Encyclopædia Britannica, Inc.. 9 June 2020. Archived from the original on 26 June 2020. https://web.archive.org/web/20200626201633/https://www.britannica.com/topic/Wahhabi. Qaraldi: 8 September 2020. "Because Wahhābism prohibits the veneration of shrines, tombs, and sacred objects, many sites associated with the early history of Islam, such as the homes and graves of companions of Muhammad, were demolished under Saudi rule. Preservationists have estimated that as many as 95 percent of the historic sites around Mecca and Medina have been razed." 
  9. ↑ 9,0 9,1 Taylor, Jerome. „Mecca for the rich: Islam's holiest site 'turning into Vegas'“. The Independent (2011-yil 24-sentyabr). 2017-yil 16-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "independent" defined multiple times with different content
  10. ↑ A Saudi tower: Mecca versus Las Vegas: Taller, holier and even more popular than (almost) anywhere else, The Economist (24 June 2010), Cairo.
  11. ↑ „'Cultural genocide of Islamic heritage' in Saudi Arabia riles Sunni Sufis“. The Times of India (2013-yil 11-aprel). 2013-yil 11-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  12. ↑ 12,0 12,1 Peters, Francis E.. The Hajj: The Muslim Pilgrimage to Mecca and the Holy Places. Princeton University Press, 1994 — 206-bet. ISBN 978-0-691-02619-0.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "peters 206" defined multiple times with different content
  13. ↑ Esposito, John L.. What everyone needs to know about Islam. Oxford University Press, 2011 — 25-bet. ISBN 978-0-19-979413-3. „Mecca, like Medina, is closed to non-Muslims“ 
  14. ↑ „Mayor of Makkah Receives Malaysian Consul General“. Ministry of Foreign Affairs Malaysia (2015-yil 28-may). 2015-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 28-iyul.
  15. ↑ Stone, Dan (3 October 2014). „The Growing Pains of the Ancient Hajj“. National Geographic. 17 July 2015da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 20 April 2015.
  16. ↑ „Who's Who: Saleh Al-Turki, the new mayor of Makkah“ (2022-yil 29-yanvar).
  17. ↑ „Prince Khalid Al Faisal appointed as governor of Makkah region“. Saudi Press Agency (2007-yil 16-may). 2007-yil 30-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 1-yanvar.
  18. ↑ 18,0 18,1 Versteegh, Kees. Encyclopedia of Arabic language and linguistics, Volume 4, Illustrated C.H.M. Versteegh: , Brill, 2008 — 513-bet. ISBN 978-90-04-14476-7.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "Versteeghp513" defined multiple times with different content
  19. ↑ Peterson, Daniel C.. Muhammad, prophet of God. Wm. B. Eerdmans Publishing, 2007 — 22–25-bet. ISBN 978-0-8028-0754-0. 
  20. ↑ Kipfer, Barbara Ann. Encyclopedic dictionary of archaeology, Illustrated, Springer, 2000 — 342-bet. ISBN 978-0-306-46158-3. 
  21. ↑ Glassé, Cyril. The new encyclopedia of Islam, Revised, illustrated, Rowman Altamira, 2003 — 302-bet. ISBN 978-0-7591-0190-6. 
  22. ↑ Phipps, William E.. Muhammad and Jesus: a comparison of the prophets and their teachings, Illustrated, Continuum International Publishing Group, 1999 — 85-bet. ISBN 978-0-8264-1207-2. 
  23. ↑ Carrasco, David. Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions (en) Wendy Doniger: . Merriam-Webster, 1999 — 703-bet. ISBN 978-0-87779-044-0. 
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Ham, Anthony. Saudi Arabia, illustrated, Lonely Planet, 2004. ISBN 978-1-74059-667-1. 
  25. ↑ Long, David E.. Culture and Customs of Saudi Arabia. Greenwood Press, 2005 — 14-bet. ISBN 978-0-313-32021-7. 
  26. ↑ Philip Khûri Hitti. Capital cities of Arab Islam, Illustrated, University of Minnesota Press, 1973 — 6-bet. ISBN 978-0-8166-0663-4. 
  27. ↑ „Dictionary of Greek and Roman Geography (1854), Maacah, Maacah, Macoraba“. perseus.tufts.edu. Qaraldi: 2020-yil 13-may.
  28. ↑ 28,0 28,1 Morris, Ian D. (2018). "Mecca and Macoraba" (en-US). Al-ʿUṣūr al-Wusṭā 26: 3. doi:10.17613/zcdp-c225. ISSN 1068-1051. https://hcommons.org/deposits/item/hc:22167/. 
  29. ↑ Sample, Ian. „Ape ancestors brought to life by fossil skull of 'Saadanius' primate“. The Guardian (2010-yil 14-iyul). 2016-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  30. ↑ Laursen, Lucas (2010). "Fossil skull fingered as ape–monkey ancestor". Nature. doi:10.1038/news.2010.354. 
  31. ↑ 31,0 31,1 Peters, F. E.. Mecca: a Literary History of the Muslim Holy Land.. Princeton: Princeton University Press, 1994 — 135–136-bet. ISBN 978-1-4008-8736-1. OCLC 978697983. 
  32. ↑ Holland, Tom. In the Shadow of the Sword. London: Little, Brown, 2012 — 303-bet. ISBN 978-0-307-47365-3. „Otherwise, in all the vast corpus of ancient literature, there is not a single reference to Mecca – not one“ 
  33. ↑ Translated by C.H. Oldfather, Diodorus Of Sicily, Volume II, William Heinemann Ltd., London & Harvard University Press, Cambridge, MA, 1935, p. 217.
  34. ↑ Jan Retsö, The Arabs in Antiquity (2003), 295–300
  35. ↑ Photius, Diodorus and Strabo (English
  36. ↑ Crone, Patricia. Meccan Trade and the Rise of Islam. Princeton University Press, 1987 — 134–135-bet. ISBN 978-1-59333-102-3. 
  37. ↑ Morris, Ian D. (2018). "Mecca and Macoraba". Al-ʿUṣūr Al-Wusṭā 26: 1–60. Archived from the original on 17 November 2018. https://web.archive.org/web/20181117022342/https://islamichistorycommons.org/mem/wp-content/uploads/sites/55/2018/11/UW-26-Morris.pdf. Qaraldi: 16 November 2018. Foydalanuvchi Lillimor/Makka]]
  38. ↑ Bowersock, G. W.. The crucible of Islam. Cambridge (Mass.): Harvard University Press, 2017 — 53–55-bet. ISBN 978-0-674-05776-0. 
  39. ↑ Crane, P. Meccan Trade and the Rise of Islam, 1987, p.136
  40. ↑ Crone, Patricia; Meccan Trade and the Rise of Islam; 1987; p.7
  41. ↑ Holland, Tom (2012).
  42. ↑ Abdullah Alwi Haji Hassan. Sales and Contracts in Early Islamic Commercial Law. Islamic Research Institute, International Islamic University, 1994 — 3 ff-bet. ISBN 978-969-408-136-6. 
  43. ↑ Bowersock, Glen. W.. Bowersock, G. W. (2017). The crucible of Islam. Cambridge (Mass.): Harvard University Press. pp. 50 ff., 2017. 
  44. ↑ Crone, Patricia (2007). "Quraysh and the Roman Army: Making Sense of the Meccan Leather Trade.". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 70 (1): 63–88. doi:10.1017/S0041977X0700002X. 
  45. ↑ Daily Telegraph Saturday 25 November 1916, reprinted in Daily Telegraph Friday 25 November 2016 issue (p. 36)
  46. ↑ „The Siege of Mecca“. Doubleday(US) (2007-yil 28-avgust). 2014-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 3-avgust.
  47. ↑ 'Shame of the House of Saud: Shadows over Mecca', The Independent, 19 April 2006 | archived from the original on 10 March 2009
  48. ↑ Bsheer. „How Saudi Arabia obliterated its rich cultural history“ (en). Middle East Eye (2020-yil 20-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 17-yanvar.
  49. ↑ „What is the Hajj? ("Hajj disasters")“. BBC (2006-yil 27-dekabr). 2009-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 18-yanvar.
  50. ↑ „History of deaths on the Hajj“. BBC (2007-yil 17-dekabr). 2009-yil 10-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 18-yanvar.
  51. ↑ Ruthven, Malise. Islam in the World. Granta Books, 2006 — 10-bet. ISBN 978-1-86207-906-9. 
  52. ↑ „Over 700 Dead, 800 Injured in Stampede Near Mecca During Haj“. NDTV. 2015-yil 25-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-sentyabr.
  53. ↑ „Total Solar Eclipse on August 2, 2027: Path Map and Times“ (en). www.timeanddate.com. Qaraldi: 2024-yil 23-mart.
  54. ↑ Adil, Salahi.. Sahih Muslim (Volume 2) With the Full Commentary by Imam Nawawi., Al-Nawawi, Imam., Muslim, Imam Abul-Husain., La Vergne: Kube Publishing Ltd, 2019. ISBN 978-0-86037-767-2. OCLC 1152068721. 
  55. ↑ „Maqam Ibrahim (Station of Abraham)“. Madain Project. 2020-yil 9-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-sentyabr.
  56. ↑ Nassar, Nahla „Dar al-Kiswa al-Sharifa: Administration and Production“, . The Hajj: collected essays Porter: . London: The British Museum, 2013 — 176–178-bet. ISBN 978-0-86159-193-0. OCLC 857109543. 
  57. ↑ „Bab Bani Shaiba“. Madain Project. 2020-yil 9-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-sentyabr.
  58. ↑ „الحصر الفعلي للحجاج“ (ar). General Authority for Statistics (2015-yil 17-dekabr). Qaraldi: 2020-yil 29-iyun.
  59. ↑ „What is Umrah?“. islamonline.com (2007-yil 5-dekabr). 2011-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  60. ↑ 60,0 60,1 „In the Shade of the Message and Prophethood“. 2008-yil 15-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 15-fevral. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":0" defined multiple times with different content
  61. ↑ „How important is the Umrah pilgrimage for the Saudi economy?“. TRT World (2020-yil 27-fevral). Qaraldi: 2022-yil 1-noyabr.
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 "Makka – The Modern City", Encyclopaedia of Islam
  63. ↑ Mecca.
  64. ↑ „MODON begins handover of 45 mln sqm industrial city in Makkah“ (en). ArgaamPlus. Qaraldi: 2023-yil 26-dekabr.
  65. ↑ „Saudi embassy warns against entry of non-Muslims in Mecca“. ABS-CBN News (2006-yil 14-mart). 2006-yil 26-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 27-aprel.
  66. ↑ Robert W. Hefner. Islam in an Era of Nation-States: Politics and Religious Renewal in Muslim Southeast Asia. University of Hawaiʻi Press, 1997 — 198-bet. ISBN 978-0-8248-1957-6. Qaraldi: 2014-yil 5-iyun. 
  67. ↑ „The Lure Of Mecca“. Saudi Aramco World. 13 January 2010da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6 April 2010.
  68. ↑ Inderjit Singh Jhajj. Guru Nanak At Mecca. 
  69. ↑ Dr Harjinder Singh Dilgeer says that Mecca was not banned to non-Muslim till nineteenth century; Sikh History in 10 volumes, Sikh University Press, (2010–2012), vol.
  70. ↑ „Sir Richard Francis Burton: A Pilgrimage to Mecca, 1853“. Fordham.edu. 2010-yil 12-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 6-aprel.
  71. ↑ „Demographics Survey 2016“. Demographics Survey 2016. General Authority for Statistics (2016).
  72. ↑ „Saudi terminal can receive 3,800 pilgrims per hour“. Al Arabiya (2014-yil 28-avgust). 2014-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  73. ↑ „Makkah building eight tunnels to ease congestion“. Construction Weekly (2013-yil 30-may).
  74. ↑ „Hajj pilgrims take the metro to Mecca“. Railway Gazette International. 15 November 2010. 3 December 2010da asl nusxadan arxivlandi.
  75. ↑ „Mecca metro contracts signed“. Railway Gazette International. 24 June 2009. 28 February 2010da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 25 June 2009.
  76. ↑ „Jeddah and Makkah metro plans approved“. Railway Gazette International. 17 August 2012. 24 September 2015da asl nusxadan arxivlandi.
  77. ↑ „High speed stations for a high speed railway“. Railway Gazette International (2009-yil 23-aprel). 2010-yil 19-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  78. ↑ 78,0 78,1 „Saudi Arabia's Haramain High-Speed Railway opens to public“ (en). Arab News (2018-yil 11-oktyabr). 2019-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-aprel.
  79. ↑ „Al Rajhi wins Makkah – Madinah civils contract“. Railway Gazette International (2009-yil 9-fevral). 2010-yil 19-iyunda asl nusxadan arxivlangan.

Bibliografiya

tahrir

Qo'shimcha o'qish

tahrir

Onlayn

tahrir
  • Makka Saudiya Arabistoni, Encyclopædia Britannica Onlayn, John Bagot Glubb, Assʿad Sulaiman Abdo, Swati Chopra, Darshana Das, Michael Levy, Gloria Lotha, Michael Ray, Surabhi Sinha, Noah Tesch, Amy Tikkanen, Grace Young va Adam Zeidan

Havolalar

tahrir

Andoza:Saudi Arabia topics [[Turkum:Makka viloyatidagi aholi punktlari]] [[Turkum:Muqaddas shaharlar]] [[Turkum:Koordinatalar Vikimaʼlumotlarda]] [[Turkum:Haj]] [[Turkum:Pages with unreviewed translations]] 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Foydalanuvchi:Lillimor/Makka&oldid=4332374" dan olindi