Usmoniylar davlati

Usmoniylar davlati (Shuningdek, Usmonli imperiyasi, Usmonlilar davlati, Yevropada Ottoman imperiyasi deb atalgan) — Kichik Osiyo, Sharqiy Yevropa, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika, qisman Kavkaz va Qrimda Usmoniylar sulolasi boshqargan davlat (1299-1922). Usmoniylar imperiyasiga Usmon I asos solgan.

Usmon Bey, Usmonli imperiyasining birinchi hukmdori

Usmonli imperiyasi Osmanlı İmparatorluğu دولت عالیه عثمانیه Devlet-i Aliye-i Osmaniye
←   ←   ← 1299 — 1922 →   →   →   →
Usmonli imperiyasining bayrogʻi (1844—1922) Usmonli umperiyasining gerbi (1882—1922)
1683-yildagi Usmonli imperiyasi
Poytaxti	Söğüt (1299—1329) Bursa (1329—1365) Edirne (1365—1453) Konstantinopol (Istanbul) (1453—1922)
Til(lar)i	Usmonli turk Arab Fors
Dini	Islom (sunnat tarmogʻida)
Maydoni	7 607 380 km²
Aholisi	35 350 000
Boshqaruv shakli	monarxiya (1299-1876; 1878-1908; 1920-1922), Konstitutsiyaviy monarxiya (1876-1878; 1908-1913; 1918-1920) Xalifalik (1517-1922)
Sulola	Usmonlilar
Sulton, Xalifa
- 1281—1326	Usmon-I

Bu davlat dastlab Kichik Osiyoning Shimoliygʻarbiy qismi Eski shahar va Anatoliya hududida saljuqiylarning Koʻniya sultonligiga tobe kichik bir beklik (beylik) shaklida tashkil topgan. Bu beklikning ilk hukmdori Ertoʻgʻrul boʻlsa ham, uning oʻgʻli — Usmonbey davrida beklik mustaqil davlatga aylanganligi uchun uning nomi bilan Usmonli bekligi deb atalgan. Keyinchalik bu davlat Usmoniylar imperiyasi nomini olib, oʻrta asrlarda jahonning eng qudratli davlatlaridan biriga aylandi. Usmon I va uning oʻgʻli Urxon bek (bey) unvonini qabul qilgan boʻlsa, Urxonning oʻgʻli Murod I davridan boshlab hukmdorlar sulton deb atalgan.

Usmon Gʻoziy davridayoq qoʻshni Vizantiya imperiyasiga qarshi bir qancha harbiy yurishlar qilinib, Qoracha Hisor va Yor Hisor qalʼalari, Bursaning atroflari egallangan.

Uning oʻgʻli Urxon Gʻoziy Vizantiyaning Bursa, Nikeya, Nikomediya shaharlarini istilo qilib, XIV asrning oʻrtalaridayoq Qora dengiz va Marmar dengizi sohillariga chiqqan. Bu davrda Usmonli turklar (ular oʻgʻuz turklarining qay urugʻiga mansub boʻlgan) Dardanell boʻgʻozidan oʻtib, Yevropa hududiga kirishgan. 1356-yilda Bolqonni zabt etish tugallanib, Yevropa hududida yangi Rum eli (Rumeliya) viloyati taʼsis etilgan. Aynan shu paytdan Usmoniylar davlatini saltanatga aylanish jarayoni boshlangan. 1360-yil yanicharlar (turkcha: yangi cherik) — maxsus piyoda qoʻshin tashkil qilingan.

Davlatning dastlabki poytaxti Melangiya, 1326— 1362-yillarda Bursa boʻlgan. Sulton Murod I, 1362-yilda poytaxtni Bursadan Edirna (Adrianopol)ga koʻchirgan. Uning hukmronlik davrida Yevropada yangi hududlar zabt etilgan. Kosovo maydonida boʻlgan jang (1389)da serblar maglubiyatga uchragach, Serbiya Usmoniylar imperiyasiga qoʻshib olindi. Sulton Boyazid I Yildirim Bolgariyaning poytaxti Tirnovo (1393)ni egallab, Nikopol ostonalarida salibchi ritsarlarning birlashgan 60.000 kishilik qoʻshinini maglubiyatga uchratdi (1396) va Vizantiyaning poytaxti Konstantinopolni qamal qilishga kirishdi. U Bolgariya, Valaxiya, Makedoniya, Fessaliyani oʻz davlati tarkibiga kiritdi. Biroq, 1402-yilda boʻlgan Anqara jangi Amir Temur qoʻshinidan Usmoniylar imperiyasi ning maglubiyatga uchrashi Vizantiya imperiyasini mukarrar halokatdan saqlab qoldi. Sulton Mahmud I va Murod II hukmronliklari davrida qoʻldan ketgan hududlar qaytarib olingan. Adolatli va insofli hukmdor sifatida nom chiqargan Murod II Gʻoziy 1422-yil Konstantinopolga hujum qiladi. Varna yaqini (1444-yil 10-noyabr) va Kosovo maydoni (1448-yil 17— 19-dekabr)da chex-mojarlar qoʻshinini magʻlubiyatga uchratib, 1448—50-yillarda Albaniya ustiga 2 marta yurish qilgan.

Murod II ning oʻgʻli Mahmud II Fotih turk qoʻshinlariga shaxsan oʻzi qoʻmondonlik qilib, jahongirlik siyosatini olib borgan. U Sharqiy Rim imperiyasi — Vizantiyaning poytaxti Konstantinopolni 53 kunlik qamaldan soʻng egallab (1453-yil 29-may), Vizantiya imperiyasini tugatgan. Konstantinopol turkcha Istanbul nomi bilan atalib, poytaxt bu yerga kuchirilgan. Bu gʻalabadan sung Mahmud II Fotih Bolqon va Markaziy Yevropa mamlakatlarini zabt etishga kirishgan. Serbiya (1459), Moraviya (1460), Bosniya (1463), Valaxiya (1476), Albaniya (1479) Trapezund — Trabzon (1461) egallangan. Qrim xonligi tobe davlatga aylantirilgan (1475). Oq qoʻyunli davlati hukmdori Uzun Hasanga qarshi harbiy harakatlar kuchaytirilgan. Yevropaning Italiya, Olmoniya, Avstriya kabi davlatlari hududlarini egallash rejasi tuzilib, amaliy harakatga oʻtilgan. Bu davrda harbiy va maʼmuriy boshqaruv sohasida katta islohotlar oʻtkazilib, ulkan saltanatni mustahkamlash choralari koʻrilgan. Ayniqsa, adabiyot, sanʼat va meʼmorchilik gullab-yashnagan.

Sulton Boyazid II, Salim I va Sulaymon I hukmronlik qilgan davrlarda saltanat haddan tashqari kuchaygan. Xususan, Salim I Yovuz Eron safaviylari shohi Ismoil I qoʻshinini yanchib tashlaydi (1514-yil 23-avgust). Iroq, Shom (Suriya), Falastin, Misrni egallab, Qohiraga kiradi (1517). Bu paytda Misrdan tashqari Shimoliy Afrikaning Jazoir hududi, shuningdek, Bolqon, Arabiston, Janubiy-Sharqiy Anadolu ham Usmoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan. Halabda boʻlgan juma namozi (1516-yil 28-avgust)da sulton Salim I ga „ikki muqaddas shahar xizmatchisi“ faxriy unvoni berilib, xalifa sifatida uning nomi xutbaga qoʻshib oʻqilgan (Usmoniylar sultonlar shu kundan eʼtiboran to 1924-yilgacha ayni paytda islom olamining xalifasi ham hisoblangan). Sulton Sulaymon I ham jahongirlik siyosatini davom ettirgan. Mojariston bosib olingach, turklar Venani 1 marta qamal qilishgan (1529). Polsha va Ukrainaga qoʻshin joʻnatilib, Egey dengizidagi Rodos va boshqalar orollar ishgʻol qilingan. Sulaymon I Qonuniy „Muqaddas Rim imperiyasi“ga qarshi kurashish uchun Fransiya qiroli Fransisk I bilan birinchi fransuz-turk siyosiy shartnomasi va savdo bitimini imzolagan (1535). 1556-yilga kelib Usmoniylar imperiyasiga Kichik Osiyo hududi, Gʻarbiy Gurjiston, Gʻarbiy Armaniston, Livan, Suriya, Iroq (Bagʻdod bilan birga), Falastin, Hijoz, Yaman, Misr, Tripoli, Jazoir, Yunoniston, Bulgʻoriston, Mojariston, Serbiya, Bosniya, Valaxiya, Transilvaniya, Moldaviya, Qrim kirgan. Bu paytda u jahondagi eng qudratli saltanatlardan biri hisoblangan. Saltanatning ulkan hududi 3 qitʼa: Yevropa, Osiyo, Afrikaning katta kismini egallagan boʻlib, uning maydoni 8 mln. km²ga yetgan. XVI asrda turklarning kuchli dengiz floti butun Oʻrta dengiz havzasini nazorat qilib turgan.

Sulton Murod III hukmronligi davrida Kipr oroli boʻysundirilgan. Bu paytda Gibraltar boʻgozidan Fors qoʻltigʻigacha, Dunaydan Nil sohillarigacha boʻlgan hudud sultonlikka qaragan.

Biroq XVII asr oxiridan boshlab sultonlikning harbiy, siyosiy va iqtisodiy qudrati astasekin zaiflasha boshlagan. Yevropa mamlakatlari oʻzaro ittifoq tuzib, Usmoniylar imperiyasiga qarshi kurashga chogʻlanganlar. Vena atrofida boʻlgan 2 jangda turk qoʻshini Avstriya, Olmoniya, Polshaning birlashgan armiyasidan yengilgan (1683-yil). Muntazam davom etib turgan Rossiya -Turkiya urushlari (1676-1681, 1684-1699, 1710-1711, 1768-1774, 1787-1791, 1807-1812, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878, 1914-1916 va boshqalar) oqibatida Usmoniylar imperiyasi asta-sekin zaiflashib borgan. Hatto bu paytda vahhobiylarning taʼsiri kuchayib, ular inglizlarning yordamida Fors qoʻltigʻidagi El-Xasa (1792), Karbalo (1801), Makka va Madina (1803—1806)ni egallab, turklarga qarshi qirgʻin uyushtirgan.

Salim III va Mahmud II hukmronliklari davrida saltanatni parchalanib ketishdan saqlab qolish uchun islohotlar oʻtkazilgan. Sulton Abdulmajid yana islohotlar (Tanzimat) oʻtkazish (1839) orqali, bir tomondan, sultonlik inqirozini toʻxtatishga, ikkinchi tomondan, yangi turk ziyolilarini (ular oʻzlarini yangi usmonlilar deyishgan) shakllantirishga muvaffaq boʻldi. Bu paytda boʻlgan Qrim urushida Turkiya oʻzining eski raqibi Rossiya imperiyasi ustidan gʻolib chiqdi hamda Qora dengiz va Dunay daryosidagi mavqeini qayta tikladi. Tanzimat va 1876-yilda qabul qilingan dastlabki konstitutsiya sulton Abdulhamid II tomonidan bekor qilingach (1878), mamlakatda istibdod davri boshlangan. Bu davrda sultonlik Yevropa davlatlariga iqtisodiy jihatdan qaram boʻla boshlagan. XIX asr oxiri — XX asr boshlarida "Ittihod va taraqqiy" partiyasi aʼzolari mamlakatda konstitutsion monarxiya oʻrnatish uchun qatʼiy harakat qilishgan (Turkiya).

1922-yil 1-noyabrda Turkiya Buyuk Millat Majlisi sultonlikni tugatish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Mustafo Kamol (Otaturk) bosqinchilarga qarshi koʻtarilgan milliy ozodlik harakatiga rahbarlik qilib, sultonlikning asosan turklar yashaydigan hududi — Kichik Osiyo va qisman Yevropada 1923-yil 29-oktyabrda Turkiya jumhuriyatiga asos soldi.

Usmoniylar davlatining Oʻrta Osiyo xonliklari bilan oʻzaro munosabatlari

Asrlar davomida ikki xalq vakillari, avvalo, ulamolar, olimlar, shoirlar, sanʼatkorlar madrasalarda birgalikda tahsil olishlari, ziyoratlari, savdo-sotiq munosabatlari va oʻzaro tashriflar jarayonida doʻstona aloqalar oʻrnatganlar. Ikki oʻrtadagi munosabatlarda davlat rahbarlari tomonidan olib borilgan elchilik aloqalari muhim oʻrin tutadi. Safaviylar davlatiga qarshi birgalikda kurashish uchun sulton Salim I elchi Muhammadbek orqali Shayboniylar hukmdori Koʻchkunchixon oʻzaro maktub joʻnatgan (1514). Xususan, sulton Sulaymon I Qonuniy va Buxoro xoni Ubaydullaxon Eronga qarshi birgalikda kurashish uchun harakat qilishgan. Shayboniylarning Samarqanddagi hukmdori Abdulatifxonga Sulaymon I katta miqdorda qurol-yarogʻ joʻnatgan (1551). Buxoro xoni Subhonqulixon sulton Sulaymon II huzuriga elchilar yuborib (1690) doʻstona munosabatlarni rivojlantirgan. Buxoro amiri Doniyolbiy 1779-yilda Ernazar Masʼud oʻgʻlini dastlab Rossiya imperiyasi, soʻngra Usmoniylar sultonligiga elchi qilib tayinlab, oʻzaro aloqani mustahkamlamoqchi boʻlgan. Doniyolbiy 1783—1784-yillarda 2 marta sulton Abdulhamid I huzuriga Muhammad Sharifni elchi qilib joʻnatgan. Turk sultoni elchisi Mahmud Sayd ogʻa Buxoro amiri Shohmurod huzurida boʻladi. (1786) Sulton Salim III ham 1789-yilda oʻz elchilarini yuborgan. Buxoro amiri Haydar devonbegi Eshmuhammad va Mirzo Muhammad Yusuf qoʻrchiboshini maktub bilan Istanbulga yuborib, sulton Mahmud II dan shariatga doir kitoblarni soʻratadi (1815). Mahmud II oʻz elchisi Hasan Chalabiydan Buxoroga 32 jildli kitob yuborgan. Xiva xoni Olloqulixon xonlikka karshi Perovskiy ekspeditsiyaitan soʻng Istanbul va Angliyaga elchilar yuborib, harbiy yordam soʻraydi. Biroq, Xiva xoniga masofa olisligi uchun harbiy yordam joʻnatilmay, toʻp yasovchi turk ustalari yuboriladi. Qoʻqon xoni Sulton Sayidxon (1865) va Buxoro amiri Muzaffar muftiy Xoja Muhammad Porsoni (1866) elchi qilib Istanbulga joʻnatishgan va sultonlikdan harbiy yordam soʻragan.

Shuningdek, mazkur davlatlar oʻrtasida madaniy aloqalar keng yoʻlga qoʻyilgan. Asli bursalik Qozizoda Rumiy Mirzo Ulugʻbekning rasadxonasida mudirlik qilgan, Samarqanddagi Ulugʻbek madrasasida bosh mudarris boʻlgan. Ulugʻbek oʻlimidan soʻng uning shogirdi Ali Qushchi Istanbulda sulton Mahmud II saroyida xizmat qilgan va avliyo Sofiya madrasasining bosh mudarrisi boʻlgan. Jaloliddin Rumiyning butun ongli faoliyati Koʻniya (Kichik Osiyo)da kechgan. Tasavvufning naqshbandiya va yassaviya tariqatlari Usmoniylar imperiyasi hududida ham keng tarqalib, bu yerda Bahouddin Naqshband va Ahmad Yassaviyning Yunus, Xoja Bektosh Vali, Kiyikli bobo singari izdoshlari yetishib chiqqan. Tilshunos olim, shoir va elchi Sulaymon Buxoriy 19 asr oʻrtalarida Istanbulda yashab, „Lugʻati chigʻatoy va turki usmoniy“ (2 jildli) lugʻatini tuzgan.

20 asr boshlarida Turkistondan borgan 100 dan ortiq talabalar (ularning orasida Fitrat, Usmon Xoʻja, Otaulla Xoʻjayev, Bekjon Raxmonov va boshqalar boʻlgan) Istanbulda tahsil olgan. Yosh turklarning gʻoyalari Yosh buxoroliklar va Yosh xivaliklar dunyoqarashiga ijobiy taʼsir qilgan. „Ittihod va taraqqiy“ partiyasi maorif boʻlimi mudiri doktor Nozim va turkistonlik talabalar tashabbusi bilan Istanbulda „Buxoro taʼlimi maorif jamiyati“ (1908) tashkil qilingan. Jamiyat Istanbuldagi Gʻalaba koʻprigi yonidagi yangi Jomeʼ masjidida turkistonlik oʻquvchilar uchun alohida maktab ochgan va ularni tekin oʻqitgan. Jamiyat tomonidan Fitratning koʻplab asarlari ilk marta Istanbulda bosilgan.

XVI — XVIII asrlarda

Usmonli imperiyasi, 1299-1683

Imperiyaning yuksalishi

Usmonli İmperiyası, Mehmet II Fotih hukmronligi davrida yuksalish davriga kirdi.

XVI asr boshlarida butun imperiya viloyatga, viloyatlar esa sanjoq (tuman)larga boʻlingan edi. Viloyatlarni vali, sanjoqlarni esa sanjoqbey boshqarardi. Imperiyaning asosiy tayanchi uning qoʻshini edi. Qoʻshinni yer egalarining lashkarlari tashkil etardi. Sulton harbiy majburiyat evaziga yer-suv taqsimlab berardi. Harbiy majburiyat evaziga ajratilgan katta-katta yer egalari zoimlar va beylar, ulardan maydaroq yer egalari esa tumorilar va sipohiylar deb atalgan. Ularga harbiy harakat vaqtida sulton farmon bergan hamonoq, yerlarining katta-kichikligiga qarab belgilab qoʻyilgan miqdordagi qurolli dehqonlar bilan belgilangan joyga yetib kelish majburiyati yuklangan edi. Bundan tashqari, imperiyaning doimiy qoʻshini — yanicharlari, shuningdek, kuchli harbiy-dengiz floti ham boʻlgan. Bu omillar Usmoniy turklar sultonlariga keng koʻlamda bosqinchilik urushlari olib borish imkonini bergan. Bunday urushlar natijasida Usmoniylar turklar davlatining ulkan imperiyaga aylanganligi Sizlarga VII sinf „Jahon tarixi“ darsligidan maʼlum. Imperiya XVI asrda ham bosqinchilik urushlarini davom ettirdi. Bu davrda Eron imperiyaning Osiyodagi eng yirik raqibiga aylangan edi. Sulton Salim I 1514-yilda Eron shohi Ismoil Safaviy qoʻshinini tor-mor etdi. Bu gʻalaba sultonga shohning ittifoqchisi Misr sultonligiga qarshi yurish boshlashga yoʻl ochdi. 1516-yilda yoʻl-yoʻlakay Suriya va Falastinni bosib oldi. 1517-yilda esa Misr poytaxti Qohira shahri egallandi. Imperiya nafaqat Osiyo va Yevropada, hatto Afrikada ham mustamlakalarga ega boʻldi.

Imperiya hududining kengayishi yirik savdo yoʻllarining ham Turkiya qoʻliga oʻtishiga olib keldi. Bu omillar imperiya markaziy hokimiyatining hamda harbiy qudratining yanada kuchayishini taʼminladi. Oqibatda Turkiyaning xalqaro taʼsir-eʼtibori, Yevropa, Osiyo va Afrika mamlakatlari taqdiridagi oʻrni yanada ortdi.

Hukmdorlar

Nomi	Yashagan yillari	Hukmronlik yillari
Usmon I	1254—1326	1299—1326
Oʻrxon I	1281—1362	1326—1362
Murod I	1319—1389	1362—1389
Boyazid I Yildirim	1354—1403	1389—1402
Mehmed I	1404-1404	1402-1404
Murod II	1404—1451	1421—1444, 1444-1451
Mehmed II Fotih	1432—1481	1444, 1451-1481
Boyazid II	1447—1512	1481—1512
Salim I Yovuz	1470—1520	1512—1520
Sulaymon I Qonuniy (Muhtasham)	1494 — 1566	1520—1566
Salim II	1524 — 1574	1566—1574
Murod III	1546 — 1595	1574—1595
Mehmed III	1566— 1603	1595—1603
Ahmad I	1590 — 1617	1603—1617
Mustafo I	1591— 1639	1617—1618
Usmon II	1604 — 1622	1618—1622
Mustafo I	1591 — 1639	1622—1623
Murod IV	1612 — 1640	1623—1640
Ibrohim I	1615 — 1648	1640—1648
Mehmed IV	1642 — 1693	1648—1687
Sulaymon II	1642 — 1691	1687—1691
Ahmad II	1643 — 1695	1691—1695
Mustafo II	1664—1703	1695—1703
Ahmad III	1673—1736	1703—1730
Mahmud I	1696—1754	1730—1754
Usmon III	1699—1757	1754—1757
Mustafo III	1717—1774	1757—1774
Abdulhamid I	1725—1789	1774—1789
Salim III	1761—1807	1789—1807
Mustafo IV	1779—1808	1807—1808
Mahmud II	1785—1839	1808—1839
Abdulmajid I	1823—1861	1839—1861
Abdulaziz I	1830—1876	1861—1876
Murod V	1840—1904	1876
Abdulhamid II	1842—1918	1876—1909
Mehmed V Rishod	1844—1918	1909—1918
Mehmed VI Vohid	1861—1926	1918—1922
Abdulmajid II	1868—1944	1922—1924

Adabiyotlar

• Aliyev G. Z., Turtsiya v period pravleniya mladoturok, M., 1972; Oʻzbekistonning yangi tarixi, 1 kitob [Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida], T., 2000; Raxmaialiyev R., Imperiya tyurkov, M., 2002; Erol Gungoʻr, Tarihsa turkiy davlatlar, T., 2003; Mirzo Salimbek, Kashkuli Salimiy, Tavorixi mutgaqadimin va mutaaxirin, Buxoro, 2003.