Fan tarixi

Fan tarixi qadimgi davrlardan hozirgi kungacha boʻlgan ilm-fanning rivojlanish jarayonidir. Ushbu jarayon fanning uchta asosiy yoʻnalishi: tabiiy, ijtimoiy va formal fanlarni qamrab oladi. Ma’rifatchilik davrida rasmiy fan sohalari shakllangach bronza, temir, antik davrlar hamda oʻrta asrlarda mavjud boʻlgan protofanlar, ilk bilimlar va alkimyo hamda astrologiya kabi tabiiy falsafiy ilmlar yangi tarixning ilk davrida oʻz ahamiyatini yoʻqota boshlagan.

Ilm-fanning eng qadimgi ildizlari Qadimgi Misr va Mesopotamiyaga borib taqaladi (miloddan avvalgi 3000-yildan to 1200-yilgacha boʻlgan oraliq). Ushbu sivilizatsiyalarning matematika, astronomiya va tibbiyotga qoʻshgan hissasi keyinchalik klassik antik davr yunon naturfalsafasiga taʼsir koʻrsatgan. Tabiiy sabablarga asoslanib, olamdagi voqealarni tushuntirish uchun rasmiy urinishlar amalga oshirilgan. Gʻarbiy Rim imperiyasi qulagandan soʻng, lotin tilida soʻzlashuvchi Gʻarbiy Yevropada oʻrta asrlarning dastlabki davrlarida (milodiy 400-yildan 1000-yilgacha) olam haqidagi yunoncha tushunchalar oʻzgardi, ammo yunon tilida soʻzlashuvchi Vizantiya imperiyasida rivojlanish surʼati jadal davom etgan. Yunoncha matnlarning tarjimalari yordamida islomning oltin davrida ellinistik dunyoqarash saqlanib, arab tilida soʻzlashuvchi musulmon dunyosiga singib ketadi. X—XIII asrlarda Gʻarbiy Yevropaga yunon asarlari va islomiy izlanishlarning tiklanishi hamda uygʻunlashuvi Gʻarbda naturfalsafani oʻrganishga boʻlgan intilishlarni kuchaytirgan. Ilk fan anʼanalari qadimgi Hindistonda va alohida qadimgi Xitoyda ham rivojlangan boʻlib, Xitoy modeli Gʻarb tadqiqotlaridan oldin Vyetnam, Koreya va Yaponiyaga taʼsir koʻrsatgan. Mezoamerikaning Kolumbgacha boʻlgan davr xalqlari orasida Zapotek sivilizatsiyasi astronomiya va matematikaning birinchi maʼlum anʼanalarini kalendar tuzish uchun ishlab chiqqan. Keyinchalik Maya va boshqa sivilizatsiyalar ham bu anʼanalarni davom ettirgan.

XVI—XVII asrlarda Yevropadagi ilmiy inqilob davrida yangi gʻoyalar va kashfiyotlar avvalgi yunon tushunchalari va anʼanalaridan uzoqlashib, naturfalsafa oʻzgarishga yuz tutgan. Yangicha fan mexanikroq, matematika bilan koʻproq integratsiyalashgan va yanada ishonchli va ochiq boʻlgan, chunki undagi bilimlar yangi aniqlangan ilmiy metodga asoslangan edi. Keyingi asrlarda bir qancha „inqilob“lar ketma-ket sodir boʻla borgan. Masalan, XVIII asrdagi kimyoviy inqilob sabab kimyo fani uchun yangi miqdoriy usullar va oʻlchov birliklarini joriy etilgan. XIX asrda energiyani saqlash, Yerning yoshi va evolyutsiyaga oid yangi qarashlar eʼtibor markazida boʻlgan. XX asrda genetika hamda fizikadagi yangi kashfiyotlar molekulyar biologiya va zarralar fizikasi kabi yangi kichik fanlar paydo boʻlishiga olib kelgan. Bundan tashqari, sanoat va harbiy muammolar, shuningdek, yangi tadqiqot ishlarining murakkabligi „katta fan“ davrida, ayniqsa Ikkinchi jahon urushidan keyin paydo boʻlgan.

Ilm-fan tarixiga yondashuv

Asosiy maqola: Fan tarixshunosligi

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Tarixshunoslik

Fan tarixining mohiyati munozarali mavzudir. Ilm-fan tarixi koʻpincha taraqqiyotning bir tekisda kechadigan tarixi oʻlaroq talqin qilinadi, biroq tarixchilar bu jarayonni ancha murakkab deb hisoblaydilar. Alfred Edward Taylor ilmiy kashfiyotlardan oldingi davrlarni „fanning davriy bankrotligi“ deb taʼriflagan.

Ilm-fan insoniyat faoliyatining bir turi boʻlib, unga kelib chiqishi va madaniyati turli xil odamlar oʻz ilmiy hissalarini qoʻshganlar. Fan tarixini oʻrganuvlar orasida oʻz sohasini global miqyosdagi almashinuv, ziddiyat va hamkorlik tarixining bir qismi oʻlaroq koʻrayotganlar tobora koʻpaymoqda.

Fan va din oʻrtasidagi aloqalar „konflikt“, „uygʻun“, „murakkab“, „oʻzaro mustaqil“ va boshqa tushunchalar orqali turlicha tavsiflangan. Yevropadagi XVII asr boshlarida yuz bergan ilmiy inqilob va Maʼrifat asri bilan bogʻliq Galiley ishi kabi voqealar John William Draper kabi olimlarni ziddiyat nazariyasini ilgari surishga undadi. Ushbu nazariyaga koʻra, din va fan tarix davomida metodologik, faktik va siyosiy jihatdan doimo qarama-qarshilikda boʻlib kelgan. Oʻshandan beri „ziddiyat nazariyasi“ koʻpchilik zamonaviy olimlar va fan tarixini oʻrganuvchilar orasida ahamiyatini yoʻqotgan. Biroq, Richard Dawkins kabi baʼzi zamonaviy faylasuflar va olimlar hali ham ushbu nazariya tarafdoridir.

Tarixchilar taʼkidlashicha, tabiat haqidagi fikrlarni muvofiqlashtirish uchun ishonch zarur. Shu nuqtayi nazardan, 1660-yilda Qirollik jamiyatining taʼsis etilishi va uning eksperimental kodeksi fan tarixshunosligida muhim bob boʻlgan. Yangi tarixda koʻplab kishilar elita ilmiy hamjamiyatlardan chetlatilgan va ilmiy muassasalar tomonidan „tuban“ deya taʼriflangan. 1980- va 1990-yillardagi tarixchilar ilm olish uchun qanday toʻsiqlardan oʻtish zarurligini tavsiflab berishadi va unutilgan shaxslarning ishlarini qayta tiklashni boshlashadi. Tarixchilar, shuningdek, dala ishlari va namunalarni yigʻish, yozishmalar, rasm chizish, hisob, laboratoriya va dala uskunalaridan foydalanish kabi fanning kundalik amaliyotlarini ham oʻrganishgan.

Ibdidoiy jamoa davri

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Qadimgi dunyoda fan, Protofan, va Alkimyo

Ibdidoiy jamoa davrida bilim va texnika avloddan avlodga ogʻzaki oʻtib kelgan. Misol uchun, makkajoʻxorini qishloq xoʻjaligi uchun xonakilashtirish taxminan 9 ming yil oldin Meksikaning janubida, yozuv tizimlari rivojlanishidan oldin boshlangan. Xuddi shunday, arxeologik dalillar savodxonlikdan oldingi jamiyatlarda astronomik bilimlarning rivojlanganini koʻrsatadi.

Adabiyotdan oldingi jamiyatlarning ogʻzaki anʼanasi bir nechta xususiyatlarga ega edi, bulardan birinchisi bu anʼananing oʻzgaruvchanligi boʻlgan.. Yangi maʼlumotlar doimiy ravishda oʻzlashtirilar va yangi sharoitlar yoki jamiyat ehtiyojlariga moslashtirilar edi. Arxivlar va hisobotlar boʻlmagan. Bu oʻzgaruvchanlik hozirgi holatni tushuntirish va asoslashning zarurati bilan chambarchas bogʻliq edi. Oʻsha davrda olam yer osti dunyosi, osmon va yashab turgan zamindan iborat deya tushinilgan. Ular sabablarni boshlangʻich nuqtalar bilan bogʻlashga ham moyil boʻlib, bu orqali tarixiy kelib chiqishga tushuntirish berardilar. Shuningdek, davolanish, kasalliklarning ilohiy yoki jinlar sabab kelib chiqqanligini anglash hamda ekstremal holatlarda jodugarlik, folbinlik, qoʻshiqlar va afsunlar kabi marosimlar uchun „tabib odam“ yoki „donishmand ayol“ga murojaat qilingan. Nihoyat, zamonaviy davrlarda aql bovar qilmas deb hisoblanishi mumkin boʻlgan tushunchalarni soʻzsiz qabul qilish va shu bilan birga, bunday ishonchsiz xatti-harakatlar muammolarni keltirib chiqarishi mumkinligini tushunmaslik tendensiyasi kuzatilgan.

Yozuvning rivojlanishi odamlarga avlodlar oʻrtasida bilimlarni saqlash va yetkazish imkonini bergan. Yozuvning kashgf etilishi qadimgi davrlarda falsafa va keyingi fanlar rivojlanishining omili edi. Bundan tashqari, falsafa va fanning qadimgi davrlardagi rivojlanish darajasi yozuv tizimining samaradorligiga (masalan, alifbolardan foydalanish) bogʻliq boʻlgan.

Qadimgi Yaqin Sharqdagi dastlabki ildizlari

Ilm-fanning eng qadimgi ildizlarin miloddan avvalgi 3000—1200-yillardagi Qadimgi Yaqin Sharqqa, ayniqsa Qadimgi Misr va Mesopotamiyaga borib taqaladi.

Qadimgi Misr

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Qadimgi Misrda astronomiya, Qadimgi Misrda matematika ilmlari, va Qadimgi Misrda tibbiyot

Raqamlar tizimi va geometriya

Taxminan miloddan avvalgi 3000-yildan boshlab qadimgi misrliklar oʻnlik sanoq tizimini ishlab chiqdilar va oʻzlarining geometrik bilimlarini geometriya va qurilish kabi amaliy masalalarni yechishga yoʻnaltirdilar. Ularning geometriyani rivojlantirishi yer tuzishning taraqqiyoti uchun zarur edi, chunki bu har yili Nil daryosi toshqini ostida qoladigan qishloq xoʻjaligi yerlarining rejasi va mulkchiligini saqlab qolishga xizmat qilardi. Toʻgʻri burchakli 3-4-5 uchburchagi va boshqa geometriya qoidalari toʻgʻri chiziqli inshootlarni qurishda, shuningdek, Misr arxitekturasining ustun va toʻsinlarini yaratishda qoʻllanilgan.

Kasallik va davolash

Misr Oʻrta yer dengizining katta qismi uchun alkimyoviy tadqiqotlar markazi boʻlgan. Miloddan avvalgi 2500—1200-yillarda yozilgan tibbiy papiruslarga asoslanib, qadimgi misrliklar kasallik asosan yovuz kuchlar yoki ruhlarning tanaga kirishi bilan bogʻliq deb hisoblashgan[2]. Shunday qilib, dori-darmonlardan foydalanishdan tashqari, davolanish jarayonida ibodat, afsun va marosimlar ham qoʻllangan. Miloddan avvalgi 1600-yillarda yozilgan Eber papirusida koʻz, ogʻiz bilan bogʻliq kasalliklarni davolash uchun tibbiy retseptlar yozilgan. Taxminan oʻsha davrda yozilgan Edwin Smith papirusida yaralar, sinish va chiqishlarni davolash uchun jarrohlik qoʻllanmasi ham boʻlgan. Misrliklar dorilarning samaradorligi ularning tayyorlanishi va tegishli marosimlarga muvofiq qoʻllanilishiga bogʻliq deb hisoblashgan. Tibbiyot boʻyicha tarixchilar, masalan, qadimgi Misr farmakologiyasini asosan samarasiz boʻlgan deb hisoblashadi. Ebers va Edvin Smit papiruslarida kasalliklarni davolash quyidagi tarkibiy qismlarni oʻz ichiga oladi: tekshirish, tashxis qoʻyish, davolash va bashorat qilish, G. E. R. Lloydning empirik usuli bilan kuchli parallel jihatlarga ega boʻlgan va metodologiyaning rivojlanishida muhim rol oʻynagan.

Taqvim

Qadimgi misrliklar hatto har biri oʻttiz kundan iborat oʻn ikki oy va yil oxirida besh kun qoʻshiladigan rasmiy taqvimni ishlab chiqqanlar. Bobil taqvimi yoki oʻsha paytda yunon shahar-davlatlarida qoʻllanilgan taqvimlardan farqli oʻlaroq, rasmiy Misr taqvimi ancha sodda boʻlgan, chunki bu taqvim aniq tizimlashtirilmagan hamda oy va quyosh sikllari hisobga olinmagan edi.

Mesopotamiya

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Bobilda astronomiya, Bobilda matematika, va Bobilda tibbiyot

Qadimgi mesopotamiyaliklar gil, qum, metall rudalari, bitum, tosh va boshqa tabiiy materiallarning kimyoviy xossalari haqida keng maʼlumotga ega boʻlib, ulardan kulolchilik buyumlari, chinni, shisha, sovun, metallar, ohakli suvoq va gidroizolyatsiya tayyorlashda foydalanganlar. Metallurgiya metallarning xossalarini bilishni talab qilgan. Shunga qaramay, mesopotamiyaliklar tabiat haqida maʼlumot toʻplashdan unchalik manfaatdor boʻlmaganlar, ularni koʻproq xudolar koinotni qanday tartibga solganini oʻrganish qiziqtirgan. Noinsoniy organizmlar biologiyasi haqida, faqat asosiy akademik fanlar kontekstida maʼlumotlar mavjud. Folbinlik maqsadida hayvonlar fiziologiyasi keng oʻrganilgan; ayniqsa, garuspikda muhim organ hisoblangan jigar anatomiyasi batafsil oʻrganilgan. Hayvonlarning xatti-harakati yana fol ochish maqsadida ham oʻrganilgan. Hayvonlarni qoʻlga oʻrgatish haqidagi maʼlumotlarning aksariyati, ogʻzaki tarzda oʻtib kelgan boʻlishi mumkin. Ammo otlarni oʻrgatishga bagʻishlangan bitta matn saqlanib qolgan.

Mesopotamiya tibbiyoti

Qadimgi Mesopotamiyaliklar „ratsional fan“ va sehr-joduni oʻzaro ajratmaganlar. Kasal odamga, shifokorlar aytilishi kerak boʻlgan sehrli formulalarni, shuningdek, dori-darmonlarni yozib berishgan. Eng qadimgi tibbiy retseptlar shumer tilida Urning Uchinchi sulolasi davrida paydo boʻlgan (taxminan miloddan avvalgi 2112-yil – miloddan avvalgi 2004-yillar). Biroq, Bobil shohi Adad-apla-iddinaning (eramizdan avvalgi 1069—1046-yillar) hukmronligi davrida borsippalik Esagilkin-apli tomonidan „ummânū“ yoki bosh olimga yozilgan „Tashxis boʻyicha qoʻllanma“ eng keng qamrovli Bobil tibbiy matnidir. Sharqiy semit madaniyatlarida tibbiyot sohasidagi asosiy nufuzga ega „ašipu“ nomi bilan mashhur tabib-ekzorsist boʻlgan. Bu kasb odatda otadan bolaga oʻtgan va katta hurmatga sazovor boʻlgan. Asosan turli xil oʻtlar, hayvon mahsulotlari va minerallardan iborat xalq tabobati vositalaridan, shuningdek, qaynatmalar, klizmalar va malhamlar yoki ziravorlardan foydalangan holda jismoniy alomatlarni davolovchi „asu“ ga kamdan-kam murojaat qilingan. Faoliyati hozirgi tabiblarga oʻxshash hisoblangan. Ular jarohatlarni bogʻlashgan, oyoq-qoʻllarni tuzatishgan va oddiy operatsiyalarni amalga oshirishgan. Qadimgi Mesopotamiyaliklar ham profilaktika bilan shugʻullangan va kasalliklar tarqalishining oldini olish choralarini koʻrgan.

Astronomiya va samoviy bashorat

Bobil astronomiyasida yulduzlar, sayyoralar va oyning harakati haqidagi bitiklar kotiblar tomonidan yasalgan minglab sopol lavhlarda saqlanib qolgan. Mesopotamiya qadimshunoslari tomonidan aniqlangan astronomik davrlar bugungi kunda ham tropik yil va qamariy oy kabi Gʻarb taqvimlarida keng qoʻllaniladi. Ushbu maʼlumotlardan foydalanib, ular yil davomida yorugʻlik uzunligining oʻzgarishini hisoblash, Oy va sayyoralarning paydo boʻlishi va yoʻqolishini, shuningdek, Quyosh va Oy tutilishini bashorat qilish imkonini beradigan matematik usullarni ishlab chiqdilar. Faqat bir nechta astronomlarning nomlari hozirgacha saqlanib qolgan. Masalan, Kidinnu, xaldeyalik astronom va matematik. Tropik yilning Kidinnu tomonidan oʻylab topilgan tushuncha zamonaviy taqvimlarda qoʻllaniladi. Bobil astronomiyasi „astronomik hodisalarning nozik matematik tavsifini aniqlash uchun boʻlgan birinchi va juda muvaffaqiyatli urinishdir“. Tarixchi A. Aaboening soʻzlariga koʻra, „Ellinistik dunyoda, Hindistonda, islom dunyosida va Gʻarbda ilmiy astronomiyaning keyingi barcha turlari fundamental jihatdan Bobil astronomiyasiga bogʻliq“.

Bobilliklar va boshqa Yaqin Sharq madaniyatlari uchun xudolarning xabarlari yoki alomatlari bilimdonlar tomonidan oʻqilishi va talqin qilinishi mumkin boʻlgan barcha tabiiy hodisalarda yashiringan. Shuning uchun xudolar barcha yerdagi narsalar va osmon hodisalari orqali gapira oladi deb hisoblangan. Bundan tashqari, Bobil astrologiyasi Bobil astronomiyasidan ajralmas edi.

Matematika

Miloddan avvalgi XVIII asrga tegishli Plimpton 322 Mesopotamiya mixxat lavhida bir qator Pifagor sonlari (3,4,5) (5,12,13)… bitilgan boʻlib, qadimgimesopotamiyaliklar Pifagor teoremasini Pifagordan ming yil oldin bilgan boʻlishi mumkinligiga ishora qiladi.

Qadimgi va oʻrta asrlar Janubiy va Sharqiy Osiyoda

Mesopotamiyaning matematik yutuqlari Hindistonda matematika rivojlanishiga maʼlum darajada taʼsir koʻrsatgan hamda Hindiston va Xitoy oʻrtasida matematik gʻoyalarning ikki tomonlama almashinuviga olib kelgan. Shunga qaramay, Hindistonda va ayniqsa Xitoyda matematik va ilmiy yutuqlar Yevropa sivilizatsiyalaridan ancha mustaqil boʻlgan. Bu ikki sivilizatsiyaning Yevropadagi fan rivojlanishiga taʼsiri bilvosita boʻlgan va Mesopotamiya hamda keyinchalik Islom dunyosi oraliq boʻgʻin vazifasini oʻtagan. XVI—XVII asrlarda mintaqa oʻsimlik va hayvonot dunyosini oʻrganishga qiziqqan missioner-iyezuitlarning ilmiy faoliyati orqali Hindiston va Xitoyga hamda umuman Osiyo mintaqasiga ilmiy inqilob taʼsirida shakllangan zamonaviy fan kirib kelgan.

Hindiston

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Hindiston yarim orolida fan va texnika tarixi

Matematika

Asosiy maqola: Hindistonda matematika tarixi

Hindiston yarim orolidagi matematik bilimlarning eng qadimgi izlari Hind vodiysi sivilizatsiyasiga (miloddan avvalgi 4-ming yillik – miloddan avvalgi 3-ming yillik) borib taqaladi. Ushbu sivilizatsiyaga mansub kishilar oʻlchamlari 4:2:1 nisbatda boʻlgan gʻishtlarni ishlab chiqarishgan, bu gʻisht konstruktsiyasining barqarorligi uchun qulay boʻlgan. Shuningdek, uzunlik oʻlchovini yuqori aniqlik bilan standartlashtirishga harakat qilishgan. Uzunlik birligi (taxminan 1,32 dyuym yoki 3,4 santimetr) oʻnta teng qismga boʻlingan Mohenjo-Daro chizgʻichi ni ishlab chiqqanlar. Qadimgi Mohenjo-Daroda ishlab chiqarilgan gʻishtlar koʻpincha ana shu uzunlik birligining butun qismiga karrali oʻlchamda boʻlgan.

Baxshali qoʻlyozmasida arifmetika, algebra va geometriyaga oid masalalar, shu jumladan oʻlchov masalalari mavjud. Kasrlar, kvadrat ildizlar, arifmetik va geometrik progressiyalar, sodda tenglamalarning yechimlari, chiziqli algebraik tenglamalar, kvadrat tenglamalar va ikkinchi darajali noaniq tenglamalar kabi mavzular oʻrganilgan. Miloddan avvalgi III asrda, Pingala sanskrit prosodiyasi boʻyicha maʼlum risolalarning eng qadimgisi boʻlmish „Pingala-sutra“ ni bayon etgan. U, oʻrin qiymatlarining yigʻindisiga birni qoʻshish orqali, sonli tizimni ham ifodalab bergan. Pingala asarida Fibonacci sonlari bilan bogʻliq maʼlumot ham mavjud boʻlib, „mātrāmeru“ deb atalgan.

Hind astronomi va matematigi Aryabhata (476—550) oʻzining „Aryabhatiya“ (499) asarida trigonometriya va 0 soniga sinus funksiyasini kiritgan. Milodiy 628-yili Brahmagupta gravitatsiya tortishish kuchi ekanligini taxminini ilgari surgan. U nolning olmosh sifatida ham, oʻnli sanoq tizimidagi raqam sifatida ham ishlatilishini, shuningdek, hozirda butun dunyoda keng qoʻllanilayotgan hind-arab sanoq tizimini ham tushunarli tarzda tavsiflagan. Ushbu ikki astronom matnlarining arabcha tarjimalari tez orada islom dunyosida paydo boʻlgan. Bu esa IX asrga kelib arab raqamlariga aylangan belgilarni islom dunyosiga kirib kelishiga imkon bergan.

Narayana Pandita (sanskritcha: नारायण पण्डित) (1340—1400-yillar) – hind matematigi. Plofkerning yozishicha, uning matnlari Kerala maktabini hisobga olmaganda, Bxaskara II risolalaridan keyin eng muhim sanskrit tilidagi matematik risolalar boʻlgan. 1356-yilda matematik tadqiqotlar haqida „Ganita Kaumudi“ (soʻzma-soʻz tarjimasi: „Matematikaning oy nuri“) asarini yozgan. Bu asar kombinatorika sohasidagi koʻplab ishlanmalarni oldindan ochib bergan.

XIV—XVI asrlarda Kerala astronomiya va matematika maktabi astronomiya va ayniqsa, matematikada, shu jumladan trigonometriya va analiz kabi sohalarda sezilarli yutuqlarga erishgan.

Astronomiya

Astronomik tushunchalar haqidagi ilk matnli mulohazalar Hindistonning diniy adabiyoti boʻlgan Vedalarda mavjud. Sarme (2008) fikriga koʻra: „Rigvedada Borliqning yoʻqlikdan kelib chiqishi, koinotning konfiguratsiyasi, oʻzini oʻzi tutib turuvchi sharsimon Yer va 360 kun, har biri 30 kundan iborat 12 oyga teng boʻlgan yil haqidagi asosli mulohazalarni uchratish mumkin“.

XII asrda Bhaskara tomonidan yozilgan „Siddhanta Shiromani“ ning dastlabki 12 bobi quyidagi: sayyoralarning oʻrtacha uzunliklari; sayyoralarning haqiqiy uzunliklari; sutkalik aylanishning uch muammosi; sizigiyalar; oy tutilishi; quyosh tutilishi; sayyoralarning kengliklari; yarim oy; sayyoralarning bir-biri bilan bogʻlanishi; sayyoralarning qoʻzgʻalmas yulduzlar bilan bogʻlanishi; quyosh va oyning botishi kabi mavzularni qamrab olgan. Ikkinchi qismning 13 bobida sfera va unga asoslangan muhim astronomik va trigonometrik hisoblar koʻrib chiqilgan.

„Tantrasangraha“ risolasida Nilakantha Somayaji yoʻldoshlar, Merkuriy va Venera uchun ariyabhatan modelini yangiladi va u ushbu sayyoralarning markazi uchun koʻrsatgan tenglama XVII asrda yashab oʻtgan Johannes Kepler davrigacha Yevropa yoki Islom astronomiyasida ishlatilgan tenglamadan koʻra aniqroq edi. Jaypurlik Jay Singh II Nyu-Dehli, Jaypur, Ujjayn, Mathura va Varanasida Jantar Mantar deb nomlangan beshta rasadxonani qurdirgan. Qurilish ishlarii 1724—1735-yillarda yakunlangan.

Grammatika

Hindistonda temir davri (eramizdan avvalgi I ming yillikda) ga oid Eng qadimgi lingvistik asarlardan biri mavjud. Unda Veda matnlarini toʻgʻri oʻqish va talqin qilish uchun sanskrit tilida tahlil oʻtkazilgan. Sanskrit tilining eng mashhur grammatigi Panini (eramizdan avvalgi 520—460-yillar) boʻlib, uning grammatikasida sanskrit uchun 4000 ga yaqin qoidalar shakllantirilgan. Tahliliy yondashuvlarida fonema, morfema va oʻzak tushunchalari mavjud. Milodning birinchi asrlarida yaratilgan „Tolkappiyam“ matni orfografiya, fonologiya, etimologiya, morfologiya, semantika, prosodiya, gap tuzilishi va kontekstning tildagi ahamiyatiga koʻra sutralarni oʻz ichiga olgan tamil grammatikasi boʻyicha keng qamrovli asardir.

Tibbiyot

Zamonaviy Pokistondagi neolit davriga oid qabrlardan topilgan ashyolar ilk dehqonchilik madaniyati vakillarida protostomatologiya mavjud boʻlganligidan dalolat beradi. „Sushrutasamhit“ ning qadimgi matnida Sushruta jarrohlikning turli xil koʻrinishlarini, jumladan rinoplastika, quloqlarning yirtilgan yumshoq qismini davolash, oraliq litotomiya, katarakta jarrohligi, shuningdek, baʼzi kesish usullari va jarrohlik muolajalarini tasvirlab bergan. „Charaka Samhita“ da Charaka inson tanasi, etiologiyasi, simptomatikasi va keng koʻlamli kasalliklarni davolash haqidagi qadimiy nazariyalarni keltirib oʻtgan. Asarda parhez, gigiyena, profilaktika, tibbiy taʼlim va sogʻliqni tiklash uchun shifokor, hamshira va bemorning birgalikda bajarishi zarur ishi haqidagi boʻlimlar mavjud.

Davlat va siyosat

Davlat tuzilishi, iqtisodiy siyosat va harbiy strategiya haqida Kautilya va Vishnagupta tomonidan yozilgan qadimgi hind risolasi, Chanakya siyosati bilan oʻzaro bogʻlangan (taxminan miloddan avvalgi 350—283-yillar). Ushbu risolada kishilar, shoh, davlat, hukumat amaldorlari, saroy ayonlari, dushmanlar, bosqinchilar va uyushmalarning xatti-harakatlari hamda oʻzaro munosabatlari tahlil qilinadi va hujjatlashtiriladi. Roger Boesch „Arthashastra“ ni siyosiy realizm kitobi sifatida taʼriflaydi. Kitobda siyosat dunyosi qanday ishlashini tahlil qilingan, ammo koʻp oʻrinlarda qanday ishlashi kerakligi tushuntirilmagan. Asar qirolga davlat va umumiy farovonlikni saqlash uchun qanday qilib puxta oʻylangan va baʼzi paytlarda shafqatsiz choralar koʻrishi zarurligini ochiq-oydin koʻrsatib bergan.

Mantiq

Hind mantigʻining taraqqiyoti Pingala „Chandaxsutra“ si va Medhatithi Gautama anvisikasi (taxminan miloddan avvalgi VI asr), Paninining sanskrit tili grammatikasi qoidalari (taxminan miloddan avvalgi V asr), Vaysheshika maktabining atomistik tahlili (taxminan miloddan avvalgi VI asrdan to miloddan avvalgi II asrgacha), Nyaya hind falsafiy maktabining asoschisi Gotama xulosalarining tahlili (taxminan miloddan avvalgi VI asrdan to milodiy II asrgacha) va Nagarjuna tetralemmasi (taxminan milodiy II asrgacha) ga borib taqaladi.

Hind mantigʻi yunon va xitoy mantigʻi bilan bir qatorda mantiqning dastlabki uch anʼanaviy shakllaridan biridir. Hind anʼanaviy shakli ilk davrdan to hozirgi davrgacha Navya-Nyaya mantiqiy maktabi zamirida rivojlanishda davom etgan.

II asrda buddaviy faylasuf Nagarjuna „Katuskoti“ mantiq shaklini takomillashtirgan. Katuskotini koʻpincha „tetralemma“ (yunoncha) deb ham atashadi.

Navya-Nyanya murakkab til va konseptual sxemani ishlab chiqadi, bu ishi unga mantiq va epistemologiyadagi muammolarni belgilash, tahlil qilish va hal qilish imkonini beradi. U Nyayaning barcha tushunchalarini to‘rtta: his qilish yoki idrok qilish (pratyakşa), xulosa chiqarish (anumāna), o‘xshatish yoki o‘xshashlik (upamāna) va guvohlik (tovush yoki so‘z orqali; śabda) kabi asosiy toifalarga ajratgan.

Xitoy

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Xitoyda fan va texnika tarixi, Xitoylik kashfiyotchilar roʻyxati, va Xitoylik ixtirochilar roʻyxati

Xitoy matematiklari

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Xitoy matematikasi

Eng qadimgi davrlardan boshlab xitoyliklar abakda oʻnlik sanoq tizimidan foydalanganlar. 10 ni ifodalash uchun birlik tayoqcha oʻng tomondagi ikkinchi katakchaga qoʻyiladi. Miloddan avvalgi I asrga kelib manfiy sonlar va oʻnli kasrlar muomalaga kirgan. „Matematik sanʼat haqida toʻqqiz bob“da Horner metodi boʻyicha yuqori tartibli ildizlarni ajratib olish usullari, chiziqli tenglamalarni yechish va Pifagor teoremasi kiritilgan. Kubik tenglamalar Tan sulolasi davrida yechilgan boʻlsa, 3 dan yuqori tartibli tenglamalarning yechimlari esa milodiy 1245-yilda Sin Szishao tomonidan taqdim etilgan. Binomial koeffitsiyentlar uchun arifmetik uchburchak taxminan 1100-yilda Szya Syan tomonidan tasvirlab berilgan.

Geometriyani aksiomatizatsiya qilishga birinchi urinishlar miloddan avvalgi 330-yilda moist qonunida paydo boʻlgan boʻlsa-da, Lyu Xuey milodiy III asrda geometriyada algebraik usullarni ishlab chiqqan, shuningdek, 5 ta qiymatli raqamgacha pini hisoblab chiqqan. 480-yilda Szu Chunchji bu nisbatni takomillashtiradi va 1200 yil davomida eng aniq qiymat boʻlib qolgan ${\tfrac {355}{113}}$ni kashf etgan.

Astronomik kuzatuvlar

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Xitoyda astronomiya

Xitoydagi astronomik kuzatuvlar barcha sivilizatsiyalar orasida eng uzun uzluksiz kechgan. Ushbu kuzatuvlar davomida quyosh dogʻlari (miloddan avvalgi 364-yildan boshlab 112 ta yozuv), supernovalar (1054-yil), oy va quyosh tutilishlari haqidagi malumotlar olingan. XII asrga kelib, ular tutilish hodisalarini yetarlicha aniq bashorat qilishlari mumkin boʻlgan, ammo bu haqidagi bilimlar Min sulolasi davrida yoʻqolgan. Shuning uchun 1601-yilda iyezuit Matteo Ricci oʻzining bashoratlari tufayli katta mashhurlikka erishadi. 635-yilga kelib, xitoylik astronomlar kometalarning dumlari har doimo Quyosh tomonga qarab yoʻnalishini payqashadi.

Qadimdan xitoyliklar osmonni tasvirlash uchun ekvatorial tizimdan foydalanganlar va 940-yil tuzilgan yulduz xaritasi silindrik (merkator) proyeksiyadan foydalangan holda tuzilgan. Armillyar sferadan foydalanish miloddan avvalgi IV asrda, doimiy ravishda ekvatorial oʻqda oʻrnatilgan holda turadigan sferadan foydalanish esa miloddan avvalgi 52-yilda qayd etilgan. Miloddan avvalgi 125-yilda Chjan Xen real vaqtda sferani aylantirish uchun suv energiyasidan foydalangan. Ular orasida meridian va ekliptika uchun halqalar boʻlgan. 1270-yilga kelib, sohaga arab torkvetumi tamoyillari joriy etilgan.

Imperator Sun imperiyasi davrida (960—1279-yillar) xitoylik amaldor olimlar qadimgi artefaktlarni qazib, oʻrganib, kataloglashtirgan.

Ixtirolar

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Xitoylik ixtirochilar roʻyxati

Falokatlarga oldindan tayyorgarlik koʻrish uchun Chjan Xen eramizning 132-yilida seysmometrni ixtiro qilgan. Poytaxt Loyandagi maʼmuriyatni maʼlum bir joyda zilzila sodir boʻlishi haqida darhol xabardor qiladi. Chjan sudga hozirgina shimoli-gʻarbda zilzila sodir boʻlganini aytganida, poytaxtda hech qanday silkinish sezilmagan boʻlsa-da, koʻp oʻtmay, Loyandan (hozirgi Gansu hududida) 400-500 km (250-310 milya) shimoli-gʻarbda haqiqatan ham zilzila sodir boʻlganligi haqida xabar keladi. Chjan oʻz qurilmasini „mavsumiy shamollar va Yer harakatini oʻlchash asbobi“ (Houfeng didong yi 候风地动仪) deb nomlagan. Chunki u va boshqalar zilzilalar, havoning siqilishi bilan bogʻliq deb hisoblashgan boʻlishi mumkin.

Koʻp asrlar davomida Xitoyda ilk bilimlar, kashfiyotlar va tajribalarning koʻplab taniqli vakillari boʻlgan. Eng yaxshi misollardan biri – oʻrta asrda yashab oʻtgan xitoylik bilimdon, davlat arbobi Shen Ko (1031—1095), navigatsiya uchun ishlatiladigan magnit ignali kompasni birinchi boʻlib tavsiflagan, haqiqiy shimol tushunchasini kashf etgan, astronomik gnomon, armillyar sfera, durbin va klepsidra konstruktsiyasini takomillashtirgan, shuningdek, kemalarni taʼmirlash uchun quruq doklardan foydalanish usulini ixtiro qilgan. Tabiiy loyqa bosish jarayonini kuzatgandan va Tayxan togʻlarida (Tinch okeandan yuzlab mil uzoqlikda) dengiz tosh qoldiqlarini topgandan soʻng, Shen Ko quruqlikning shakllanish nazariyasini yoki geomorfologiyani ishlab chiqqan. Shuningdek, Shensi provinsiyasining Yanan shahrida yer ostida topilgan toshga aylangan bambukni kuzatib, vaqt oʻtishi bilan mintaqalarda iqlimning asta-sekin oʻzgarishi nazariyasini qabul qilgan. Shen Ko asarlari boʻlmaganda, Yu Xaoning meʼmorchilik ishlari haqidagi maʼlumotlar ham xuddi koʻchma literlar vositasi ixtirochisi Bi Shen (990—1051) haqida maʼlumotlar kam boʻlgani singari oz boʻlishi mumkin edi. Shenning zamondoshi Su Sun (1020—1101) ham ajoyib bilimdon, munajjim boʻlib, u yulduz xaritalari tushirilgan osmon atlasini yaratgan, botanika, zoologiya, mineralogiya va metallurgiya boʻyicha risolalar yozgan hamda 1088-yilda Kayfen shahrida katta astronomik soat minorasini qurdirgan. U ishlab chiqqan tojdor armillyar sferani harakatga keltirish uchun oʻzi yaratgan soat minorasini ishga tushirish mexanizmi va dunyoda mashhur boʻlgan eng qadimgi cheksiz ishloaydigan zanjirli energiya uzatish tizimi qoʻllanilgan.

XVI va XVII asrlarda Xitoy iyezuitlarining missiyasi „qadimiy madaniyatning ilmiy yutuqlarini qadrlashni oʻrganganlar va ularni Yevropada mashhur qilganlar. Ularning yozishmalari tufayli yevropalik olimlar ilk bor Xitoy fani va madaniyati haqida maʼlumotga ega boʻlganlar.“. Xitoy fan va texnologiyalari tarixi haqidagi Gʻarbning ilmiy fikri Joseph Needham va Needham tadqiqot instituti tomonidan jonlantirilgan. Britaniyalik olim Needhamning fikriga koʻra, Xitoyning texnologik yutuqlari orasida suv bilan harakatlanuvchi osmon globusi (Chjan Xen), quruq doklar, shtangensirkullar, ikki tomonlama porshenli nasos, domna pechi, koʻp quvurli seyalka, zambilgʻaltak, osma koʻprik, veyalka, porox, relyef xaritasi, hojatxona qogʻozi, samarali jabduqlar, shuningdek, mantiq, astronomiya, tibbiyot va boshqa sohalarga qoʻshgan hissasi maʼlum.

Biroq madaniy omillar xitoyliklarning bu yutuqlarini „zamonaviy fan“ga aylanishiga yoʻl qoʻymadi. Needhamning fikricha, aynan xitoylik ziyolilarning diniy-falsafiy doiralari ularga tabiat qonunlari gʻoyalarini qabul qilishga imkon bermagan boʻlishi mumkin.

Antik davr va yunon-rim ilm-fani

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Antik davrda ilm-fan

Qadimgi misrliklar va mesopotamiyaliklarning astronomiya, matematika va tibbiyot sohalariga qoʻshgan hissalari antik davr yunon naturfalsafasiga kirib kelgan va uning shakllanishida muhim oʻrin tutgan. Bu yerda tabiiy sabablarga asoslangan holda olamdagi voqealarni tushuntirish uchun urinishlar boʻlgan. Izlanishlar, shuningdek, ishonchli taqvimni tuzish yoki turli kasalliklarni qanday davolash kerakligini aniqlash kabi amaliy maqsadlarga qaratilgan edi. Ilk olimlar hisoblanmish qadimgi odamlar oʻzlarini tabiatshunos faylasuflar, malakali kasb egalari (masalan, shifokorlar) yoki diniy anʼana davomchilari (masalan, maʼbaddagi shifokorlari) deb bilishgan boʻlishi mumkin.

Suqrotgacha boʻlgan davr

Suqrotgacha boʻlgan davrdagi eng qadimgi yunon faylasuflari qoʻshnilarining afsonalarida uchraydigan „Biz yashayotgan tartibli kosmos qanday paydo boʻlgan?“ degan savolga qarama-qarshi javoblar berishgan. Suqrotgacha boʻlgan davr faylasufi miletlik Fales (miloddan avvalgi 640—546-yillar), (Arastu kabi keyingi mualliflar Ioniya faylasuflarining ilk namoyondasi deb atashgan) tabiat hodisalarning gʻayritabiiy hodisalarini tushuntirishga boʻlgan urinishlarni ilgari surgan. Masalan, yer suvda suzadi va zilzilalar xudo Poseydon tomonidan emas, balki yer suzib yurgan suvning toʻlqinlanishi tufayli yuzaga keladi deya fikrlagan. Falesning shogirdi samoslik Pifagor esa Pifagor maktabiga asos soladi, bu maktab matematikani oʻzi uchun tadqiq qiladi va Yerning sferik shaklga ega ekanligini birinchi boʻlib taʼkidlaydi. Levkipp (eramizdan avvalgi V asr) atomizmni, yaʼni butun materiya atomlar deb ataluvchi boʻlinmas, oʻlmas birliklardan iborat, degan nazariyani kiritgan. Bu nazariya uning shogirdi Demokrit, soʻngra Epikur tomonidan ancha kengaytirilgan.

Naturfalsafa

Aflotun akademiyasi. Pompeydan tipilgan I asrga oid tasvir

Aflotun va Arastu naturfalsafada ilk tizimli muhokamalarini oʻtkazdilar, bu muhokamalar tabiat oʻrganish boʻyicha keyingi tadqiqotlarga koʻp jihatdan taʼsir koʻrsatadi. Deduksiyani rivojlantirishga boʻlgan harakatlari alohida ahamiyatga ega boʻlib, keyingi ilmiy izlanishlar uchun muhim boʻlgan. Aflotun miloddan avvalgi 387-yilda „Geometriyadan bexabar hech kim bu yerga kirmasin“ shiori ostida Aflotun akademiyasiga asos solgan. Shuningdek, koʻplab buyuk faylasuflarni tarbiyalagan. Aflotunning shogirdi Arastu empiritsizm va universal haqiqatlarni kuzatish va induksiya orqali olish mumkinligi haqidagi gʻoyani fanga kiritib, ilmiy usulga asos solgan. Arastu, shuningdek, tabiatan empirik boʻlgan biologiya boʻyicha koʻplab asarlar yozgan, biologik sabablilik va hayotning xilma-xilligiga alohida eʼtibor qaratgan. Tabiatni, ayniqsa Lesbosdagi oʻsimliklar va hayvonlarning xatti-harakatlari va xususiyatlarini tinimsiz kuzatgan, 540 dan ortiq hayvon turlarini tasniflagan va ularning kamida 50 tasini tahlil qilgan. Aristotelning ishlari keyingi davr islom va Yevropa ilm-faniga chuqur taʼsir ko‘rsatgan, ammo oxir-oqibat ular ilmiy inqilobda oʻzgargan.

Aristotel, shuningdek, elementlar va koinot nazariyalariga ham hissa qoʻshgan. U samoviy jismlarni harakatga keltirib, oʻzi harakatsiz qoluvchi „birinchi harakatlantiruvchi“ deb ataladigan kuch mavjud deb hisoblagan. Aristotel hamma narsani matematika va fizika orqali tushuntirishga harakat qiladi, lekin baʼzan osmon jismlarining harakati kabi hodisalarni Xudo kabi oliy kuch orqali tushuntiradi. Aristotel osmon jismlarining harakatini tushuntirib beradigan texnologik yutuqlarga ega boʻlmagan. Bundan tashqari, Aristotel elementlar haqida koʻplab fikrlar egasi hisoblangan. Hamma narsa yer, suv, havo, olov va nihoyat Efir elementlaridan kelib chiqqan deb hisoblardi. Efir samoviy element boʻlib, shuning uchun samoviy jismlar materiyasini tashkil etgan. Yer, suv, havo va olov elementlari ikki xossa: issiqlik, namlik, sovuqlik va quruqlik birikishidan kelib chiqqan va barchasi muqarrar oʻrin va harakatga ega edi. Bu elementlarning harakati „Zamin“ga eng yaqin boʻlgan yerdan boshlanib, keyin suv, havo, olov va nihoyat efirga yetib keladi hamda ana shu zaylda davom etaveradi. Barcha kuchlarning tuzilishidan tashqari, Aristotel qanday qilib narsalar oʻz tabiiy holatiga qaytmasligi toʻgʻrisidagi nazariyani oʻylab topgan. U suv yer ustida, havo suv ustida, olov esa havo ustida boʻlishini tushungan. Arastu „barcha unsurlar tabiiy holatiga qaytishi kerak boʻlsa-da, inson va boshqa tirik mavjudotlar tanasida bu unsurlarga nisbatan qarshilik mavjud – yaʼni, tirik mavjudotlar tanasi unsurlarning asl holatini qabul qila olmaydi“ deb tushuntiradi.

Bu davrda anatomiya, zoologiya, botanika, mineralogiya, geografiya, matematika va astronomiyada sezilarli yutuqlarga erishilgan. Muayyan ilmiy muammolarning ahamiyatini anglashga, matematikani tabiiy hodisalarga tatbiq etishga va empirik tadqiqotlar oʻtkazishning metodologik ahamiyatini eʼtirof etishga erishiladi. Ellinizm davrida olimlar oʻz ilmiy izlanishlarida koʻpincha yunoncha dastlabki tafakkurida ishlab chiqilgan: matematikadan foydalanish va maqsadli empirik tadqiqotlar oʻtkazish tamoyillarini qoʻllaganlar. Ushbu davrdagi izlanishlar va tushunchalar tarixiy davr mobaynida qadimgi yunon va ellinizm davri faylasuflaridan oʻrta asr musulmon faylasuflari va olimlariga, Yevropadagi Uygʻonish va Maʼrifatchilik davrlariga, zamonaviy dunyoviy fanlariga taʼsir qilib kelgan. Aql ham, tadqiqot ham qadimgi yunonlardan boshlanmagan boʻlsa-da, Suqrotcha metod geometriya, mantiq va tabiiy fanlarda katta yutuqlarga erishishga imkon bergan.

Yunon astronomiyasi

Antikitera mexanizmi tuzilishi (miloddan avvalgi 150–100-yillar).

Quyosh sistemasining geliotsentrik modelini birinchi boʻlib astronom samoslik Aristarx taklif qilgan, geograf Eratosfen esa Yerning aylanasini aniq hisoblagan. Gipparx (taxminan miloddan avvalgi 190—120-yilllar) yulduzlarning birinchi sistematik katalogini tuzgan. Ellinizm davri astronomiyasi va texnikasidagi yutuqlar darajasini sayyoralar oʻrnini hisoblash uchun analog hisoblash mashinasi boʻlgan Antikitera mexanizmi (miloddan avvalgi 150—100-yillar) orqali taʼsirchan tarzda koʻrsatib berilganidan ham ilgʻash mumkin. Bunday murakkab texnologik artefaktlar faqat XIV asrda, Yevropada mexanik astronomik soat ixtiro etilgach paydo boʻla boshlagan.

Ellinizm davri tibbiyoti

Gippokrat davrida sogʻliqni saqlash uchun aniq ijtimoiy tuzilma boʻlmagan. Oʻsha paytda jamiyat uyushmagan, bilimli kishilar oz boʻlgan. Chunki odamlar kasalliklar kelib chiqish sababini diniy mulohazalar orqali tushuntirishgan. Gippokrat fan va klinik protokollarga asoslangan birinchi sogʻliqni saqlash tizimini joriy etgan. Gippokratning fizika va tibbiyot haqidagi nazariyalari jamiyat uchun uyushgan tibbiy tuzilmani yaratishga yordam berdi. Tibbiyotda Gippokrat (tax. miloddan avvalgi 460-yil – 370-yil) va uning izdoshlari birinchi boʻlib koʻplab kasalliklar va tibbiy holatlarni tasvirlab berishgan va shifokorlar uchun bugungi kunda ham dolzarb va qoʻllanadigan Gippokrat qasamini ishlab chiqishgan. Uning gʻoyalari „Gippokrat korpusi“da oʻz ifodasini topgan. Toʻplamda tibbiy falsafaga oid bilimlar tavsifi hamda kasallik va turmush tarzidagi holat tanaga qanday taʼsir koʻrsatishi qayd etilgan. Gippokrat shifokor va bemor oʻrtasidagi professional munosabatlarga taʼsir koʻrsatgan. U, shuningdek, „Tibbiyot otasi“ sifatida ham tanilgan. Inson tanasining disseksiyasi va nerv sistemasining tavsifi haqidagi xulosalarini birinchi boʻlib Gerofilos (miloddan avvalgi 335—280-yillar) asoslagan. Galen (milodiy 129-yil – tax. 200-yil) deyarli ikki ming yil davomida qayta sinab koʻrilmagan jasorat talab etuvchi koʻplab operatsiyalarni, shu jumladan miya va koʻz operatsiyalarini amalga oshirgan.

Ellinizm davri matematikasi

Oxyrhynchusda topilgan va taxminan milodiy 100-yilga oid Yevklid „Elementlar“ining saqlanib qolgan eng qadimgi parchalaridan biri

Arximed π ning qiymatini taqribiy hisoblash uchun xulosalash usulidan foydalangan.

Ellinizm davridagi Misrda Yevklid matematik aniqlik asoslarini yaratgan va bugungi kunda ham qoʻllanadigan taʼrif, aksioma, teorema va isbot tushunchalarini oʻzining „Elementlar“ kitobiga kiritgan. Barcha davrlarning eng buyuk matematiklaridan biri hisoblangan Arximed parabola yoyi ostidagi yuzani cheksiz qatorlar yigʻindisi bilan hisoblash uchun xulosalash metodidan foydalangani va pi ning hayratlanarli darajada aniq qiymatini koʻrsatib bergani eʼtirof etiladi. U, shuningdek, gidrostatika, statika asoslarini yaratgan va richag prinsipini tushuntirgan.

Boshqa oʻzgarishlar

Teofrast oʻsimliklar va hayvonlarning eng qadimgi tavsiflarini yozgan, birinchi taksonomiyani oʻrnatgan va minerallarni qattiqlik kabi xususiyatlariga koʻra hisobga olgan. Pliniy Elder eramizning 77-yilida tabiat olamining eng yirik ensiklopediyalaridan birini yaratgan va Teofrastning vorisi edi. Misol uchun, u olmosning oktaedr shaklini aniq tasvirlab beradi va olmos changi oʻzining katta qattiqligi tufayli oʻymakorlar tomonidan boshqa qimmatbaho toshlarni kesish va jilolash uchun ishlatilishini qayd etadi. Uning kristall shaklining ahamiyatini tan olishi zamonaviy kristallografiyaning oʻtmishdoshi boʻlib, boshqa minerallar haqidagi eslatmalar mineralogiyani anglatadi. U boshqa minerallar oʻziga xos kristall shaklga ega ekanligini eʼtirof etadi, lekin bir misolda kristallik shaklini oʻymakorlarning ishi bilan adashtiradi. Pliniy birinchi boʻlib kahrabo qaragʻay daraxtlarining qatroni ekanligini isbotlagan

Arxeologiyaning rivojlanishi tarixga va oʻtmishga qiziquvchilar, masalan, oʻz xalqlarining oʻtmishdagi shon-shuhratlarini koʻrsatishni istagan qirollar va malikalarga borib taqaladi. Miloddan avvalgi V asrda yashagan yunon tarixchisi Gerodot oʻtmishni tizimli ravishda oʻrgangan birinchi olimdir.

Rim hokimyati davrida yunon olimlari

Rim hukmronligi davrida Polibiy, Tit Liviy va Plutarx kabi mashhur tarixchilar Rim Respublikasining paydo boʻlishi hamda boshqa davlatning tashkil etilishi va tarixini hujjatlashtirishgan boʻlsa, Yuliy Sezar, Sitseron kabi davlat arboblari respublika va Rim imperiyasi siyosati va urushlariga misollar keltirishgan. Bu davrda siyosatni oʻrganish tarixni, boshqaruv usullarini tushunishga va hukumatlar faoliyatini tavsiflashga qaratilgan edi.

Rimning Yunonistonni bosib olishi yunon provinsiyalarida taʼlim va madaniyatga salbiy taʼsir koʻrsatmagan. Aksincha, Rimning yuqori tabaqasi tomonidan yunonlarning adabiyot, falsafa, siyosat va sanʼat sohasidagi yutuqlarini qadrlash Rim imperiyasining gullab-yashnagan davriga toʻgʻri kelgan. Yunon aholi punktlari Italiyada asrlar davomida mavjud boʻlib, yunon tilini oʻqish va gapirish qobiliyati Rim kabi Italiya shaharlarida kam uchramagan. Bundan tashqari, yunon olimlarining Rimga ixtiyoriy ravishda yoki qul sifatida joylashishi rimliklarga yunon adabiyoti va falsafasi oʻqituvchilariga kirish imkonini berdi. Aksincha, yosh rimlik olimlar ham Gretsiyada tahsil olishgan va Rimga qaytib kelgach, yunon erishgan yutuqlarini lotin rahbariyatiga yetkazishga muvaffaq boʻlishgan. Baʼzi yunoncha matnlar lotin tiliga tarjima qilinganiga qaramay, yuqori ilmiy darajaga intilayotgan rimlik olimlar ushbu matnlarni yunonchada oʻqishga harakat qilganlar. Rim davlat arbobi va faylasufi Sitseron (miloddan avvalgi 106-43-yillar) ana shunday olimlaardan biri. U Rimda, soʻngra Afina va Rodosda yunon oʻqituvchilari qoʻlida tahsil olgan. Yunon falsafasining anchagina qismini oʻzlashtirgan, bir nechta mavzularda lotincha risolalar yozgan va hatto Platonning „Timaeus“ asariga yunoncha sharhlar yozgan. Ammo, kitobning lotincha tarjimasi saqlanib qolmagan.

Dastlab yunon ilmlari sohasini deyarli toʻliq Rim oliy tabaqasi tomonidan moliyalashtirilgan. Iqtidorli olimni boy xonadonga biriktirishdan tortib, yunon tilida soʻzlashuvchi maʼlumotli qullarga egalik qilishgacha boʻlgan turli tadbirlar qoʻllangan. Buning oʻrniga, katta muvaffaqiyatlarga erishgan olimlar rimlik homiylariga maslahatlar berishlari yoki intellektual jihatdan hamrohlik qilishlari yo hatto kutubxonalarga gʻamxoʻrlik qilishlari kerak edi. Omadi chopgan yunonlar farzandlarini oʻqitishgan yoki xizmat vazifalarini bajarishgan. Yunon ilmlarining aniqligi va murakkabligi jihatlariga rimlik homiylar manfaatlariga mos tuzatishlar kiritilgan. Bunday holat yunon ilmlarini ommalashtirishga olib kelgan. Tibbiyot yoki mantiq (sud va siyosat uchun) kabi amaliy ahamiyatga ega boʻlgan maʼlumotlar taqdim etilgan, ammo yunon metafizikasi va epistemologiyasining nozik jihatlariga eʼtibor berilmagan. Asosiy ilmlardan tashqari, rimliklar naturfalsafani qadrlamaganlar va ushbu fanni boʻsh vaqt uchun oʻyin-kulgi deb hisoblashgan.

Ensiklopediyalar va sharhlar yunon ilmlarini Rim auditoriyasi orasida ommalashtirish vositasi boʻlgan. Asli suriyalik yunon olimi Posidoniy tarix, jugʻrofiya, axloqiy falsafa va tabiatshunoslik boʻyicha samarali ijod qilgan. U grammatika, ritorika, mantiq, arifmetika, geometriya, astronomiya, musiqa nazariyasi, tibbiyot va meʼmorchilik kabi fanlar haqidagi bilimlarni oʻz ichiga olgan „Toʻqqiz sanʼat kitobi“ ensiklopediyasini yozgan Mark Terentiy Varro kabi lotin yozuvchilariga katta taʼsir koʻrsatgan. Kitob keyingi Rim ensiklopediyalari uchun namuna hamda rimlik jentlmenni tarbiyalash uchun mos asar hisoblangan. Varroning toʻqqiz kitobidan birinchi yettitasi keyinchalik oʻrta asr maktablarining yetti erkin sanʼat uchun asos boʻlgan. Populyarizmning choʻqqisi shimoliy Italiyada kechgan, Rim tarixi va grammatika boʻyicha bir nechta kitoblar yozgan rimlik olimi Pliniy (eramizning 23/24—79-yillari) boʻldi. Uning eng mashhur hajmi katta kitobi „Tabiiy tarix“ asaridir.

Milodiy 180-yilda Rim imperatori Mark Avreliyning oʻlimidan soʻng, Rim imperiyasida stipendiya va taʼlim olish uchun qulay sharoit siyosiy tartibsizliklar, fuqarolar urushi, shaharlarning tanazzulga uchrashi va yaqinlashib kelayotgan iqtisodiy inqiroz tufayli oʻzgaradi. Milodiy 250-yilda varvarlar Rim chegaralariga hujum qila boshlaganlar. Bu voqealar siyosiy va iqtisodiy sharoitlarning yoppasiga pasayishiga olib kelgan. Rim yuqori tabaqalarining turmush darajasiga jiddiy taʼsir koʻrsatgan, yaʼni boʻsh vaqti boʻlmaganligi tufayli ilmiy izlanishlarga vaqt ajrata olmaganlar. Bundan tashqari, III—IV asrlarda Rim imperiyasi maʼmuriy jihatdan: Sharqiy va Gʻarbiy ikki qismga boʻlingan. Ushbu maʼmuriy boʻlinmalar ikki mintaqa oʻrtasidagi intellektual aloqalarni zaiflashtirgan. Oxir-oqibat, har ikki qism oʻz yoʻllaridan ketishgan va Sharqiy qism Vizantiya imperiyasiga aylangan. Xristianlik ham bu vaqt davomida toʻxtovsiz kengayib borgan va tez orada Gʻarbiy qism taʼlimning asosiy homiysiga aylangan. Xristian cherkovi II—III asrlarda eʼtiqodini dushmanlardan himoya qilish uchun yunon falsafasining baʼzi fikrlash vositalarini qabul qilgan. Shunga qaramay, yunon falsafasi yetakchilar va nasroniylik eʼtiqodi orqali aralash tarzda qabul qiligan. Baʼzilar, masalan Tertullian (taxminan 155—230-yillar) falsafaga qattiq qarshi koʻrsatib, uni bid’at deb qoralagan. Gippolik Avgustin (milodiy 354—430-yillar) kabi boshqalar ikkilanib, yunon falsafasi hamda ilm-fanini tabiiy dunyoni tushunishning eng yaxshi usullari sifatida himoya qilishgan. Shu sababli, ularga dinning yordamchilari (yoki xizmatkorlari) sifatida munosabatda boʻlishadi. Gʻarbda taʼlim, butun Gʻarbiy Rim imperiyasi singari, german qabilalarining bosqini, fuqarolar orasidagi tartibsizliklar va iqtisodiy inqiroz tufayli asta-sekin tanazzulga yuz tutgan. Klassik anʼanalarga yondashuv Rim Britaniyasi va Galliya shimoli kabi ayrim hududlarda kamayib ketgan boʻlsa-da, Rim, Italiya shimoli, Galliya janubi, Ispaniya va Shimoliy Afrikada saqlanib qolgan.

Oʻrta aslar

Oʻrta asrlarda klassik izlanishlar uch asosiy til madaniyati va sivilizatsiyasida davom etgan: yunon (Vizantiya imperiyasi), arab (islom dunyosi) va lotin (Gʻarbiy Yevropa).

Vizantiya imperiyasi

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Vizantiyada fan va Vizantiya ixtirolari roʻyxati

Yetti mashhur shifokor mashvaradi tasvirlangan Vena Dioskuridlarining old qismi

Yunon merosini asrash

Gʻarbiy Rim imperiyasining qulashi V asrda Yevropaning gʻarbiy qismida (yoki Lotin Gʻarbida) klassik anʼanalarning yemirilishiga olib keldi. Bunga qarama-qarshi oʻlaroq, Vizantiya imperiyasi varvarlarning hujumlariga bardosh berib, ilm-fanni saqlab, rivojlantirgan

Vizantiya imperiyasida Konstantinopol, Iskandariya va Antioxiya kabi ilm markazlari boʻlsa-da, G‘arbiy Yevropadagi ilmiy bilimlar XII asrda o‘rta asr universitetlari rivojlangunga qadar monastirlarda toʻplangan. Monastir maktablarining oʻquv dasturiga mavjud boʻlgan bir nechta qadimgi matnlarni oʻrganish hamda tibbiyot va vaqt oʻlchovi kabi amaliy mavzularda yaratilgan yangi asarlarni oʻzlashtirish kiritilgan edi.

VI asrda Vizantiya imperiyasida miletlik Isidor Arximedning matematik boʻyicha asarlarini „Arximed Palimpsesti“da toʻplagan. Asarda Arximedning barcha matematik hissalari toʻplangan va oʻrganilgan.

Boshqa bir vizantiyalik olim Ioann Filoponus birinchi boʻlib Aristotelning fizika taʼlimotiga shubha bilan qarab, impuls nazariyasini kiritgan. Impuls nazariyasi dastlab tortishish kuchiga qarshi snaryad harakatini tushuntirish uchun ilgari surilgan Aristotel dinamikasining yordamchi yoki ikkilamchi nazariyasi edi. Mazkur klassik mexanikadagi inersiya, impuls va tezlanish tushunchalarining intellektual kashshofidir. Ioann Filoponusning asarlari oʻn asrdan keyin Galileo Galileyni ilhomlantirgan

Tanazzul

1453-yilda Konstantinopol qulashi vaqtida bir qator yunon olimlari Shimoliy Italiyaga qochib ketgan. Ular oʻzlari bilan botanika, tibbiyot va zoologiya sohalaridagi tushunchalarni oʻz ichiga olgan koʻplab klassik bilimlarni olib kelishdi, bu esa keyinchalik „Uygʻonish davri“ deya ataluvchi davr yuzaga kelishiga sabab boʻlgan. Bundan tashqari, Vizantiyadan borgan olimlar Gʻarb rivojlanishiga muhim hissa qoʻshgan.

Islom dunyosi

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Oʻrta asr islom dunyosida ilm-fan va Musulmon dunyosidagi ilm-fan va muhandislik xronologiyasi

Ibn Sinoning Tib qonunlari asarining XV asrga oid nusxasi.

Mazkur davr islom oltin davri (VIII—XIV asrlar) boʻlib, unda savdo-sotiq gullab-yashnagan va Xitoydan qogʻoz mahsulotlarini olib kirish kabi yangi gʻoyalar va texnologiyalar paydo boʻlgan, bu esa qoʻlyozmalardan nusxa koʻchirish arzonlashishiga sabab boʻlgan.

Tarjimalar va ellinlashuv

Yunon merosining sharqqa, Gʻarbiy Osiyoga koʻchishi asta-sekinlik bilan sodir boʻlgan jarayon boʻlib, u Aleksandrning 335-yilda Osiyodagi bosqinlaridan boshlab eramizning VII asrida islom diniga asos solingunga qadar ming yildan ortiq davom etgan. VII asrda islomning paydo boʻlishi va tarqalishi uning ellinlashuvi sabab tezlashgan. Yunonlarning dunyo haqidagi tasavvurlari toʻgʻrisidagi bilimlar VIII—IX asrlarda yunoncha matnlar va baʼzi suryoniycha oraliq manbalarning arab tiliga tarjima qilinishi tufayli islom ilohiyoti, huquqi, madaniyati va savdosi orqali saqlab qolinib, oʻzlashtirilgan.

Taʼlim va ilmiy tadqiqotlar

Sulaymoniya masjidi

Madrasalar turli diniy va ilmiy tadqiqotlar markazlari boʻlib, ular dinshunoslikka asoslangan masjidlar, shahardan tashqaridagi ziyoratchilar uchun turar joylar va nihoyat, tabiiy fanlarga yoʻnaltirilgan taʼlim muassasalari kabi turli muassasalarning rivojlanish namunasi edi. Gʻarb universitetlaridan farqli oʻlaroq, madrasalarda talabalar maʼlum bir ustoz qoʻlida taʼlim olishgan, u esa oʻqishni tugatgandan soʻng „ijoza“ nomli guvohnoma berilgan. Ijoza Gʻarbdagi universitet darajasidan koʻp jihatdan farq qilgan. Ushbu hujjat biror muassasa emas, balki bir shaxs tomonidan beriladi. Bundan tashqari, ijoza keng qamrovli fanlar boʻyicha yetarli bilimlarni tasdiqlovchi individual daraja emas, balki oʻziga xos matnlar toʻplamini oʻqitish va yetkazish uchun ruxsatnoma hisoblanadi. Xotin-qizlarga ilm olish va bilim berish uchun madrasalarga borishga ruxsat berilgan, ammo bu holat 1800-yillarga qadar Gʻarb oliy taʼlimida koʻzga tashlanmagan. Madrasalar shunchaki akademik markazlar boʻlmagan. Masalan, Sulaymoniya masjidi XVI asrda Sulaymon I tomonidan qurilgan eng qadimgi va mashhur madrasalardan biri boʻlgan. Sulaymoniya masjidida kasalxona va tibbiyot kolleji, oshxona va bolalar maktabi, shuningdek, sayyohlar uchun vaqtinchalik xonaqoh vazifasini oʻtagan.

Madrasadagi oliy taʼlim islom huquqi va diniy fanlarga qaratilgan boʻlib, talabalar qolgan bilimlarni mustaqil oʻrganishin lozim boʻlgan. Teologik ogʻishlarga qaramay, koʻplab olimlar oʻz ishlarini nisbatan bagʻrikeng shahar markazlarida (masalan, Bagʻdod va Qohira) olib borishga muvaffaq boʻlishadi va kuchli homiylar tomonidan himoya qilinadi. Ular, shuningdek, erkin sayohat qilishlari va fikr almashishlari mumkin boʻlgan, chunki ular bir-birlarini hurmat qilishlari kerak edi.

Matematika sohasidagi yutuqlar

Bu davrda islom olimlarining yutuqlarining aksariyati matematika sohasida boʻlgan. Arab matematikasi yunon va hind matematikasining bevosita avlodi hisoblanadi. Masalan, hozirgi arab raqamlari dastlab Hindistondan kirib kelgan, ammo musulmon matematiklari sonlar tizimiga bir necha asosiy aniqlik kiritganlar. Masalan, oʻnlik nuqta belgisi qoʻshilgan. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (taxminan 780—850-yillar) algoritm tushunchasiga oʻz nomini bergan, algebra atamasi esa al-jabr soʻzidan olingan boʻlib, asarlaridan biri sarlavhasining boshlanish qismi hisoblanadi. Islom trigonometriyasi Ptolemeyning „Al-Majistiy“ va hindcha „Siddhanta“ asarlari yordamida davom ettirilgan. Mazkur asarlardan trigonometrik funksiyalar qoʻshilgan, jadvallar tuzilgan, trigonometriyani sferalar va tekisliklarga qoʻllangan. Ularning koʻplab muhandislari, asbob-uskunalar ishlab chiqaruvchilari va geometrlari amaliy matematika boʻyicha kitoblar yaratishga hissa qoʻshganlar. Astronomiyaga eng katta hissa islom matematiklari tomonidan qoʻshilgan. Al-Battoniy (taxminan 858—929-yillar) Ptolemeyning „Al-Majistiy“ deya tarjima qilingan „Hè Megalè Syntaxis“da saqlanib qolgan Gipparx oʻlchovini takomillashtirgan. Al-Battoniy Yer oʻqi pretsessiyasini oʻlchashdagi aniqlikini ham yaxshilagan. Ptolemeyning geotsentrik modeliga al-Battoniy, Ibn al-Haysam, Ibn Rushd va Nosiruddin at-Tusiy, Muʻayyad ad-Din al-Urdiy va Ibn ash-Shatir kabi Maragʻa astronomlari tomonidan tuzatishlar kiritilgan.

Geometrik koʻnikmalarga ega boʻlgan olimlar Yevklid, Aristotel va Ptolemeyning yorugʻlik va koʻrish haqidagi dastlabki klassik matnlarini sezilarli darajada takomillashtirganlar. Eng qadimgi saqlanib qolgan arab risolalari IX asrda Abu Isʼhoq al-Kindiy, Qusta ibn Luqa va (fragmentar shaklda) Ahmad ibn Iso tomonidan yozilgan. Keyinchalik, XI asrda matematik va astronom Ibn al-Haysam (Gʻarbda Alhazen nomi bilan tanilgan) oʻzidan oldingilarning ishlari asosida yangi koʻrish nazariyasini sintezlagan. „Kitob al-Manazir“da toʻliq geometrik optika tizimi batafsil tasvirlangan. Ushbu kitob lotin tiliga tarjima qilingan va XVII asrgacha Yevropada optika boʻyicha asosiy manba sifatida ishlatilgan.

Tibbiyotning institutsionallashuvi

Tibbiyot fanlari islom dunyosida keng taraqqiy etgan. Yunonlarning tibbiyot boʻyicha nazariyalari, ayniqsa Galen asarlari arab tiliga tarjima qilingan va musulmon shifokorlar klassik tibbiy bilimlarni tizimlashtirish, ishlab chiqish va tarqatishga qaratilgan tibbiy matnlarni yozishni boshlaganlar. Katarakta kabi koʻz kasalliklarini davolash kabi tibbiy ixtisoslik sohalari paydo boʻla boshlagan. Ibn Sino (Gʻarbda Avitsenna nomi bilan tanilgan, taxminan 980—1037-yillar) ning tibbiyot boʻyicha eng koʻzga koʻringan ikkita asari – „Kitob ash-Shifo“ („Shifo kitobi“) va „Tib qonunlari“ XVII asrgacha ham musulmon dunyosida, ham Yevropada standart tibbiy matnlar sifatida ishlatilgan. U tibbiyotida koʻpgina yutuqlarga erishgan. Tibbiyotning institutsionallashuvi musulmon dolamining yana bir muhim yutugʻi boʻlgan. Kasalxonalar bemorlarga moʻljallangan muassasa sifatida Vizantiya imperiyasida paydo boʻlgan. Ammo, barcha ijtimoiy sinflar uchun institutsionallashgan tibbiyot modeli xalifalikda keng tarqalgan va mamlakatning butun hududida tarqalgan. Bemorlarni davolashdan tashqari, shifokorlar shogirdlarini oʻqitishlari, shuningdek, yozish va tadqiqot olib borishlari mumkin edi. Ibn an-Nafis kasalxona sharoitida inson tanasida qonning oʻpkadan tranzit holda oʻtishini kashf etgan.

Tanazzuli

Islom ilm-fani XII—XIII asrlarda, Yevropada Uygʻonish davrigacha, qisman Ispaniyaning xristianlar tomonidan bosib olinishi va XI—XIII asrlarda Sharqdagi moʻgʻullar istilosi tufayli tanazzulga yuz tuta boshlaydi. 1258-yilda moʻgʻullar Abbosiylar xalifaligining poytaxti Bagʻdodni talon-taroj qilganlar, bu esa Abbosiylar davlatining tugatilishiga olib kelgan. Shunga qaramay, koʻplab bosqinchilar fan homiylariga aylanganlar. Masalan, Bagʻdod qamalini boshqargan Hulaguxon Marogʻa rasadxonasining homiysi boʻlgan. Islom astronomiyasi XVI asrda ham gullab-yashnashda davom etadi.

Gʻarbiy Yevropa

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Oʻrta asrlarda Yevropa fani, XII asr Uygʻonish davri, Sxolastika, Oʻrta asrlar texnologiyasi, Oʻrta asrlar Yevropa olimlari roʻyxati, va Islom dunyosining Oʻrta asrlar Yevropasiga qoʻshgan hissasi

Roger Baconning Oxford universitetining tabiiy tarix muzeyidagi haykali

XI asrga kelib Yevropaning katta qismi nasroniy dinini qabul a; kuchli monarxiyalar paydo boʻladi; chegaralar tiklanadi; texnologik ishlanmalar va qishloq xoʻjaligi innovatsiyalari amalga oshiriladi, oziq-ovqat taʼminoti va aholi soni koʻpayadi. Klassik yunon matnlari arab va yunon tillaridan lotin tiliga tarjima qilinadi, buning natijasida Gʻarbiy Yevropada ilmiy munozaralar boʻy koʻrsata boshlaydi.

Antik davrda Yunoniston va Rimdagi taqiqlar sabab murdani yorib koʻrish imkoni boʻlmagan. Ammo oʻrta asrlarda Bolonyadagi tibbiyot oʻqituvchilari va talabalar inson tanasini yorib koʻrishni boshlaganlar va Mondino de Luzzi (taxminan 1275—1326-yillar) odamni yorib koʻrishga asoslangan birinchi mashhur anatomiya darsligini yaratgan.

Pax Mongolica natijasida Marko Polo kabi yevropaliklar sharqqa tobora yaqinlashib bora boshladilar. Polo va hamrohlarining yozma hikoyalari Gʻarbiy Yevropaning boshqa dengiz tadqiqotchilarini Osiyo tomon toʻgʻridan-toʻgʻri olib boradigan dengiz yoʻlini izlashga ilhomlantirdi, oqibatda Buyuk geografik kashfiyotlar davri boshlanadi.

Shuningdek, texnologik yutuqlar ham qoʻlga kiritilgan. Masalan, malmesburylik Eilmerning ilk parvozi (XI asrda Angliyada matematikani oʻrgangan) va Laskilldagi Cistercian domnasining metallurgiya yutuqlari shular jumlasidandir.

Yunoncha va arabcha manbalar

Vizantiya imperiyasi, shuningdek, Rekonkista va Salib yurishlari davridagi Islom olami bilan aloqalar Lotin Yevropasiga yunoncha va arabcha ilmiy matnlarga, jumladan, Aristotel, Ptolemey, Miletlik Isidor, Filoponus, Jobir ibn Hayyan, al-Xorazmiy, Ibn al-Haysam, Ibn Sino va Ibn Rushd kabi olimlarning asarlaridan boxabar boʻlish imkonini bergan. Yevropalik olimlar Toledo arxiyepiskopi Raymonning XII asrdagi arab tilidan lotin tiliga tarjima qilish maktabini qoʻllab-quvvatlashi natijasida bu asarlarga ega boʻlishgan. Keyinchalik Michael Scotus kabi tarjimonlar ushbu asarlarni toʻgʻridan-toʻgʻri oʻqish maqsadida arab tilini oʻrganishni boshlaganlar. Yevropadagi universitetlar ushbu matnlarni tarjima qilish va tarqatishda muhim rol oʻynagan hamda ilmiy jamoalar uchun zarur boʻlgan yangi infratuzilmani yaratgan. Haqiqatan ham, oʻrta asr universitetlari oʻz oʻquv dasturida tabiat haqidagi asarlar va tabiiy fanlarni asosiy oʻringa qoʻyadi, natijada „oʻrta asr universitetlari ilmga zamonaviy universitetlardan koʻra koʻproq eʼtibor qaratgan edi“.

XIII asr boshlariga kelib, deyarli barcha muhim qadimgi mualliflarning asarlari ancha aniq holatda lotinchada mavjud boʻlgan. Ilmiy gʻoyalar universitetlar va monastirlar orqali keng tarqala boshlagan. Shu vaqtga kelib, ushbu matnlardagi naturfalsafa Robert Grosseteste, Roger Bacon, Albertus Magnus va Dun Scotus kabi sxolastiklar tomonidan rivojlantirilgan. Ilmiy uslubning zamonaviy koʻrinishiga olib keluvchi dastlabki elementlar Islom olamining taʼsirida shakllangan boʻlib, bu Grossetestening tabiatni tushunishda matematikaga boʻlgan eʼtiborida va Roger Baconning „Opus Majus“ asarida ifodalangan empirik yondashuvda koʻzga tashlanadi. Pierre Duhemning taʼkidlashicha, Parij yepiskopi Stephen Tempierning 1277-yilda eʼlon qilgan hukmi oʻrta asr fanini jiddiy ilmiy yoʻnalish sifatida rivojlantirishga turtki bergan. Biroq hozirgi kunda ilmiy inqilob aynan 1277-yilda boshlangan deb qabul qilinmaydi. Shunga qaramay, koʻplab olimlar Duhemning fikriga qoʻshilib, X asrdan XV asrga qadar boʻlgan davrda muhim ilmiy taraqqiyot yuz berganini tasdiqlashgan.

Oʻrta asr ilm-fani

XIV asrning birinchi yarmida ilm-fan sohasida, ayniqsa Aristotelning ilmiy asarlariga bagʻishlangan sxolastik sharhlar doirasida muhim ishlar amalga oshirilgan. Ockhamlik William parsimoniya (soddalik) prinsipini: naturfaylasuflar keraksiz tushunchalarni ilgari surmasliklari kerak; harakat alohida narsa emas, balki faqat harakatlanayotgan obyektning oʻzidir; obyekt tasvirini koʻzga yetkazish uchun oraliq „vositachi“ talab etilmaydi deb tushuntirgan. Jean Buridan va Nicole Oresme kabi olimlar Aristotel mexanikasining ayrim elementlarini qayta talqin qilishni boshlaganlar. Xususan, Buridan projektil harakatining sababini impuls nazariyasi bilan izohlaydi, bu esa inersiyaning zamonaviy tushunchasi tomon qoʻyilgan birinchi qadam boʻlgan. Oksford hisobchilari esa harakat kinematikasini matematik jihatdan tahlil qilishga kirishganlar, bu tahlil harakatning sabablarini inobatga olmagan holda amalga oshirilgan.

1348-yilda qora oʻlat va boshqa falokatlar falsafiy hamda ilmiy taraqqiyotga keskin yakun yasagan. Shunga qaramay, 1453-yilda Konstantinopolning qulashi qadimiy matnlarning qayta kashf etilishiga turtki boʻladi, chunki koʻplab vizantiyalik olimlar Gʻarbga boshpana izlab borishadi. Shu bilan birga, bosmaxonaning paydo boʻlishi Yevropa jamiyatiga katta taʼsir koʻrsatgan. Bosma soʻzning keng tarqalishi bilimni demokratlashtirdi va algebra kabi gʻoyalarning tezroq yoyilishiga imkon bergan. Bu yutuqlar Ilmiy inqilobga yoʻl ochib beradi, Qora oʻlat boshlanishi bilan toʻxtab qolgan ilmiy izlanishlar qayta tiklanadi.

Uygʻonish davri

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Uygʻonish davri fani, Davomiylik nazariyasi, Alkimyo, va Tabiiy sehrgarlik

Taʼlimning qayta tiklanishi

Yevropada ilm-fanning qayta tiklanishi XII asrdagi sxolastika davridan boshlangan. Shimoliy Uygʻonish davrida ilmiy tadqiqotlar Arastuning naturfalsafasidan kimyo va biologik fanlar (botanika, anatomiya va tibbiyot) tomon sezilarli burilish yasagan. Shunday qilib, zamonaviy fan Yevropada katta oʻzgarishlar davrida qayta jonlangan: protestantlikdagi reformatsiya va katoliklikdagi kontrreformatsiya; Xristofor Kolumb tomonidan Amerikaning kashf etilishi; Konstantinopolning qulashi; va, shu bilan birga, sxolastika davrida Arastu ilmining qayta kashf etilishi katta ijtimoiy va siyosiy oʻzgarishlarga sabab boʻlgan. Shunday qilib, Martin Lyuter va Jan Kalvin diniy taʼlimotni shubha ostiga olganidek, ilmiy taʼlimotni ham shubha ostiga olish mumkin boʻlgan qulay muhit yaratildi. Bu muhit ilmiy qarashlarni tanqidiy koʻrib chiqish imkoniyatini bergan. Masalan, Ptolemeyning astronomiyaga oid va Galenning tibbiyotga oid ishlari kundalik kuzatuvlarga mos kelmasligi aniqlandi. Vesaliusning inson kadavrlari ustida olib borgan tadqiqotlari Galen anatomiyasidagi xatolarni ochib bergan.

Venetsiyada taxminan 1450-yillarda Cristallo shishasining kashf etilishi bu davrda ilm-fanning rivojlanishiga hissa qoʻshgan. Ushbu yangi shisha sifatli koʻzoynaklar yaratishga, keyinchalik esa teleskop va mikroskop ixtirosiga zamin yaratgan.

Teofrastning togʻ jinslari haqidagi „Peri lithōn“ asari ming yillar davomida muhim manba boʻlib kelgan. Ushbu asarda fosillarga oid tushunchalar Ilmiy inqilobdan keyingina inkor etilgan.

Italiya Uygʻonish davrida Niccolò Machiavelli zamonaviy siyosatshunoslikka asos solib, siyosiy institutlar va faoliyatni bevosita empirik kuzatishga urgʻu bergan. Keyinchalik Maʼrifatchilik davrida ilmiy paradigmalar kengayib, siyosatni normativ taʼriflardan holi oʻrganishga zamin yaratiladi. Xususan, statistik tadqiqotlar davlat subyektlarini oʻrganishga yoʻnaltirilib, ijtimoiy soʻrovnomalar va ovoz berish tizimlarida qoʻllanila boshlangan.

Arxeologiya sohasida XV—XVI asrlarda Yevropa Uygʻonish davrida antikvarlar nufuzi oshgan, artefaktlarni yigʻishga katta qiziqish bildirilgan.

Ilmiy inqilob va yangi fanning vujudga kelishi

Zamonaviy ilm-fan otasi – Galileo Galilei

Yangi tarixning dastlablki paytlarida Yevropa Uygʻonish davrining gullab-yashnagan davri sifatida qaraladi. Bu davrda avvalgi haqiqatlarni shubha ostiga qoʻyish va yangi javoblar izlashga boʻlgan xohish mavjud edi. Natijada, katta ilmiy kashfiyotlar davri – Ilmiy inqilob yuzaga keladi. Ushbu inqilob „Yangi fan“ning shakllanishiga olib kelgan, mazkur dunyoqarash koʻproq mexanistik boʻlib, koʻproq matematikaga integratsiyalashgan, bilimlari esa yangi taʼriflangan ilmiy metodga asoslangan holda ishonchli va ochiqroq boʻlgan. Ilmiy inqilob qadimgi tafakkur va klassik fizika oʻrtasidagi qulay chegara sifatida qaraladi va odatda 1543-yilda Andreas Vesaliusning „De humani corporis fabrica“ (Inson tanasining tuzilishi haqida) hamda astronom Nicolaus Copernicusning „De Revolutionibus“ asarlari bosmadan chiqqani bilan boshlangan deb hisoblanadi. Ushbu davr 1687-yilda Isaac Newtonning „Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica“ asari bilan yakunlanib, ilmiy nashrlarning Yevropa boʻylab misli koʻrilmagan oʻsishi namoyon boldi.

Bu davrda Galileo Galiley, Iogann Kepler, Edmond Halley, William Garvey, Pierre Fermat, Robert Hooke, Christiaan Huygens, Tycho Brahe, Marin Mersenne, Gottfried Leibniz, Isaac Newton va Blaise Pascal kabi olimlar tomonidan muhim ilmiy kashfiyotlar qilingan. Falsafa sohasida esa Francis Bacon, sir Thomas Browne, René Descartes, Baruch Spinoza, Pierre Gassendi, Robert Boyle va Thomas Hobbes tomonidan katta hissa qoʻshilgan. Christiaan Huygens markazga intiluvchi va markazdan qochuvchi kuchlarni hosil qilib, matematik izlanishlarni bevosita kuzatilmaydigan fizik hodisalarni tasvirlashga tatbiq etgan birinchi olim edi. William Gilbert esa elektr va magnitizm boʻyicha ilk tajribalarni oʻtkazib, Yerning oʻzi ham magnit ekanligini isbotlagan.

Geliosentrizm

Nicolaus Copernicus

Nicolaus Copernicus koinotning geliosentrizmga asoslangan astronomik modelini takomillashtirgan. Copernicus Yer va osmon sferalarining (sayyoralar va boshqa osmon jismlarining) Quyosh atrofida harakatlanishini taklif qilgan. U barcha yulduzlar bir oʻrinda qatʼiy joylashishi, umuman harakatga kelmasligi toʻgrisidagi geliosentrik nazariya ishlab chiqqan. Ushbu nazariya Yerni va boshqa osmon sferalarini Quyosh atrofida yillik harakatda boʻlishini koʻrsatgan hamda deferentlar va epitsikllardan foydalangan holda sayyoralarning masofalarini hisoblashga muvaffaq boʻlgan. Garchi bu hisoblar oʻta aniq boʻlmasa-da, Copernicus har bir osmon sferasining masofaviy tartibini tushunishga muvaffaq boʻlgan. Copernicusning geliosentrik tizimi samosslik Aristarx va seleukiyalik Seleukning farazlarini qayta tiklash edi. Ikkkala olim ham Yerning Quyosh atrofida harakatlanish nazariyasini taklif qilgan, ammo boshqa osmon sferalarining tartibi, harakati yoki aylanishi haqida hech narsa demagan. Seleuk Oyning Yer atrofida aylanishini tushunib, uni okean toʻlqinlarini tavsiflash uchun qoʻllagan, shu tariqa geliosentrik gʻoyani yanada chuqurroq anglaganligini isbotlagan.

Maʼrifatchilik davri

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Maʼrifatchilik davrida fan

Zamonaviy astronomiya, ilmiy metod, tabiiy va zamonaviy fan asoschi hamda otalaridan biri Johannes Kepler portreti

Fizikada klassik mexanikani ochib bergan Isaac Newton

Ilmiy inqilobning davom etishi

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Kopernikcha islohot

Ilmiy inqilob Maʼrifatchilik davriga taʼsir etib, zamonaviy fanlarning rivojlanishini jadallashtirgan.

Sayyoralar va orbitlar

Nikolay Kopernik tomonidan qayta tiklangan geliotsentrik modeldan keyin XVII asrning boshlarida Iogann Kepler tomonidan taklif etgan sayyoralar harakati modeli kelib chiqqan. U sayyoralar elliptik orbitalar boʻylab harakatlanishini, bu orbitaning bir fokusida Quyosh joylashgani toʻgʻrisidagi gʻoyani taklif qilgan. „Astronomia Nova“ (Yangi astronomiya) asarida Mars orbitasi tahlili orqali sayyoralarning harakat qonunlaridan dastlabki ikkitasini asoslab bergan. Kepler sayyora orbitasi haqidagi inqilobiy tushunchani fanga kiritgan. Uning ishlari tufayli astronomik hodisalar fizik qonunlar orqali kechishi tushunilgan.

Kimyoning paydo boʻlishi

Kimyoni alkimyodan ajratish boʻyicha hal qiluvchi qadamni Robert Boyl 1661-yilda The Sceptical Chymist (Shubhali kimyogar) asarida qoʻyadi. Ammo alkimyo uning ishidan keyin ham davom etavergan. William Cullen, Joseph Black, Torbern Bergman and Pierre Macquerning gravimetrik tajribalari hamda Antoine Lavoisier („zamonaviy kimyo otasi“) tomonidan kislorod va massalar saqlanish qonuni boʻyicha olib borilgan ishlari muhim qadam boʻlgan. Bu ishlari flogiston nazariyasini inkor etgan. Zamonaviy kimyo XVI—XVIII asrlar davomida alkimyo, tibbiyot, ishlab chiqarish va qazib olish sohalari orqali rivojlangan.

Hisoblash va Nyuton mexanikasi

1687-yilda Isaak Nyuton „Principia Mathematica“ (Matematik asoslar) asarini nashrdan chiqartiradi. Asarda: Newton qonunlari va Newtonning butun olam tortishish qonuni kabi muhim hamda muvaffaqiyatli fizik nazariyalar bayon qilingan.

Qon aylanish tizimi

William Garvey 1628-yilda „De Motu Cordis“ (Yurak harakati haqida) asarini nashr qildirgan. Ushbu asarda umurtqali hayvonlarning qon aylanish tizimini keng oʻrganishga asoslangan xulosalar bayon qilingandi. U yurak, arteriyalar va tomirlarning qon harakatida markaziy rol oʻynashini aniqlagan va Galenning qonni isitish va sovitish funksiyalari haqidagi fikrlarini tasdiqlay olmagan. Galen oʻzining tibbiyotga oid asarlarida arteriyalar, tomirlar va nervlarni ruh bilan bogʻliq atamalar yordamida tavsiflagan .

Ilmiy jamiyatlar va jurnallar

Ilmiy jamiyatlar va mazkur jamiyatlar ilmiy jurnallarining yaratilishi inqilobiy yangilik boʻladi. Bu yangiliklar tarqalishini sezilarli darajada tezlashtirgan. 1660-yilda Londonda qirollik jamiyati tashkil etilib, 1665-yilda uning birinchi ilmiy jurnali „Philosophical Transactions of the Royal Society“ nashr etilgan. Shu yilning oʻzida Fransiyada birinchi ilmiy jurnal „Journal des sçavans“ chop etilgan. Newton, Descartes, Pascal va Leibniz ishlariga asoslanib, bu davrda ilm-fan zamonaviy matematika, fizika va texnologiyaga qarab borgan. Benjammin Franklin (1706—1790), Leonhard Euler (1707—1783), Mixail Lomonosov (1711—1765) va Jean le Rond d'Alembert (1717—1783) kabi avlodlar mazkur rivojlanish jarayonini davom ettirganlar. Denis Diderotning 1751—1772-yillarda nashr etilgan „Encyclopédie“si bu yangi tushunchalarni keng auditoriyaga yetishiga yordam bergan. Ushbu jarayonning taʼsiri nafaqat ilm-fan va texnologiyaga, balki falsafa (Immanuel Kant, David Hume), din hamda jamiyat va siyosatga (Adam Smith, Voltaire) ham tarqalgan.

Geologiyadagi rivojlanish

Ilmiy inqilob davrida geologiya tizimli ravish qayta tiklanmamagan. Balki togʻ jinslari, minerallar va relyef haqidagi alohida, bir-biridan ayro gʻoyalarning yigʻindisi sifatida mavjud edi. Robert Hooke zilzilalar nazariyasini ishlab chiqdi, Nikolay Steno esa qatlamlarning ustma-ust joylashishi nazariyasini ishlab chiqib, qoldiqlar bir vaqtlar tirik boʻlgan mavjudotlarning qoldiqlari ekanini ilgari surdi. 1681-yilda Tomas Bernetning Muqaddas yer nazariyasi (Sacred Theory of the Earth) asaridan boshlab, tabiiy faylasuflar Yerni vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib borgan deb talqin qilishni oʻrganishni boshladilar. Bernet va zamondoshlari Yerning oʻtmishini Injilda tasvirlangan voqealar orqali talqin qilganlar, ammo ularning ishlari Yer tarixini dunyoviy talqin qilish uchun intellektual asos yaratgan.

Ilmiy inqilobdan keyingi davr

Bioelektrik energiya

XVIII asr oxirlarida Hugh Williamson va John Walsh kabi tadqiqotchilar elektrning inson tanasiga taʼsiri boʻyicha tajribalar oʻtkazganlar. Keyingi tadqiqotlar Luigi Galvani va Alessandro Volta tomonidan olib borilib, Volta „galvanizm“ hodisasining elektr xususiyatini aniqlagan.

Geologiya rivoji

Parij havzasidagi qazilma qoldiqlari asosida Anoplotherium communening Georges Cuvier tomonidan chizilgan skelet va mushak rekonstruksiyasi, 1812-yil

Zamonaviy geologiya, xuddi zamonaviy kimyo kabi, XVIII asr va XIX asrning boshlarida asta-sekin rivojlana boshlagan. Benoît de Maillet va Comte de Buffon Yernining yoshini Injil olimlari tasavvurdagi kabi 6 000 yil emas, balki ancha katta deb hisoblaganlar. Jean-Étienne Guettard va Nicolas Desmarest Fransiyaning markaziy hududlarini kezib, kuzatuv ishlarini ilk geologik xaritalarga qayd qilib borganlar. Kimyoviy tajribalar yordamida shotlandiyalik John Walker, shvetsiyalik Torbern Bergman va germaniyalik Abraham Werner togʻ jinslari va minerallar uchun har tomonlama mos tasniflash tizimlarini ishlab chiqqanlar. Ana shunday umumiy yutuqlar asnosida XVIII asr oxiriga kelib geologiya eng ilgʻor sohalardan biriga aylangan. Ilk geologlar, shuningdek Yer tarixini umumlashtirilgan holda talqin qilishni taklif qilgan James Hutton, Georges Cuvier va Alexandre Brongniart (Stenoning ishlari izidan borib) togʻ jinslarining qatlamlarini ular tarkibidagi qoldiqlariga qarab aniqlash mumkinligini taʼkidlaganlar. Ushbu tamoyil birinchi marta Parij havzasining geologiyasini oʻrganishda qoʻllanildi. „Koʻrsatkich qoldiqlar“dan foydalanish geologik xaritalar tuzishda kuchli vosita boʻlib chiqadi, chunki bu geologlarga bir hududdagi jinslarni boshqa, uzoqroq joydagi oʻxshash davr jinslari bilan solishtirish imkoniyatini bergan.

Zamonaviy iqtisodiyotning paydo boʻlishi

Klassik iqtisodiyotning asosi Adam Smithning 1776-yilda nashr etilgan „An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations“ (Xalqlar boyligining xususiyati va sabablarini tadqiq qilish) asariga borib taqaladi. Smith merkantilizmni tanqid qilib, mehnat taqsimoti asosida erkin savdo tizimini qoʻllab-quvvatladi. U oʻz manfaatlarini koʻzlab harakat qiluvchi shaxslar bilan tashkil etilgan iqtisodiy tizimlarni tartibga soluvchi „koʻrinmas qoʻl“ tushunchasini ilgari surgan. Ushbu „koʻrinmas qoʻl“ gʻoyasi 1776-yildagi „Wealth of Nations“ asarining bir bobi markazidagi yoʻqolgan sahifada qayd etilgan boʻlsa-da, Smithning asosiy gʻoyasi sifatida qaraladi.

Ijtimoiy fanlar

Antropologiyaga Maʼrifatchilik davrining hosilasi oʻlaroq qaraladi. Aynan shu davrda yevropaliklar inson xulq-atvorini tizimli ravishda oʻrganishga urinishgan. Huquqshunoslik, tarix, filologiya va sotsiologiya kabi anʼanaviy yoʻnalishlar shu davrda shakllanib, ijtimoiy fanlar (tarkibida antropologiya ham mavjud) rivojiga turtki boʻladi.

XIX asr

Qoʻshimcha maʼlumotlar: XIX asrda fan

XIX asrda fan kasb oʻlaroq shakllana borgan. 1833-yilda William Whewell „scientist“ (olim) atamasini kiritgan, bu atama avvalgi „naturfaylasuf“ atamasini surib chiqaradi.

Fizikadagi yutuqlar

Alessandro Volta 1801-yilda Napoleonga birinchi elektr yacheykasini namoyish etgan.

Giovanni Aldini, Alessandro Volta, Michael Faraday, Georg Ohm va boshqalar elektr hamda magnetizm holatini tadqiq qilgan. Michael Faraday, Andre-Marie Ampere, James Clerk Maxwell va zamondoshlarining tajribalari, nazariyalari hamda kashfiyotlari elektr va magnetizmni birlashtirgan „elektromagnetizm nazariyasi“ yaralishiga olib kelgan. Ushbu nazariya Maxvell tenglamalarida oʻz aksini topgan. Termodinamikaning rivoji issiqlik tabiatini tushunishga va energiya tushunchasining aniqlanishiga olib keladi.

Neptunning kashf etilishi

Astronomiyada esa Neptun sayyorasi kashf qilingan. XIX asrda astronomiya va optika rivojlanishi natijasida 1801-yilda birinchi asteroid (1 Ceres) va 1846-yilda Neptun aniqlangan.

Matematikadagi yutuqlar

Matematikada murakkab sonlar tushunchasi rivojlanadi va keyinchalik bu analitik nazariyalar paydo boʻlishiga olib keladi. Giperkompleks sonlardan foydalanish boshlangan. Karl Weierstrass va boshqalar haqiqiy va kompleks oʻzgaruvchilarning funksiyalari uchun „tahlil arifmetizatsiyasi“ni oʻtkazganlar. Deyarli ikki ming yillik turgʻunlikdan soʻng yangi geometrik nazariyalar yuzaga chiqadi. Shuningdek, mantiqning matematik ilmida ham uzoq turgʻunlikdan soʻng inqilobiy yutuqlar yuz bergan. Ammo bu davrning eng muhim qadamlaridan biri elektr fanini yaratganlarning nazariyalari edi. Ularning ishi fizikaning qiyofasini oʻzgartirib, yangi texnologiyalar, jumladan, elektr energiyasi, elektr telegraf, telefon va radio yaralishi uchun zamin hozirlagan.

Kimyodagi yutuqlar

Dmitriy Mendeleyev

Kimyo sohasida Dmitriy Mendeleyev John Daltonning atom nazariyasi asosida birinchi kimyoviy unsurlarning „davriy jadvali“ ni tuzgan. Shu bilan birga, atom tuzilishi va moddalar xususyatiga oid kashfiyotlar kimyoda ham, fizikada ham yangi yoʻnalishlar paydo boʻlishiga yoʻl ochgan. 1803-yilda Jon Dalton barcha moddalar atomlardan – kimyoviy va fizik xususiyatlarini yoʻqotmasdan kichikroq qismlarga boʻlinmaydigan elementlardan – iborat ekanligi toʻgʻrisidagi gʻoyani taklif etdi. 1869-yilda Mendeleyev Daltonning kashfiyotlariga asoslanib, oʻz jadvalini yaratgan. Friedrich Wölherning „mochevina sintezi“ organik kimyo sohasida yangi tadqiqot yoʻnalishini ochib beradi va XIX asr oxiriga kelib yuzlab organik birikmalar sintez qilindi. XIX asrning soʻnggi yillarida kit yogʻi resurslarining tugashi ortidan Yerning neft kimyoviy zahiralarini ekspluatatsiya qilish boshlanadi. XX asrga kelib organik kimyo texnologiyalarining organizmlarga qoʻllanishi natijasida fiziologik kimyo, yaʼni biokimyo paydo boʻlgan.

Yerning yoshini aniqlash

XIX asrning birinchi yarmida geologlar Charles Lyell, Adam Sedgwick va Roderick Murchison Yevropa va Shimoliy Amerikaning sharqiy qismlaridagi jinslarga yangi tadqiqot metodlarini qoʻlladilar. XIX asrning oʻrtalariga kelib, geologiyada eʼtibor tavsif va tasniflashdan Yer yuzasining qanday oʻzgarishlar yuz berayotganini tushunishga qaratila boshlangan. Togʻlarning hosil boʻlishi, zilzila va vulqonlar toʻgʻrsidagi zamonaviy nazariyalar paydo boʻladi. Luis Agassiz va boshqalar qitʼalarda muzlik davri roʻy berganini aniqlaganlar. Andrew Crombie Ramsay singari „fluvialistlar“ daryo vodiylari million yillar davomida oqib oʻtgan suv taʼsirida hosil boʻlgan deb daʼvo qilganlar. Radioaktivlikning kashf etilishi va radiometrik davriy aniqlash metodlarining paydo boʻlishi geologiyadagi inqilobiy yutuqlardan boʻldi. Alfred Wegenerning 1910-yillardagi „qitʼalar harakat nazariyasi“ dastlab rad etilgan boʻlsa-da, 1950—1960-yillardagi yangi maʼlumotlar „litosfera plitalari harakati nazariyasi“ paydo boʻlishiga olib kelgan. Bu nazariya oʻsha vaqtdagi turli geologik hodisalar uchun yagona izoh vazifasini oʻtagan va 1960-yillardan buyon geologiyada asosiy nazariya oʻlaroq qabul qilib kelinmoqda.

Evolyutsiya va meros

1837-yil iyul oyining o‘rtalarida Charles Darwin „Transmutation of Species“ asariga bagʻishlangan „B“ daftarini yozishni boshlaydi va 36-sahifada birinchi chizgan evolyutsion daraxti ustida „I think“ deb yozib qoʻyadi.

Ilm-fan tarixidagi eng muhim, bahsli va keng qamrovli nazariya tabiiy tanlanish evolyutsion nazariyasi boʻlishi mumkin. Mazkur nazariya Charles Darwin va Alfred Wallace tomonidan mustaqil ravishda ishlab chiqilgan. Nazariya 1859-yilda Darwinning „Turlarning kelib chiqishi“ kitobida batafsil tavsiflangan. Unda Darvin barcha tirik mavjudotlar, shu jumladan insonlar, xususiyatlari uzoq vaqt davomida tabiiy jarayonlar natijasida shakllanib kelganligi toʻgʻrisidagi gʻoyani ilgari surgan. Hozirgi kunda evolyutsiya nazariyasi biologiyaning deyarli barcha sohalariga taʼsir koʻrsatgan. Evolyutsiya nazariyasining sof fanlardan tashqari sohalarga boʻlgan taʼsiri sabab nazariya jamiyatning turli qismlari tomonidan turklicha kutib olingan. Kimdir qarshi fikrlar bildirgan boʻlsa, kimdir qoʻllab-quvvatlagan. Yana ushbu nazariya „insonning koinotdagi oʻrni“ haqidagi ommaviy tushunchaga chuqur taʼsir koʻrsatgan. Gregor Mendel 1866-yilda meros qonuniyatlarini shakllantiradi, bu esa zamonaviy genetikaga asos boʻladi.

Germ nazariyasi

Tibbiyot va biologiyada yana bir muhim kashfiyot germ nazariyasinining isbotlanishi boʻldi. Shundan soʻng Louis Pasteur quturishga qarshi birinchi vaksinani yaratadi va kimyo sohasida esa kristallarning asimmetriyasini kashf etadi. 1847-yilda venger shifokori Ignaz Semmelweis shifokorlardan ayollarni tugʻruq paytida parvarish qilishdan oldin qoʻllarini yuvishlarini talab qilib, „puerperal isitma“ (tugʻruqdan keyingi yalligʻlanish) holatlarining sezilarli darajada kamayishiga sababchi boʻlgan. Bu kashfiyot germ nazariyasidan oldin amalga oshirilgan. Biroq, Semmelweisning kashfiyotlari zamondoshlari tomonidan eʼtirof qilinmagan, hamda qoʻllarni yuvish faqat britaniyalik jarroh Joseph Listerning 1865-yildagi antiseptik printsiplarini isbotlash kashfiyoti bilan amaliyotga joriy etilgan. Listerning ishlari fransuz biologi Lui Pasteur tomonidan olib borilgan muhim tadqiqotlarga asoslangan edi. Pasteur mikroorganizmlar bilan kasalliklar oʻrtasidagi bogʻliqlikni aniqlab, tibbiyotda inqilobni amalga oshiradi. Shuningdek, 1880-yilda quturishga qarshi vaksinani ishlab chiqib, profilaktik tibbiyotda eng muhim metodlardan biri yaralishiga sababchi boʻlgan. Pasteur sut va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari orqali kasalliklarning tarqalishini oldini olish maqsadida pastorizatsiya jarayonini kashf qilgan.

Iqtisodiyot maktablari

Karl Marx Marksistik iqtisodiyot deya nomlanadigan alternariv iqtisodiy nazariyani ishlab chiqqan. Marksistik iqtisodiyotda mehnat qiymati nazariyasiga asoslaniladi va tovarning qiymati uni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat miqdoriga bogʻliq deb hisoblanadi. Bu aksiomaga koʻra, kapitalizm ishchilar mehnatining toʻliq qiymatini toʻlamasdan foyda yaratish asosida qurilgan edi. Avstriya maktabi Marksistik iqtisodiyotga javoban tadbirkorlikni iqtisodiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi deb hisoblagan. Bu esa mehnat qiymati nazariyasini taqdimot va talab tizimi bilan almashtirdi.

Psixologiyaning yaralishi

1879-yili Wilhelm Wundt birinchi Leipzigda psixologik tadqiqot laboratoriyasi tashkil etilgach, psixologiya mustaqil ilmiy faoliyat oʻlaroq falsafadan ajralib chiqa boshlagan. Shuningdek, Hermann Ebbinghaus (xotira tadqiqotlarining pioni), Ivan Pavlov (shartli reflekslarni kashf etgan), William James va Sigmund Freudlar soha rivojiga muhim hissa qoʻshgan. Freudning taʼsiri juda katta boʻlgan, lekin u ilmiy psixologiyadan koʻra, madaniyatda ancha kuchliroq bir ramz sifatida tanilgan.

Zamonaviy sotsiologiya

Sotsiologiya XIX asrning boshlarida dunyoning zamonaviylashuviga javob sifatida akademik soha oʻlaroq shakllanadi. Ilk sotsiologlardan (masalan, Émile Durkheim) koʻpchiligi uchun sotsiologiyaning maqsadi strukturizm boʻlib, ijtimoiy guruhlarning birlashishini anglash va ijtimoiy tarqoqlikka qarshi „antidota“ni ishlab chiqish boʻlgan. Max Weber jamiyatni modernizatsiya qilishda ratsionalizatsiya konseptsiyasi bilan shugʻullangan. Weber individlarni ratsional fikrning „temir qafasida“ tuzoqqa tushirishini taʼkidlagan. Baʼzi sotsiologlar, jumladan, Georg Simmel va W. E. B. Du Bois, sohada mikrosotsiologik, sifatli tahlillarni qoʻllagan. Ushbu kichik yondashuv Amerika sotsiologiyasida muhim rol oʻynagan, George Herbert Mead va shogirdi Herbert Blumerning nazariyalari sotsiologiyada ramziy interaksionizm yaralishiga olib kelgan. Xususan, Auguste Comte oʻz ishlarida teologik bosqichdan me[[]]tafizik bosqichga va undan keyin pozitiv bosqichga oʻtish holatlarini tasvirlagan.

Romantizm

XIX asr boshlaridagi romantizm harakati, Maʼrifatchilik davrining anʼanaviy yondashuvlarida kutilmagan yangi yoʻnalishlarni ochish orqali, ilm-fanni qayta shakllanishiga sabab boʻladi. Bu harakat klassik yondashuvlarda koʻzda tutilmagan yangi ilmiy izlanishlarni yuzaga keltirdi va fan sohasiga yangicha nazar solishga turtki boʻlgan. Romantizmning susayishi natijasida 1840-yillardan keyin pozitivizm harakati intelektualar orasida kengaya boshlagan va taxminan 1880-yilgacha davom etgan. Shu bilan birga, Maʼrifatchilik davriga nisbatan romantistik qarshilik Johann Gotfrid Herder va keyinchalik Wilhelm Dilthey singari mutafakkirlarni yetishtirib chiqardi. Ularning asarlari sohaning markazida turuvchi madaniyat tushunchasiga asos boʻlgan. Odatda, mavzu tarixining katta qismi Gʻarbiy Yevropa va dunyoning qolgan qismi oʻrtasidagi mustamlakachilikka doir toʻqnashuvlarga asoslangan boʻlib, XVIII va XIX asrlar antropologiyasining katta qismi bugungi kunda ilmiy irqchilik sifatida tasniflanadi. XIX asr oxirida „antropologik“ va „etnologik“ eʼtiqod oʻrtasida „odamni oʻrganish“ uchun kurashlar boʻlib oʻtgan va bu esa keyinchalik Franz Boas talabalari tomonidan sohaga kiritilgan biologik va madaniy antropologiya oʻrtasidagi boʻlinishda muhim jihatga aylangan.

XX asr

Qoʻshimcha maʼlumotlar: XX asrda fan

XX asrda fan sezilarli darajada oldinga siljigan. Fizika va hayot haqidagi fanlarda XIX asr yutuqlariga asoslangan yangi radikal ishlanmalar paydo boʻladi.

Nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi

Einsteinning 1921-yilda fizika bo‘yicha Nobel mukofotini olganidan keyingi rasmiy portreti

XX asrning boshlarida fizikada inqilob boshlanadi. Nyutonning uzoq vaqt davomida qabul qilingan nazariyalari har doim ham toʻgʻri boʻlmasligi koʻrsatib berilgan. 1900-yildan boshlab Max Planck, Albert Einstein, Niels Bohr va boshqalar diskret energetik darajalarni kiritish orqali turli xil noodatiy eksperimental natijalarni tushuntirish uchun kvant nazariyalarini ishlab chiqqanlar. Kvant mexanikasi nafaqat harakat qonunlarining kichik masshtablarda amal qilmasligini koʻrsatadi, balki 1915-yilda Einstein tomonidan taklif qilingan umumiy nisbiylik nazariyasi ham, Newton mexanikasi ham, maxsus nisbiylik nazariyasi ham bogʻliq fazo-vaqtning qoʻzgʻalmas ekanligini ochib beradi. 1925-yilda Werner Heisenberg va Erwin Schrödinger kvant mexanikasini ishlab chiqadilar, bu esa oldingi kvant nazariyalari mohiyatini anglashga yordam bergan. Hozirgi vaqtda umumiy nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi bir-biriga mos kelmaydi, shuning uchun bu ikki nazariyani birlashtirish boʻyicha izlanishlar davom etmoqda.

Katta portlash nazariyasi

1929-yilda Edwin Hubble tomonidan kuzatilgan galaktikalarning ortga qaytish tezligi ularning qaytgan masofasi bilan musbat holatda ekanligi haqidagi kashfiyot koinot kengayib borayotganini tushunishga olib kelgan. Bu esa Georges Lemaître tomonidan Katta portlash nazariyasining shakllantirilishiga zamin yaratgan. George Gamow, Ralph Alpher va Robert Herman koinotdan tashqarida Katta portlashning dalillari boʻlishi kerakligini hisoblab chiqadilar. 1964-yilda Arno Penzias va Robert Wilson Bell laboratoriyasidagi radioteleskop (Holmdel Horn antennasi) yordamida koinotdan tashqaridagi 3 kelvinlik shovqinni aniqlaganlar. Mazkur tadqiqot ushbu gipotezani tasdiqlovchi dalil boʻlib, koinotning yoshini aniqlashga yordam bergan bir qator natijalar uchun asos boʻlgan.

Big Science

Atom bombasi fizikadagi Big Science davrini boshlab bergan.

1938-yilda Otto Han va Fritz Strassman radiokimyoviy usullar yordamida yadro boʻlinishini kashf etganlar. 1939-yilda esa Lis Meitner va Otto Robert Frisch bu jarayonning birinchi nazariy talqinini yozadi, keyinchalik Niels Bohr va John Wheeler tomonidan yanada takomillashtiriladi. Ikkinchi jahon urushi fan rivojlanib, radar texnologiyalarining amaliy qoʻllanilishi va atom bombasining yaratilishi hamda qoʻllanishiga olib kelgan. Shu vaqt davomida Chien-Shiung Wu Manhattan loyihasiga jalb qilinib, gazli diffuziya yordamida uran metallini U-235 va U-238 izotoplariga ajratish jarayonini ishlab chiqishda qatnashadi. Beta-yemirilish va kuchsiz oʻzaro taʼsir sohalarida tajribaga ega yetuk mutaxassis boʻlgan. Chien-Shiung Wu „Vu tajribasi“ni ishlab chiqadi, bu tajriba nazariyotchi fiziklar Tsung-Dao Lee va Chen-Ning Yangga paritet qonunini tajriba asnosida rad etishga imkon bergan. Mazkur tajriba ortidan 1957-yilda Nobel mukofotiga sazovor boʻlishgan.

1930-yillarda Ernest Lawrence tomonidan siklotron ixtiro qilinishi bilan boshlangan jarayon urushdan keyin fizikada „Big Science“ davriga oʻtiladi. Fizikaning asosiy homiysi davlat hukumatlari boʻlgan, chunki ular „asosiy“ tadqiqotlarni qoʻllab-quvvatlash harbiy va sanoat sohalarida foydali texnologiyalarni yaratishga olib kelishini tushunib yetganlar.

Genetika sohasidagi yutuqlar

Watson and Crick 1953-yilda DNKning fizik modelini yaratish uchun yagona asos bo‘lgan Adenin (A) ga o‘xshash ko‘plab alyuminiy andozalaridan foydalangan.

XX asrning boshlarida irsiyatni oʻrganish 1900-yilda Mendel tomonidan ishlab chiqilgan irsiyat qonunlarining qayta kashf etilishi orqali asosiy ilmiy tadqiqot sohasiga aylanadi. XX asrda, fizika va kimyoni integratsiyalashuvi kuzatilgan, kimyoviy xususiyatlar atomning elektron tuzilishi natijasida shakllangani tushuntirilgan. Linus Polingning „The Nature of the Chemical Bond“ kitobi, kvant mexanikasining tamoyillarini qoʻllab, murakkabroq molekulalardagi bogʻlanish burchaklarini aniqlashga yordam bergan. Polingning ishlari (1953-yilda Francis Crickning soʻzlariga koʻra), hayotning siri boʻlgan DNK fizik modelini yaratish bilan yakunlanadi. Oʻsha yilning oʻzida, Miller-Urey tajribasi, birinchi marta dastlabki jarayonlarni simulyatsiya qilish orqali, oqsillarning asosiy tarkibiy qismlari, oddiy aminokislotalar, oddiy molekulalardan oʻz-oʻzidan hosil boʻlishi mumkinligini koʻrsatgan, bu esa abiogenez boʻyicha oʻnlab yillik tadqiqotlarni boshlab bergan. 1953-yilga kelib James Watson va Francis Crick Maurice Wilkins va Rosalind Franklinlarning ishlariga asoslanib, DNKning asosiy tuzilishini, hayotning barcha shakllarini ifodalash uchun genetik materialni aniqlashtirib, DNK tuzilishi qoʻsh spiral holda ekanligini taklif qiladilar. Oʻzlarining mashhur „Nuklein kislotalarining molekulyar tuzilishi“ nomli maqolalarida bu haqda soʻz yuritganlar. XX asrning oxirlarida, genetik muhandislik imkoniyatlari birinchi marta amaliyotga tatbiq etilgan. 1990-yilda inson genomini toʻliq xaritaga solish boʻyicha xalqaro miqyosdagi katta saʼy-harakatlar boshlanadi („Inson genomi“ loyihasi). Ekologiya sohasi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Darvinning evolyutsion nazariyasi va Humboldtning biogeografiyasining sintezidan kelib chiqqan deb hisoblanadi. Ekologiya sohasining rivojlanishida mikrobiyologiya va tuproqshunoslik, Louis Pasteur va Ferdinand Cohn ishlaridagi hayot sikli tushunchasi ham juda muhim rol oʻynagan. „Ekologiya“ soʻzi Ernst Haeckel tomonidan kiritilgan boʻlib, uning tabiatga nisbatan umumiy va Darvinning nazariyasiga oid xolis qarashlari ekologik fikrlashning yoyilishida muhim oʻrin tutgan. Atom davrida radioizotoplar yordamida oziq-ovqat zanjirlarini vizuallashtirish orqali ekotizim ekologiyasi sohasi yuzaga kelgan va 1970-yillarga kelib ekotizim ekologiyasi global atrof-muhit boshqaruviga katta taʼsir koʻrsatgan.

Kosmik tadqiqotlar

1925-yilda Cecilia Payne-Gaposchkin yulduzlarning asosan vodorod va geliydan tashkil topganini aniqladi. Astronom Henry Norris Russell uning doktorlik dissertatsiyasida bu kashfiyotini nashr qilishdan qaytaradi, chunki oʻsha paytda yulduzlarning tarkibi Yer bilan bir xil deb hisoblangan edi. Biroq, toʻrt yil oʻtgach, 1929-yilda Henry Norris Russell boshqa bir mantiqiy asos bilan xuddi shu xulosaga keladi va kashfiyot nihoyat qabul qilinadi.

Neyrobiologiya alohida fan sifatida

Neyronlar va nerv tizimini oʻrganish XX asrda tobora aniq va molekulyar tarzda amalga oshirilgan. Masalan, 1952-yilda Alan Lloyd Hodgkin va Andrew Huxley kalamarning gigant aksonlaridagi neyronlarda elektr signallarining uzatilishiga oid matematik modelni taqdim etib, mazkur modelni „nerv impulsi“ deb ataganlar. Hodisaning qanday boshlanishi va tarqalishi toʻgʻrisidagi bu model Hodgkin-Huxley modeli deb nomlanadi. 1961–1962-yillarda Richard FitzHugh va J. Nagumo Hodgkin-Huxley modelini soddalashtirganlar, ushbu model FitzHugh–Nagumo modeli deb ataladi. 1962-yilda Bernard Katz neyronlar orasidagi sinaps maydoni boʻylab neyrotransmissiyani modellashtirgan. 1966-yildan boshlab, Eric Kandel va hamkorlari Aplysiada oʻrganish va xotira saqlash bilan bogʻliq neyronlardagi biokimyoviy oʻzgarishlarni tekshirishgan. 1981-yilda Catherine Morris va Harold Lecar bu modellarni Morris–Lecar modeli oʻlaroq birlashtiradilar. Oʻzgarishlar koʻplab biologik neyron modellari va neyron hisoblash modellari yaratilishiga olib kelgan. Neyrobiologiya mustaqil soha oʻlaroq qayd etila boshlangan. Eric Kandel va hamkorlari David Rioch, Francis Schmitt va Stephen Kufflerni ushbu sohani shakllantirishda muhim rol oʻynagan shaxslar sifatida eslab oʻtishadi.

Plitalar tektonikasi

Geologlar plitalar tektonikasini qabul qilishi bilan bu soha togʻ jinslarini oʻrganishdan Yerni butun bir sayyora sifatida tadqiq qilishgacha kengayadi. Yerning ichki tuzilishini geofizik jihatdan oʻrganish, geologiyani meteorologiya va okeanografiya bilan birlashtirib „Yer haqidagi fanlar“ deb atash, shuningdek, Yerni Quyosh tizimidagi boshqa toshsimon sayyoralar bilan taqqoslab oʻrganish kabi sohalar ahamiyatli boʻlgan.

Yutuqlarning tatbiq etilishi

XX asrda juda koʻp yangi texnologiyalar ishlab chiqilgan. Elektr energiyasi, elektr chirogʻi, avtomobil va fonograf kabi texnologiyalar, XIX asrning oxirida ishlab chiqilgan boʻlib, mukammallashtiriladi va butun dunyo boʻylab qoʻllanila boshlanadi. Birinchi avtomobilni Karl Benz 1885-yilda taqdim etgan. Birinchi samolyot parvozi 1903-yilda amalga oshirilgan, va asr oxiriga kelib samolyotlar bir necha soat ichida minglab kilometrlarni bosib oʻta boshlagan. Radio, televizor va kompyuterlarning rivojlanishi axborot tarqatish tizimida katta oʻzgarishlarga olib kelgan. Biologiya sohasidagi yutuqlar oziq-ovqat ishlab chiqarishni sezilarli darajada oshirishga, shuningdek, polio kabi kasalliklar yoʻqolishiga olib keldi, bu esa Dr. Jonas Salkning yutuqlari hisoblanadi. Genlarni xaritalash va genlarni ketma-ketlashtirish texnologiyalari, Dr. Mark Skolnik va Dr. Walter Gilbert tomonidan ixtiro qilingan. Kompyuter fanlari: nazariy lingvistika, diskret matematika va elektrotexnika asosida qurilgan, hisoblash tabiati va chegaralarini oʻrganadi. Ostsohalar qatoriga hisoblash nazariyasi, hisoblash murakkabligi, maʼlumotlar bazasi dizayni, kompyuter tarmoqlari, sunʼiy intellekt va kompyuter apparatini loyihalash kiradi. Hisoblash sohasidagi yutuqlar ilmiy rivojlanishga katta hissa qoʻshgan sohalardan biri – ilmiy maʼlumotlarni keng miqyosda saqlash imkoniyatini yaratishdir.

Einsteinning „On the Quantum Theory of Radiation“ nomli maqolasi fotonlarning stimulatsiyalangan emissiyasining prinsiplari haqida tushuncha beradi. Bu tushuncha laser (radiatsiyaning stimulatsiyalangan emissiyasi orqali yorugʻlikni kuchaytirish) va optik kuchaytirgich ixtirosiga olib keladi, bu esa Axborot asrining boshlanishiga sabab boʻladi. Fiber-optik tarmoqlarning Internetning katta hajmini uzatishiga imkon beradigan narsa – optik kuchaytirishdir.

Elektromagnit radiatsiyaning simsiz uzatilishiga va global mobil aloqa tarmoqlariga asoslangan mobil telefon, internetga kirishning asosiy vositasiga aylanadi.

Siyosatshunoslik va iqtisodiyotdagi yutuqlar

XX asrda siyosatshunoslikda ideologiya, bixeviorizm va xalqaro munosabatlarni oʻrganish natijasida: ratsional tanlov nazariyasi, ovoz berish nazariyasi, oʻyinlar nazariyasi (bu iqtisodiyotda ham qoʻllanilgan), pseffologiya, siyosiy geografiya/geosiyosat, siyosiy antropologiya/siyosiy psixologiya/siyosiy sotsiologiya, siyosiy iqtisodiyot, siyosat tahlili, davlat boshqaruvi, taqqoslamali siyosiy tahlil va tinchlik oʻrganish/konflikt tahlili kabi bir qator yangi kichik fanlar paydo boʻlgan. Iqtisodiyotda esa, John Maynard Keynes 1920-yillarda mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot tushunchalarini ajratgan. Keyenscha iqtisodiyotiga koʻra, makroiqtisodiy tendensiyalar shaxslarning iqtisodiy qarorlarini toʻliq oʻzgartirishi mumkin. Hukumatlar tovarlar boʻyicha yalpi talabni oshirishga yordam berishi kerak, chunki bu iqtisodiy kengayishni ragʻbatlantiradi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Milton Friedman monetarizm tushunchasini kashf etgan. Monetarizm pulning taklif va talabidan foydalanib iqtisodiy faoliyatni boshqarishga qaratilgan. 1970-yillarda monetarizm taʼminot tomonidagi iqtisodiyotga aylanib, soliqlarni kamaytirishni iqtisodiy kengayish uchun kerakli pul miqdorini koʻpaytirish vositasi sifatida taqdim etgan. Yangi Klassik iqtisodiyot 1970-yillarda rivojlanib, makroiqtisodiy oʻsish uchun mikroiqtisodiyotning mustahkam asoslarini taʼkidlab oʻrganilgan. Yangi Keyenscha iqtisodiyoti esa Yangi Klassik iqtisodiyotga javoban joriy etilgan.

Psixologiya, sotsiologiya va antropologiya sohasidagi yutuqlar

XX asrda psixologiyada Freudning nazariyalarini oʻta ilmiy emas deb rad etish va Edward Titchenerning ongni atomistik tarzda oʻrganishiga qarshi reaksiya yuzaga kelgan. Mazkur reaksiya John Watson tomonidan bixeviorizm nazariyasining shakllanishiga olib kelgan va Burrhus Skinner tomonidan ommalashtirilgan. „Ong“ haqidagi ilmiy bilimlar metafizik deb hisoblanib, unga erishish imkonsiz deb topilgan. XX asrning soʻnggi oʻn yilliklarida kognitiv fanlar rivojlangan. Miya faoliyatini vizualizatsiya qilishning yangi usullari, masalan, PET va CAT skanerlari taʼsir koʻrsata boshlagan va baʼzi tadqiqotchilar ongni kognitiv oʻrganish oʻrniga miyani oʻrganish orqali tahlil qilishni boshlaganlar. Ushbu yangi tadqiqot shakllari inson ongini kengroq tushunish mumkinligi va buni boshqa ilmiy sohalarga, masalan, sunʼiy intellektga qoʻllash mumkinligi taxmin qilinadi. Evolyutsion nazariya xulq-atvorni oʻrganishda qoʻllanilib, antropologiya va psixologiya shakllanishiga sabab boʻlgan. Fizik antropologiya esa, evolyutsion biologiya elementlarini oʻz ichiga olgan biologik antropologiyaga aylangan.

1940- va 1950-yillarda amerika sotsiologiyasi Talcott Parsons tomonidan boshqarilgan, u jamiyatning struktural integratsiyasini ragʻbatlantiruvchi jihatlar „funksional“ligi toʻgʻrisidagi fikrni ilgari surgan.

XX asrning oʻrtalarida, ilgari antropologik va etnografik tadqiqotlarning koʻplab metodologiyalari tadqiqot etikasiga eʼtibor qaratilgan holda qayta baholangan, shu bilan birga tadqiqot doirasi „primitiv madaniyatlar“ni oʻrganishdan oʻtib kengayib borgan.

XXI asr

XXI asrning boshlarida XX asr fizikasida paydo boʻlgan baʼzi tushunchalar isbotlanadi. 2012-yil 4-iyulda CERN katta adron kollayderida ishlaydigan fiziklar Higgs bozoniga juda oʻxshash yangi subatom zarracha kashf etilganini eʼlon qilishadi va buni keyingi yilning mart oyida tasdiqlaydilar. Gravitatsiya toʻlqinlari birinchi marta 2015-yil 14-sentyabrda aniqlangan.

„Inson genomi“ loyihasi 2003-yilda yakunlangani eʼlon qilinadi. 2012-yilda ishlab chiqilgan CRISPR genini tahrirlash texnikasi olimlarga DNKni aniq va oson oʻzgartirishga imkon berdi va yangi tibbiyotning rivojlanishiga olib keldi. 2020-yilda tirik robotlarning yangi sinfi – ksenobotlar ixtiro qilindi; reproduktiv imkoniyatlar keyingi yili joriy etildi.

Ijobiy psixologiya 1998-yilda Martin Seligman tomonidan asos solingan psixologiya tarmogʻi boʻlib, baxt, ruhiy farovonlik va ijobiy inson faoliyatini oʻrganish bilan shugʻullanadi va XX asr psixologiyasining ruhiy kasallik va disfunksiyaga boʻlgan eʼtiboriga javobdir.

Yana qarang

• Nobel mukofoti sovrindorlari roʻyxati

Manbalar

Adabiyotlar

• Bruno, Leonard C.. The Landmarks of Science. Facts on File, 1989. ISBN 978-0-8160-2137-6. 
• The Oxford Companion to the History of Modern Science. Oxford University Press, 2003. ISBN 978-0-19-511229-0. 
• Needham, Joseph; Wang, Ling. Introductory Orientations, Science and Civilisation in China. Cambridge University Press, 1954. 
• Needham, Joseph. Mathematics and the Sciences of the Heavens and the Earth, Science and Civilisation in China. Taipei: Caves Books Ltd., 1986a. 
• Needham, Joseph. Physics and Physical Technology, Part 2, Mechanical Engineering, Science and Civilisation in China. Taipei: Caves Books Ltd., 1986c. 
• Needham, Joseph; Robinson, Kenneth G.; Huang, Jen-Yü „General Conclusions and Reflections“, . Science and Chinese society, Science and Civilisation in China. Cambridge University Press, 2004. 
• Sambursky, Shmuel. Physical Thought from the Presocratics to the Quantum Physicists: an anthology selected, introduced and edited by Shmuel Sambursky. Pica Press, 1974 — 584-bet. ISBN 978-0-87663-712-8. 

Qoʻshimcha adabiyotlar

• Agar, Jon (2012) Science in the Twentieth Century and Beyond, Polity Press. ISBN 978-0-7456-3469-2.
• Agassi, Joseph (2007) Science and Its History: A Reassessment of the Historiography of Science (Boston Studies in the Philosophy of Science, 253) Springer. ISBN 978-1-4020-5631-4.
• Boorstin, Daniel. The Discoverers : A History of Man's Search to Know His World and Himself. Random House, 1983. ISBN 978-0-394-40229-1. OCLC 9645583. 
• Bowler, Peter J. (1993) The Norton History of the Environmental Sciences.
• Brock, W.H. (1993) The Norton History of Chemistry.
• Bronowski, J. (1951) The Common Sense of Science Heinemann. ISBN 978-84-297-1380-0. (Includes a description of the history of science in England.)
• Byers, Nina and Gary Williams, ed. (2006) Out of the Shadows: Contributions of Twentieth-Century Women to Physics, Cambridge University Press ISBN 978-0-521-82197-1
• Herzenberg, Caroline L. (1986). Women Scientists from Antiquity to the Present Locust Hill Press ISBN 978-0-933951-01-3
• Kuhn, Thomas S.. The Structure of Scientific Revolutions, 3rd, University of Chicago Press, 1996. ISBN 978-0-226-45807-6. 
• Kumar, Deepak (2006). Science and the Raj: A Study of British India, 2nd edition. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-568003-4
• Lakatos, Imre (1978). History of Science and its Rational Reconstructions published in The Methodology of Scientific Research Programmes: Philosophical Papers Volume 1. Cambridge University Press
• Levere, Trevor Harvey. (2001) Transforming Matter: A History of Chemistry from Alchemy to the Buckyball
• Medieval Science, The Cambridge History of Science. Cambridge University Press, 2013. DOI:10.1017/CHO9780511974007. ISBN 978-0-521-59448-6. 
• Lipphardt, Veronika/Ludwig, Daniel, Knowledge Transfer and Science Transfer, EGO – European History Online, Mainz: Institute of European History, 2011, retrieved: 8 March 2020 (pdf).
• Margolis, Howard (2002). It Started with Copernicus. McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-138507-7
• Mayr, Ernst. (1985). The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance.
• North, John. (1995). The Norton History of Astronomy and Cosmology.
• Nye, Mary Jo, ed. (2002). The Cambridge History of Science, Volume 5: The Modern Physical and Mathematical Sciences
• Park, Katharine, and Lorraine Daston, eds. (2006) The Cambridge History of Science, Volume 3: Early Modern Science
• Porter, Roy, ed. (2003). The Cambridge History of Science, Volume 4: The Eighteenth Century
• Rousseau, George and Roy Porter, eds. 1980). The Ferment of Knowledge: Studies in the Historiography of Science Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22599-1
• Slotten, Hugh Richard, ed. (2014) The Oxford Encyclopedia of the History of American Science, Medicine, and Technology.

Havolalar

• 'What is the History of Science', British Academy
• British Society for the History of Science
• The CNRS History of Science and Technology Research Center in Paris (France) (fransuzcha)
• Henry Smith Williams, History of Science, Vols 1–4,
• Digital Archives of the National Institute of Standards and Technology (NIST)
• Digital facsimiles of books from the History of Science Collection (Wayback Machine saytida 13 January 2020 sanasida arxivlangan), Linda Hall Library Digital Collections
• Division of History of Science and Technology of the International Union of History and Philosophy of Science
• Giants of Science (website of the Institute of National Remembrance)
• History of Science Digital Collection: Utah State University – Contains primary sources by such major figures in the history of scientific inquiry as Otto Brunfels, Charles Darwin, Erasmus Darwin, Carolus Linnaeus Antony van Leeuwenhoek, Jan Swammerdam, James Sowerby, Andreas Vesalius, and others.
• History of Science Society ("HSS") (Wayback Machine saytida 15 September 2020 sanasida arxivlangan)
• Inter-Divisional Teaching Commission (IDTC) of the International Union for the History and Philosophy of Science (IUHPS) (Wayback Machine saytida 13 January 2020 sanasida arxivlangan)
• International Academy of the History of Science
• International History, Philosophy and Science Teaching Group
• IsisCB Explore: History of Science Index An open access discovery tool
• Museo Galileo – Institute and Museum of the History of Science in Florence, Italy
• National Center for Atmospheric Research (NCAR) Archives
• The official site of the Nobel Foundation. Features biographies and info on Nobel laureates
• The Royal Society, trailblazing science from 1650 to date (Wayback Machine saytida 18 August 2015 sanasida arxivlangan)
• The Vega Science Trust Free to view videos of scientists including Feynman, Perutz, Rotblat, Born and many Nobel Laureates.
• A Century of Science in America: with special reference to the American Journal of Science, 1818-1918